علی بن محمد مدائنی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ابوالحسن علی بن محمد بن عبدالله مدائنی (
۱۳۵-
۲۲۵ق)، از مهم‌ترین مؤلفان تاریخ‌نویس،
محدث،
متکلم، متبحر در سیر، مغازی، فتوح، ایام الناس، ایام العرب، انساب، روایت
شعر و صاحب تصانیف بسیار در
قرن دوم و سوم هجری قمری در
بصره و
بغداد بود.
ابوالحسن علی بن محمد بن عبدالله بن ابی سیف مدائنی، مورخ، محدث، متکلم، متبحر در سیر، مغازی، فتوح، ایام الناس، ایام العرب، انساب، روایت
شعر و صاحب تصانیف بسیار بود
و در سال
۱۳۲ یا ۱۳۵ق در بصره زاده شد.
خطیب بغدادی، مدائنی را مولای
عبدالرحمان بن سمره می‌داند،
ولی
ابن ندیم او را مولای
سمرة بن جندب ذکر کرده است، اما در ادامه به نقل از حفص فرد می‌گوید: ابوالحسن مدائنی، مُعمّر، ابوشَمِر،
ابوبکر اصم، ابوعامر و عبدالکریم بن روح هر شش نفر غلام
معمر بن اشعث بودند.
به هر حال پس از رشد و نمو در بصره، به مدائن کوچید و به مدائنی ملقب گشت و آن‌گاه به بغداد مهاجرت کرد و تا پایان عمر ساکن بغداد شد و در سن ۹۲ سالگی در خانه دوستش
اسحاق موصلی درگذشت.
وی از معدود مورخانی است که مورد اعتماد
اهل‌سنت واقع شده و این امر شک خاصی نسبت به او برانگیخته است.
یحیی بن معین و
خطیب بغدادی وی را
موثق دانسته‌اند. یحیی بن معین به
احمد بن زهیر توصیه می‌کرد که کتاب‌های مدائنی را بنویسد. این در حالی است که او روایت مسند از او آورده است. از آنجا که مداینی در بصره رشد یافته، گرچه بعدها به مداین رفته و مداینی
لقب گرفته نباید از داشتن گرایش‌های عثمانی موجود در بصره بی‌بهره باشد لذا راوی اخبار
عوانة بن حکم نیز که به گفته
یاقوت حموی، عثمانیّ الهوی بوده، همین مداینی است. در خبری که
جاحظ از مدائنی آورد آمده است که مدائنی گفته است:
امویان تنها روایات مراثی را قبول می‌کردند. وقتی علت را پرسیدند گفت: دلیلش آن بود که این قبیل مشتمل بر
مکارم اخلاق بود!
بی‌تردید، هدف او از این سفرها، کسب دانش و بهره‌گیری از اساتید برتر بوده است. در این راستا بیش از همه از قرة بن خالد بهره جست. علاوه بر
قرة بن خالد،
شعبه،
جویریة بن اسماء،
عوانة بن حکم،
ابن ابی ذئب،
مبارک بن فضاله،
حماد بن سلمه و
سلام بن مسکین از اساتید اویند.
شماری از مشاهیر و بزرگان را از شاگردان و راویان وی برشمرده‌اند از جمله
زبیر بن بکار،
خلیفة بن خیاط،
احمد بن ابی خیثمه،
حارث بن ابی اسامه و
حسین بن علی بن متوکل.
شیخ مفید در
الارشاد و
ابن ابی الحدید در
شرح نهج البلاغه از روایات او بسیار بهره برده‌اند.
مدائنی از نظر مذهب، مشرب
اهل‌سنت را داشت و غالب رجالیون این فرقه، وی را بسیار ستوده‌اند تا جایی که گویند: مدائنی به قدری موثق و مورد اعتماد بود که اگر روایتی را بدون سند نقل می‌کرد، پذیرفته می‌شد و اهل‌سنت خودِ وی را سند می‌دانستند.
یحیی بن معین او را با لفظ ثقة ثقة
ثقه توصیف کرده
و
ذهبی ضمن راستگو خواندن وی اسناد روایات ابوالحسن را عالی قلمداد می‌کند،
هر چند در جای دیگری مدائنی را در حدیث قوی نمی‌داند.
