عیون الأخبار (ابن قتیبه)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب «عیون الاخبار» اثر
ابن قتیبه دینوری و به
زبان عربی در موضوعات
اخبار و
حکایت بوده و در زمره کتب ادبی قرار می‌گیرد.
ابن قتیبه دینوری یکی از بارزترین نمایندگان
ادب عربی است معتقد است که
ادیب باید از همه علوم رایج در زمان خود چون
فلسفه ،
منطق ،
ریاضیات ،
نجوم ،
لغت و... اطلاعاتی نسبتا عمیق کسب کند و بر همه اینها خوش ذوقی و
نغزگویی را نیز بیفزاید. وی در آغاز کتاب «عیون» برنامه گونه‌ای از کارهای خود در زمینه ادب را به دست می‌دهد. وی می‌گوید: این کتاب هر چند که در باب
قرآن کریم و
سنت و
شرایع دین و
علم حلال و
حرام نیست، باز در امور مهم راه گشاست. به
اخلاق نیک راه می‌نماید، از فرومایگی باز می‌دارد بر تدبیر بایسته و سنجش شایسته و نرمی و ملایمت در سیاست و آباد سازی
زمین برمی انگیزد. راه
انسان به سوی
خداوند ، به یک راه منحصر نیست بلکه متعدد است. من این عیون الاخبار را از آن رو پرداختم که ادب ناآموخته را روشنگر شود، اهل علم را تذکار باشد... پادشاهان را پس از رنج و خستگی آرامش دهد. وی اضافه می‌کند: صواب ندیدم که این کتاب را وقف دنیاجوی کنم و آخرت طلب را بی بهره گذارم یا وقف خواص کنم و عامه را فرو نهم، یا آن را به پادشاهان اختصاص دهم و
مردم کوی و
بازار را فراموش کنم. از این رو برای هر گروه سهمی قرار دادم. او چنانکه خود می‌گوید مطالب کتاب را از هر کس که در سن یا
معرفت بیش از او بوده و نیز از همنشینان و برادران خود و کتابهای
عجمان و
تاریخ ایشان و نیز از کسانی که نسبت به وی در درجه پائین تری قرار داشته‌اند، اخذ کرده است.
چنانکه از مقدمه کتاب برمی آید مؤلف آن را در دفاع از پاکیزگی و
اصالت زبان عربی در مقابل موج فسادی که در اثر انتشار
لهجه‌ها و نفوذ
بیگانگان در
فرهنگ عربی رخنه کرده است، نگاشته است. بنابراین مجموعه اطلاعات پراکنده و وسیعی که در این کتاب فراهم آمده است، باید دست افزار هر مرد
عرب زبان فرهنگ یافته باشد. کتاب حاوی ابیاتی است که هماهنگ با اخبار وارده در آن گنجانده شده است. این کتاب از شخصیت علمی و ادبی و ذوق فراوان مؤلف خبر می‌دهد چنانکه مرجع ارزشمندی در موضوع اخبار و ادب به شمار می‌رود. ابن قتیبه همه متون را، خواه آنها که به مسائل خالص دینی اختصاص دارد، خواه آنها که دانشهای دیگر را در برگرفته، همچون
عیون الاخبار ، به قصد
آموزش و بالا کشاندن سطح
دانش خوانندگان خویش تدارک دیده است.وی از کتابهایی
تاج ،
آیین ،
پرویز ،
آداب ابن مقفع و کتب هندی و... مطالبی را نقل می‌کند. کتاب از ده بخش تشکیل می‌شود که عبارتند از: کتاب السلطان،
کتاب الحرب،
کتاب السؤدد، کتاب الطبائع و الاخلاق المذمومة،
کتاب العلم و البیان، کتاب الزهد، کتاب الاخوان،
کتاب الحوائج، کتاب الطعام و کتاب النساء.
از ویژگی «عیون الاخبار» تاکید
ابن قتیبه بر دانشهای غیر دینی است. این تاکید از یک سو و از سوی دیگر انتشار دیررس آثار مذهبی او موجب گردید که
خاورشناسان در او به
چشم مردی آزاد اندیش و به دور از قالبهای معین دینی که هر فرد
مسلمان بر خود فرض می‌کند، بنگرند. یکی از اشکالاتی که بر این کتاب وارد شده اینست که: درست است که وی تمام آثارش را به قصد بالا بردن سطح آگاهی خوانندگان تدارک دیده است، اما بی تردید کسانی که وی در پی
تعلیم آنها برآمده با فصول و عناوین بخشهای گوناگون آثارش بی تناسب نمی‌توانند بود. از این رو کتاب
السلطان جزء به کار
سلاطین و امیران و درباریان نمی‌آید، یا کتاب
الحرب جز به حال
فرماندهان لشکر مفید نمی‌افتد. مجموعه دانش‌هایی که ابن قتیبه در چارچوب ادب به معنای عام آن عرضه می‌کند، نیز خود جای بررسی و پژوهش دارد. چنانکه وی با التزام شدید به روش کار
اهل حدیث ، سخت با هر چه بوی
فلسفه دارد مخالفت می‌ورزد، اما در عیون ملاحظه می‌کنیم که او راههای وصول به
خداوند را به
علم حلال و
حرام منحصر نمی‌داند. ایراد سوم بحثهایی است که به صورت استطرادی و نیز اخباری که به شکل تکراری در کتاب فراهم آمده است.
۱. از ده بخش کتاب، چهار بخش نخست آن توسط
بروکلمان در دیمار،
برلین و
استراسبورگ بین سالهای ۱۸۹۸ تا ۱۹۰۸ م انتشار یافت.
۲. همه کتاب در ۴ جلد توسط احمد زکی عدوی در
قاهره ۱۳۴۳- ۱۳۴۹ ق به چاپ رسیده است.
۳. این کتاب در ۴ جلد (دو مجلد) توسط دکتر یوسف علی طویل، استاد ادبیات
اندلس در
دانشگاه لبنان ، شرح شده و ایشان بر آن تعلیقه‌ای نگاشته و مقدمه‌ای نوشته‌اند. کتاب توسط دار الکتب العلمیه،
بیروت در سال ۱۴۱۸ ق/ ۱۹۹۸ م، به چاپ رسیده است.
نرم افزار كتابخانه تراث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
