عِلم (لغات‌قرآن)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
عِلم:
(وَ لوطاً آتَیْناهُ حُکْماً وَ عِلْماً) عِلم: منظور از
«علم» هرگونه دانشی است که در
سعادت و سرنوشت
انسان اثر دارد.
مقام علم، از مقام «
شهید» که در
اسلام والاترین
مقام است بالاتر است، در حدیثی از
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌خوانیم:
«عالم یک درجه از شهید بالاتر است و شهید یک درجه از عابد... و برتری عالم بر سایر مردم مانند برتری من بر کوچک‌ترین آن‌هاست.»
در حدیث دیگری از
امیر مؤمنان علی (علیه‌السّلام) می‌خوانیم:
«کسی که
مرگ او فرا رسد در حالی که در طلب علم است، میان او و
پیامبران یک درجه فاصله است.»
در آیه ۱۸
سوره آل عمران دانشمندان واقعی در ردیف
فرشتگان قرار گرفته‌اند و این خود امتیاز دانشمندان را بر دیگران اعلام می‌کند و نیز از
آیه استفاده می‌شود که امتیاز دانشمندان از این نظر است که در پرتو علم خود، به
حقایق اطلاع یافته و به
یگانگی خدا که بزرگ‌ترین حقیقت است معترفند.
مرحوم طبرسی در
مجمع البیان ضمن تفسیر آیه مورد بحث، از
جابر بن عبد اللّه انصاری از پیامبر گرامی اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نقل می‌کند که فرمود:
«یک ساعت از زندگی دانشمندی که بر بستر خود تکیه می‌کند و در‌اندوخته‌های علمی خود می‌اندیشد، بهتر از هفتاد سال
عبادت عابد است.»
به مواردی از کاربرد
عِلم در
قرآن، اشاره می‌شود:
(وَ لوطًا آتَیْناهُ حُکْمًا وَ عِلْمًا وَ نَجَّیْناهُ مِنَ الْقَرْیَةِ الَّتی کانَت تَّعْمَلُ الْخَبائِثَ اِنَّهُمْ کانوا قَوْمَ سَوْءٍ فاسِقینَ) (و
لوط را به یادآور که به او
نبوّت و علم دادیم و از شهری که اعمال زشت و
پلید انجام می‌دادند، رهایی بخشیدیم؛ چرا که آن‌ها مردم بد و نافرمانی بودند.)
(شَهِدَ اللّهُ اَنَّهُ لا اِلَهَ اِلاّ هُوَ وَ الْمَلائِکَةُ وَ اوْلواْ الْعِلْمِ قَآئِمًَا بِالْقِسْطِ لا اِلَهَ اِلاّ هُوَ الْعَزیزُ الْحَکیمُ) (
خداوند، با ایجاد نظام هماهنگ
جهان هستی، گواهی می‌دهد که معبودی جز او نیست و فرشتگان و صاحبان دانش، نیز بر این مطلب
گواهی می‌دهند؛ در حالی که خداوند
قیام به
عدالت دارد؛ معبودی جز او نیست، اوست
توانا و
حکیم.)
علامه طباطبایی در
تفسیر المیزان می‌فرماید:
در آیه مورد بحث می‌فرماید: صاحبان علم شهادت می‌دهند به اینکه جز او معبودی نیست، برای اینکه هر صاحب علمی از
آیات آفاقی و انفسی خدا، یکتایی خدا را به
یقین درک می‌کند، زیرا این آیات تمام مشاعرشان را پر می‌کند و در عقول آنان
رسوخ می‌نماید.
(دیدگاه شیخ طبرسی در مجمع البیان:
)
(و بعضى از مردم، بدون هيچ
دانش و هدايت و كتاب روشنگرى، درباره خدا
مجادله مى‌كنند.)
در اين كه فرق ميان «علم» و «هدايت» و «كتاب منير» چيست؟ شايد بهترين بيان اين باشد كه «علم» اشاره به ادراكاتى است كه انسان از طريق
عقل و خرد خويش درک مى‌كند (استدلالات عقلى) و «
هدی» اشاره به معلمان و رهبران الهى و آسمانى و دانشمندانى است كه مى‌توانند در اين مسير دست او را بگيرند و به سر منزل مقصود برسانند و منظور از «كتاب منير»
کتاب‌های آسمانی مى‌باشد كه از طريق
وحی،
قلب و جان انسان را پرفروغ مى‌سازند.
به تعبير ساده‌تر همان دلايل سه‌گانه معروف «
کتاب» و «
سنت» و «دليل عقل» را بازگو مى‌كند و با توجه به اين كه «
اجماع» نيز طبق تحقيقات دانشمندان به «سنت» بازمى‌گردد همه دلايل اربعه در اين عبارت جمع است.
بعضى از
مفسران نيز احتمال داده‌اند كه «هدى» اشاره به هدايت‌هاى معنوى است كه در پرتو خودسازى و
تقوا و
تهذیب نفس براى انسان حاصل مى‌شود (البته اين معنى با آنچه در بالا گفتيم قابل جمع است).
به هر حال با توجه به آيه مورد بحث، در حقيقت،
جدال و بحث علمى در صورتى مى‌تواند ثمربخش باشد كه متكى به يكى از اين دلايل باشد، دليل عقل يا كتاب يا سنت.
• شریعتمداری، جعفر، شرح و تفسیر لغات قرآن بر اساس تفسیر نمونه، برگرفته از مقاله «عِلم»، ج۳، ص۲۱۸-۲۱۹.