همچنین به نقل از
احمد بن یحیی نحوی گفته شده که برای آگاهی از اخبار
جاهلیت به کتاب‌های
ابوعبیده معمر بن مثنی، و درباره اخبار اسلام به کتاب‌های مدائنی رجوع کنید.
وی در بغداد با
اسحاق موصلی طرح دوستی ریخت و با وی همدم و مانوس بود و مدام به خانه اسحاق می‌رفت و آن‌گونه که برمی‌آید، موصلی کمک‌های مالی بسیار به او می‌کرده است. گویند: شبی از شب‌ها که مدائنی عازم خانه اسحاق بود، یحیی بن معین از او پرسید: کجا می‌روی؟ گفت: به منزل این کریمی (اسحاق موصلی) که خُم مرا از بالا تا پایین پر از
درهم و
دینار می‌کند.
مدائنی سه سال و به قولی سی سال
آخر عمرش را
روزه گرفت و با اینکه قریب یک
قرن عمر کرد، وقتی در حال
احتضار از او سؤال شد: چه دوست داری؟ گفت: دوست دارم زندگی کنم. ابوالحسن مدائنی زمانی بر
مامون عباسی (خلافت
۱۹۸-
۲۱۸ق) وارد شد و به تمجید از
علی بن ابی طالب (علیه‌السّلام) پرداخت و
بنی امیه را
لعن و از سانسور آنان در
شام شکوه کرد.
طبیعتاً این جریان مربوط به بیست سال آخر عمر وی و زمانی است که مامون پایتخت خود را از
مرو به بغداد انتقال داد.
وی در نهایت پس از عمری نسبتاً طولانی در ۹۳ سالگی، در
ذی قعده سال ۲۲۵ در بغداد
و در منزل اسحاق موصلی درگذشت،
گرچه مرگ او در
مکه نیز گزارش شده است.
شماره تألیفات وی بر اساس شمارش
ابن ندیم ۲۳۹ اثر است. این درحالی است که در فهرستی که یاقوت از آثار وی داده، کتاب‌های دیگری نیز یاد شده که به نقل برخی تا ۲۶۱ می‌رسد. این حجم از تألیف سبب شده تا برخی لقب شیخ الاخباریین را به مدائنی بدهند. بیست و هفت عنوان مربوط به
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) سی و یک عنوان درباره
قریش و شخصیت‌های برجسته قریش، سی و سه عنوان درباره اخبار زنان و مسأله
ازدواج میان اشراف و امثال ذلک. هفت عنوان درباره اخبار خلفا، بیست و هفت عنوان درباره ایام العرب بعد از
اسلام، سی و هفت عنوان درباره فتوحات، ده عنوان درباره اخبار عرب، سی و دو عنوان درباره اخبار شعراء، و بقیه در موضوعات دیگر.
همانگونه که از اسامی این نوشته‌ها برمی‌آید، مدائنی از مهم‌ترین مؤلفان تاریخ‌نویس در دوره‌ای است که رسم بر نگارش تک‌نگاری درباره رخدادها و موضوعات خاص بوده است. علاقه خاص مدائنی به این قبیل موضوعات کاملا از نوشته‌های وی آشکار است. به عنوان مثال او به جنبه‌های خاصی از سیره توجه کرده و رساله‌هایی مانند: کتاب امهات النبی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) کتاب اقطاع النبی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، کتاب عهود النبی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، کتاب رسائل النبی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، کتاب اخبار المنافقین، کتاب ازواج النبی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، کتاب عمال النبی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) علی الصدقات این گرایش اورا به وضوح نشان می‌دهد.
۱. بسیاری از این تألیفات را که اندکی از آنها برجای مانده و به چاپ رسیده، باید در حد مقالات کوچک دانست.
۲. به عنوان مثال کتاب الفرج بعد الشده والضیق او که
تنوخی آن را ملاحظه کرده تنها پنج تا شش برگ بوده است.
۳. رساله المردفات من نساء قریش مدائنی نیز که توسط عبدالسلام هارون به چاپ رسیده کوتاه است.
۴. این رساله درباره زانین از قریش است که بعد از مرگ شوهر، به ازدواج دیگری درآمده‌اند.
۵. دو رساله التعازی و علم الخواص او نیز برجای مانده است. ممکن است میان تألیفات وی، آثار بلندی نیز بوده که البته تاکنون خبری از این قبیل آثار وی به دست نیامده است.
۶. به عنوان مثال درباره کتاب المغازی او گفته شده که در سه مجلد بوده است.
