فارس نامه ابن بلخی (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«فارس نامه ابن بلخی»، جزء تاریخ و جغرافیای محلی عمومی منطقه
فارس، مربوط به اوایل
قرن ششم هجری قمری محسوب می‌شود.
این کتاب، قدیمی‌ترین کتابی است که اطلاعات جامع و منحصر به فردی را در باره
فارس، به
زبان فارسی و با انشایی سلیس و روان و در شیوه‌ای موجز و دل نشین به اهل فضل و ادب عرضه داشته است و از زمان تالیف، به عنوان منبعی معتبر در شناخت فارس، مورد قبول و استفاده پژوهش گران و صاحب نظران قرار گرفته است.
نویسنده فارس نامه در مقدمه ی کتاب، هدف از نگارش آن را توصیف وضعیت تاریخی و جغرافیایی فارس در جهت آگاه کردن سلطان سلجوقی از موقعیت این
ایالت عنوان می‌کند.
کتاب، با مقدمه مصحح و مقدمه لسترنج و نیکلسون آغاز شده است. فصل بندی کتاب، بدین گونه است که پس از گفت وگویی کوتاه از مسائل اداری ولایت، وصف نواحی مختلف و راه‌های عمده آن را می‌آورد، آن گاه مطالب مختلفی از قبایل مقیم ولایت و به دنبال آن، سخن از
خراج به میان می‌آورد.
نخستین تاریخ محلی فارس، فارس نامه ابن بلخی است. این اثر، در نوع خود
تاریخ ایالت فارس است و رویکردی ایالتی و نه شهری دارد. این اثر، از معدود آثاری است که مطالب حشو و زائد ندارد و مشحون از اطلاعات جالب و بدیع اجتماعی، اقتصادی و تاریخی است، ولی بیشتر مبتنی بر مباحث جغرافیایی و فرهنگی است تا تاریخی.
ابن بلخی، مؤلف کتاب، در اصل اهل بلخ بوده است. جدش در ابتدای دولت سلجوقی به فارس آمد و شغل استیفای آن جا به وی واگذار شد. این موقعیت، باعث شد تا وی اطلاعات زیادی از مسائل مالی و دیوانی ایالت فارس داشته باشد. از مؤلف کتاب، اطلاعات چندانی در دست نیست، جز اینکه وی از دیوانیان عصر در ایالت فارس بود. مؤلف، علت اقدام به تالیف کتاب را علاقه سلطان محمد بن
ملک شاه (۵۱۱- ۴۹۸ ق)، در باره اطلاع از اوضاع سرزمین پارس که خاستگاه ملوک
فرس بود، دانسته است؛ از این رو، در حدود سال ۵۰۰ ق/ ۱۱۰۷ م، به تالیف آن اقدام کرد.
فارس نامه در تاریخ و جغرافیای فارس به دو بخش مجزا تقسیم می‌شود:
۱. بخش اول، در تاریخ سرزمین پارس از جمله تاریخ پیش از
اسلام و فتح
اعراب است. بیان تاریخچه دور و دراز ایالت و شهر در تواریخ محلی امری عادی است و اما در فارس نامه به علت موقعیت ایالت فارس به عنوان خاستگاه سلسله‌های باستانی، تاریخ پیش از اسلام
ایران، در آن گنجانده شده است. در این گونه موارد به تعبیر گیب، تمایز بین
تاریخ عمومی و
تاریخ محلی مشکل است.
۲. بخش دوم، جغرافیای پارس، شهرها، آب و هوا، محصولات، کوره‌ها و مسائل مالی و دیوانی، خراج و
عشر است. این فصل، مطالب تاریخی نیز در باره
دیلمیان،
سلجوقیان، شبانکاره و کردهای پارس دارد. مؤلف، بسان مورخان محلی، با
تعصب، از اهمیت و منزلت ایالت پارس سخن گفته و با استناد به
آیات،
روایات و
احادیث، فارسیان را
قریش عجم دانسته است. او حتی برتری فرزندان
امام حسین علیه‌السّلام بر فرزندان
امام حسن علیه‌السّلام را به سبب جده آنها
شهربانو دختر یزدگرد می‌داند. او از قول
پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم نقل کرده است که علت تداوم حاکمیت شاهان پارس با وجود
آتش پرستی، رفتار عادلانه آنها بود. او با استناد به
آیه پنجم از
سوره مبارکه بنی اسرائیل و آیه شانزدهم از
سوره مبارکه فتح اعتقاد دارد که مراد از مردان نیرومند در این آیات، همان پارسیان هستند. این در حالی است که مؤلف تاریخ سیستان، این آیات را در باره مردان سیستان تفسیر کرده است.
منابع مؤلف، همان تواریخ عمومی و مشهور، مانند آثار
حمزه اصفهانی و
تاریخ طبری و در بخش مسائل مالی و دیوانی، کتاب
خراج جعفر بن قدامه است. لسترنج، در مقدمه فارس نامه به تفصیل از اخذ و
اقتباس ابن بلخی در احوال تاریخ قبل از اسلام، از جمله
ساسانیان، از تاریخ طبری بحث کرده است.