بخش‌های زیادی از آثار مفقود او در کتاب‌های بعدی آمده است. از جمله فقرات فراوانی از کتاب اسماء من قتل من الاطلبیین در کتاب
مقاتل الطالبیین ابوالفرج اصفهانی آمده است.
بلاذری جمعا ۱۴۱۶
روایت از مدائنی نقل کرده است. درست همانطور که بخش‌های زیادی از کتاب‌های او درباره زنان نوشته در
بلاغات النساء آمده است.
ابن ابی‌الحدید نیز بخش‌هایی از آثار مدائنی را نقل کرده است.
طبری در بخش تاریخ خراسان در موارد فراوانی از نوشته‌های مدائنی به‌ویژه اثر او فتوح خراسان سود جسته است. همینطور بلاذری نیز در اخبار سیره و نیز امویان، نقل‌های فراوانی از مدائنی دارد. کتاب تاریخ الخلفاء وی هم یکی از آثار مهمی بوده که گویا بیشترین بهره را طبری از آن برده است.
به هر روی آثار مدائنی با همه گستردگی تنها اختصاص به اخبار دوره اسلامی دارد. از وی درباره موضوع المبتداء چیزی برجای نمانده. آثار اندکی از
جاهلیت رسیده و سایر نوشته‌های او مربوط به دوره اسلامی است. لذا گفته‌اند اگر کسی اخبار دوره جاهلیت را می‌خواهد کتاب‌های
ابوعبیده را بخواند و اگر کسی اخبار دوره اسلامی را می‌خواهد آثار مدائنی را بخواند.
بدری محمد فهد، با حوصله تمام، فهرستی بلند از آنچه از مدائنی در حیطه تاریخ دوره اسلامی نقل شده، با حفظ ترتیب تاریخی، از مآخذ مختلف به دست داده است. در متون ادبی نیز، اخبار زیادی در آثار جاحظ
زبیر بن بکار،
مبرّد،
ابن عبدربه:، ابوالفرج اصفهانی و دیگران از مدائنی نقل شده است.
ابن ندیم آثار و تالیفات او را این‌گونه تقسیم‌بندی می‌کند:
اخبار پیامبر، اخبار قریش، اخبار ازدواج‌های اشراف، اخبار زنان، اخبار خلفا (از
ابوبکر تا
معتصم عباسی)، احداث فتوح، اخبار عرب، اخبار شعرا و دیگران و کتاب‌هایی که در این تقسیم‌بندی نمی‌گنجد. این آثار و تالیفات را ابن ندیم به نقل از
ابن کوفی چنین آورده است: امهات النبی، صفة النبی، عهود النبی، عهود النبی (آخر)، رسائل النبی، کتب النبی الی الملوک، کتاب آیات النبی، خطب النبی، دعاء النبی، ازواج النبی، خطب النبی (اخبار النبی)، اقطاع النبی (فتوح النبی)، صلح النبی، سرایا النبی، الخاتم و المرسل من کتب له النبی کتابا و امانا، المغازی، الوفود (شامل وفود یمن، مضرو ربیعه)، اموال النبی و کُـتّابه و من کان ترد علیه الصدقة من قریش العرب اخبار المنافقین تسمیة المنافقین و من نزل فیه القرآن منهم و من غیرهم تسمیة الذین یؤذون النبی و تسمیة المستهزئین الذین جعلوا القرآن عضین، خبر الافک السرایا عمال النبی علی الصدقات ما نهی عنه النبی خطب علی (علیه‌السّلام) و کتبه الی عمّاله اخبار ابی طالب و وُلده الفاطمیات فضائل محمد بن الحنفیه فضائل جعفر بن ابی طالب فضائل عبدالله بن جعفر کتاب معاویة بن عبدالله (بن جعفر) کتاب عبدالله بن معاویه اسماء من قتل من الطالبیین نسب قریش و اخبارها فضائل قریش فضائل الحارث بن عبدالمطلب کتاب عباس بن عبدالمطلب عبدالله بن عباس علی بن عبدالله بن عباس امر محمد بن علی بن عبدالله بن عباس عبدالله بن عامر بن کریز عمر بن عبدالله بن معمر یحیی بن عبدالله بن الحارث العاص بن امیه آل ابی العاص (آل ابی العیص) عمرو بن سعید بن العاص بشر بن مروان بن الحکم خبر حکم بن ابی العباس عبدالرحمان بن سمره ابن ابی عتیق عمرو بن الزبیر اخبار زیاد بن ابیه مناکح زیاد و ولده و دعوته هجاء حسان لقریش الجوابات (شامل جواب‌های قریش، مضر، ربیعه، موالی و یمنی‌ها) الصداق الولائم المناکح النواکح و النواشز المغیرات المقینات المتردفات من قریش من جمع بین اختین و من تزوج ابنة امراته و من جمع اکثر من اربع و من تزوج مجوسیّة من کره مناکحته من مَیَل عنها زوجها من هجاها زوجها من شکت زوجها او شکاها من نهیت عن تزویج رجل فتزوجته من تزوج من الاشراف فی کلب من تزوج فی ثقیف من قریش من وصف امراةً فاحسن من تزوج من نساء الخلفاء مناقضات الشعراء و اخبار النساء الکلبیات العواتک کتاب البکر مناکح الفرزدق تسمیة الخلفاء و کتابهم (کناهم) و اعمارهم تاریخ اعمار الخلفاء تاریخ الخلفاء،
طبری از این کتاب به روایت
عمر بن شبه فراوان بهره جسته است حلی الخلفاء اخبار الخلفاء الکبیر، شامل اخبار ابوبکر، عمر، عثمان، علی (علیه‌السّلام)، معاویه، یزید، معاویه دوم، عبدالله بن زبیر، مروان بن حکم، عبدالملک، ولید بن عبدالملک، سلیمان بن عبدالملک، عمر بن عبدالعزیز، یزید بن عبدالملک، هشام بن عبدالملک، ولید بن یزید، یزید بن ولید، مروان حمار، سفاح، منصور، مهدی، هادی، هارون، امین و ماجرای قتل او، مامون و معتصم اخبار السفاح آداب السلطان الرده الجمل الغارات النهروان مرج راهط الربذه و مقتل خنیس مقتل عمرو بن سعید بن العاص خلاف عبدالجبار الازدی و مقتله مقتل یزید بن عمرو بن هبیره مقتل عثمان بن عفان اخبار الحجاج و وفاته خبر ضابی بن الحارث البرجمی توبة بن مضرس الخوارج بنی ناجیه و الحریث بن راشد و مصقلة بن هبیره (مختصر الخوارج) عبدالله بن عامر الحضرمی اسماعیل بن هبّار عمرو بن الزبیر عباد بن الحصین حرة راقم ابن الجارود بروشنقباد زیاد بن عمرو بن الاشرف العتکی سلم بن قتیبه و روح بن حاتم المسور بن عمر بن عباد الحبطی و عمرو بن سهل یوم سنبیل فتوح الشام ایام ابی بکر (اول خبر الشام) مرج الصقر ایام ابی بکر خبر بصری خبر الباقوصه خبر دمشق ایام عمر خبر قحل حمص الیرموک الیا قیساریه عسقلان غزّه قبرس کتاب عمرو بن سعد الانصاری فتوح العراق وفاة ابی بکر خبر الجسر خبر مهران و مقتله یوم النخیله خبر القادسیه المدائن جلولاء نهاوند خبر البصره و فتوحها و یحتوی علی دشتمیشان ولایة المغیره بن شعبه ولایة ابی موسی خبر الاهواز خبر مناذر خبر نهر تبری (تیری) خبر الشوش خبر تستر (شوشتر) خبر القلعه خبر الهرمزان خبر ضبه بن محصن خبر جندیشاپور خبر صهرناج قریة العبدی خبر سرّق خبر مهر جا نقدق خبر ما سندان (ما سبدان) خبر قلعه سرق خبر رامهرمز خبر الهان و الاساوره فتوح خراسان و یحتوی علی: ولایة الجنید بن عبدالرحمان رافع بن اللیث بن نصر بن سیار اختلاف الروایة فی خبر قتیبه بخراسان نوادر قتیبه بن مسلم بخراسان ولایة اسد بن عبدالله القسری ولایة نصر بن سیار الدولة ثغر الهند عمّال الهند فتوح سجستان، کتاب فارس فتح الابله، اخبار ارمینیه، کتاب کرمان فتح کابل و زابلستان، القلاع و الاکراد (اثری بنام اخبار القلاع نیز دارد که شاید همین باشد)