مؤلف، در تالیف خود با دقت و وسواسی شگفت انگیز، از موثق‌ترین اطلاعات مندرج در کتب مختلف سود برد تا کاری تحقیقی و قابل اعتماد را عرضه بدارد و به همین جهت مواد کتاب خود را از یک اثر واحد برنگرفت و تنها به گفته گذشتگان اکتفا نکرد و کوشید تا خود نیز دیده‌ها و شنیده‌ها و دریافت‌های خویش را بر کتاب بیفزاید و نتیجه آن شده است که پاره‌ای از اطلاعات موجود در فارس نامه ابن بلخی، کاملا دست اول و خاص و منحصر به این کتاب می‌باشد و در هیچ اثر دیگری مشاهده نمی‌شود؛ همانند آنچه در باره مالیات فارس و قبایل کرد و شبانکاره یا خلق و خوی مردم این دیار آورده است.
یکی از مهم‌ترین گزارش‌های تاریخی مندرج در فارس نامه، مبحثی است که پیرامون باطنی شدن ابو کالیجار (۴۴۰- ۴۱۵ ق)، حاکم بویی فارس مطرح گردیده است. در حدود سال ۳۹۰ ق، المؤید فی الدین، ابو نصر هیبة الله بن ابی عمران، موسی بن داود شیرازی که بعدها یکی از مشهورترین داعیان اسماعیلی گردید، در شهر شیراز به دنیا آمد. پدر وی، مقام داعی
اسماعیلیان در
شیراز را به عهده داشت و المؤید احتمالا به جانشینی پدر انتخاب گردید. المؤید، در سال ۴۲۹ ق، به خدمت ابو کالیجار، امیر بویی در آمد. در شرح حالی که المؤید، پیرامون زندگانی خود نگاشته مدعی گردیده است که توانسته ابو کالیجار و بسیاری از سپاهیان وی را به
آیین اسماعیلی درآورد، اما سایر منابع تاریخی این عصر ادعای المؤید را تایید نمی‌کنند.
مؤلف فارس نامه، هدف از نگارش این داستان را مشخص کردن جهت گیری مذهبی مردم فارس، بنا به فرمان سلطان محمد سلجوقی اعلام می‌دارد. داستان باطنی شدن ابو کالیجار و سرانجام بازگشت او از این آیین، در جهت اثبات این ادعا است که «بدمذهبی» (
آیین باطنی)، در فارس هیچ گاه جایگاهی ثابت نداشته است.
از حدود اواسط
قرن پنجم هجری قمری، گروهی از طوایف کرد مستقر در فارس که در منابع تاریخی از آنها به نام شبانکاره یاد شده، وارد معادلات سیاسی این ایالت گردیدند. آنان، در برخی از مناطق فارس، همچون داراب گرد، نیریز و اصطهبانات حکومتی تحت تابعیت دولت‌های حاکم در ایران تشکیل دادند و با وجود فراز و نشیب‌های فراوان توانستند در عصر حکومت‌های قدرت مندی چون
سلاجقه و
ایلخانان، حکومت خود را ادامه دهند. قدرت گیری کردان شبانکاره در ایالت فارس، مقارن گردید با حضور سلاجقه در این منطقه و شاید اگر قدرت برتر سلاجقه در این عصر ظهور نمی‌کرد شبانکارگان نقش بسیار مهم تری در
تاریخ ایران ایفا می‌نمودند.
فارس نامه، تقسیم بندی خاصی در مورد گروه‌های مختلف شبانکاره انجام داده که در هیچ یک از منابع اصلی دیگر که به بحث پیرامون این سلسله پرداخته‌اند دیده نمی‌شود. ابن بلخی، شبانکارگان را به پنج طایفه اصلی تقسیم می‌کند: اسماعیلیان،
رامانیان،
کرزوبیان،
مسعودیان و
اشکانیان. از میان طایفه‌های نام برده، ابن بلخی تنها طایفه اسماعیلیان را اصیل دانسته و نسب آنان را به منوچهر، پادشاه افسانه‌ای قبل از اسلام می‌رساند.
کتاب فارس نامه، بارها به چاپ رسیده است. نخستین چاپ این کتاب، به همت جی لسترنج و رینولد نیکلسون در کمبریج انگلستان صورت گرفته است. اساس این چاپ بر دو نسخه خطی موجود در موزه بریتانیا و کتاب خانه ملی پاریس است. نسخه حاضر که در واقع چهارمین چاپ مستقل از فارس نامه ابن بلخی می‌باشد، بر مبنای چاپ لسترنج- نیکلسون انجام گرفته است. این چاپ، با توضیحات و حواشی دکتر منصور رستگار فسایی منتشر شده است. فهرست مطالب در ابتدای کتاب و فهارس اعلام، مکان‌ها و کتب در انتهای اثر آمده است.
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