کتاب عمّان فتوح جبال طبرستان طبرستان ایام الرشید فتوح مصر الری و امرالعلوی حسن بن زید و مامُدح به من الشعر و عماله فتوح الجزیره فتوح البامر فتوح الاهواز فتوح الشام فتح شهرک امر البحرین فتح برقه فتح مکران فتوح الحیره موادعة النوبه خبر ساریة بن زُنیم فتوح الری فتوح جرجان و طبرستان البیوتات الجیران اشراف عبدالقیس اخبار ثقیف من نسب الی امّه من سمی باسم ابیه من العرب الخیل و الرهان بناء الکعبه خبر خزاعه حما المدینه و جبالها و اودیتها الاوائل المتیمین التعازی المنافرات الاکله من جرد من الاشراف العقبه و البرده المسیرین القیافه و الفال و الزجر المروّه الحمقاء اللواطین خصومات الاشراف الخیل التمنی الجواهر المغنین المسمومین کتاب کان بقال ذم الحسد من استجیب دعوته قضاة اهل المدینه قضاة اهل البصره اخبار رقبة بن مصقله مفاخرة العرب و العجم مفاخرة اهل البصرة و اهل الکوفه ضرب الدراهم و الصرف اخبار ایاس بن معاویه خبر اصحاب الکهف صلاح المال خطبة واصل ادب الاخوان البخل المقطعات المتخیرات اخبار ابن سیرین الرسالة الی ابن ابی دؤاد النوادر اخبار المختار کتاب المدینه کتاب مکه المختضرین (یعنی کسانی که در جوانی مردند) معرفة المراقب و الرسوم المراعی و الجراد و یحتوی علی الکور و الطساسیح و جبایاتها المحاسن (فیه مایحتاج الیه من الاداب... عشرة الملوک) حجة ابی بکر اخبار الشعراء من نسبت الی امه من الشعراء العمائر الشیوخ الغرماء من‌هادن او غزا من افترض من الاعراب فی الدیوان فندم و قال شعرا المتمثلین من تمثل بشعر فی مرضه الابیات التی جوابها کلام کتاب النجاشی من وقف علی قبر من وقف علی قبر فتمثل بشعر من بلغه موت رجل فتمثل بشعر او کلام من تشبّه بالرجال من النساء من فضل الاعرابیات علی الحضریات من قال شعرا علی البدیهه من قال شعرا فی الاوابه الاستعداء علی الشعراء من قال شعرا فسمی به من قال فی الحکومة من الشعراء تفضیل الشعرا بعضهم علی بعض من ندم علی المدیح و من ندم علی الهجاء من قال شعرا و اجیب بکلام کتاب ابی الاسود الدوئلی خالد بن صفوان مهاجاة عبدالرحمان بن حسان للنجاشی قصیدة خالد بن یزید فی الملوک و الاحداث اخبار الفرزدق قصیدة عبدالله بن اسحاق بن الفضل بن عبدالرحمان خبر عمران بن حطّان الخارجی و النکد.
آثاری که ابن ندیم از آنها یاد نکرده است، عبارت‌اند از: مقتل الحسین (علیه‌السّلام)، الخونه لامیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) (شاید همان خطب علی باشد)، الحروب لامیرالمؤمنین (علیه‌السلام)
، السمیر المُغَرِّبین المکاید المرُدِفات من قریش (درباره زنانی از
قریش که بیش از یک بار ازدواج کردند)، الفرج بین الشدة و الضیق (مدائنی اولین کسی است که در این باب کتابی نوشته است)، النساء الفوارک اخبار زُفَر بن حارث (زفر متوفای
۷۵ق است. یاقوت از این کتاب به خط
ابوسعید سکری بهره گرفته است) کتاب صفین که ابن ابی الحدید از آن استفاده کرده و
ابن معصوم در الدرجات الرفیعه از آن اقتباس‌هایی کرده است امهات الخلفاء که باز ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه از آن بهره جسته است زکن ایاس، شاید همان کتاب ایاس بن معاویه باشد النساء الناشزات، شاید همان النواکح و النواشز باشد الاحداث
و اسباب النزول.
• پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی، دائرة المعارف مؤلفان اسلامی، ج۱، ص۵۵۴-۵۵۷، برگرفته از مقاله «علی مدائنی».
•
سایت علما و عرفا، برگرفته از مقاله «ابوالحسن علی بن محمد مداینی»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۶/۰۱/۲۶.
