علی بن محمد خازن
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
علی بن محمد بن ابراهیم شیحی خازن بغدادی، مفسر، فقیه، محدّث و صوفی
قرن هفتم و هشتم است.
علی بن محمد بن ابراهیم شیحی خازن بغدادی در ۶۷۸ در
بغداد متولد شد.
کنیه او را ابوالحسن و لقبش را علاءالدین ذکر کرده‌اند.
سلامی
او را به
سبب انتساب به شهر شیحه، در نزدیکی حلب، شیحی خوانده است.
شهرت او به خازن به سبب آن است که کتابدار خانقاه سُمیساط (منسوب به ابوالقاسم علی بن محمد سُمیساطی) بود.
شرح حال نگاران جزئیات زندگی وی را ذکر نکرده‌اند، جز آن‌که او را از زمره اهل علم و نویسندگان و صوفیان دانسته‌اند.
خازن از محیی‌الدین عبدالمحسن بن محمد معروف به ابن‌دَوالیبی، واعظ و محدّث مستنصریه بغداد،
حدیث فراگرفت.
سپس به دمشق رفت و در آن‌جا از عالمانی مانند تقی‌الدین سلیمان بن حمزه حنبلی مقدسی، (متوفی ۷۱۵) قاسم بن مظفر بن محمد بن عساکر (متوفی ۷۲۳) عیسی بن مطعم (متوفی ۷۱۹) و احمدبن ابی‌طالب معروف به ابن‌شحنه (متوفی ۷۳۰) حدیث شنید.
او در ۷۴۱ در حلب درگذشت.
خازن در زمینه‌های
فقه ، حدیث،
تاریخ و
تفسیر آثاری داشته است که ظاهراً جز تفسیر، باقی
آثار وی موجود نیستند.
او در فقه بر
مذهب شافعی بود
و شرحی بر کتاب عمدةالاحکامِ عبدالغنی مقدسی با عنوان عُدّةالاَفهام فی شرح عمدة الاحکام نگاشت.
خازن در حوزه حدیث، کتاب مقبول‌المنقول مِنْ عِلمی الجَدل والاصول را در ده جلد تألیف کرد.
او در این کتاب احادیث کتب ستّه، مُسند
احمد بن حنبل ، مُوطّأ مالک و سننِ دارْقُطنی را جمع‌آوری کرده است.
خازن کتاب مفصّلی در
سیره نبوی تألیف کرده که ظاهراً همان الروض و الحدائق فی تهذیب سیرة خیرالخلائق است
و احتمالا در دست محمد بن یوسف شامی صالحی (متوفی ۹۴۲) بوده است.
مهمترین
کتاب خازن در تفسیر
قرآن ، لباب التأویل فی معانی التنزیل است.
برخی نام این تفسیر را التأویل لمعالم‌التنزیل ذکر کرده‌اند
تدوین این تفسیر که به نظر ذهبی
در شمار تفاسیر به رأیِ جایز است، در
سال ۷۲۵ خاتمه یافته است.
به گفته خازن،
لباب‌التأویل گزیده تفسیر معالم‌التنزیل بغوی فرّاء است.
لباب‌التأویل در بردارنده تفسیر تمامی قرآن است.
خازن در آغاز هر
سوره به مکی و مدنی بودن، وجه تسمیه و فضل آن، تعداد
آیات ، کلمات و حتی حروف آن اشاره کرده است.
پس از آن، به معنای لغوی واژگان و سپس نقل احادیث
پیامبر ،
صحابه و
تابعین در
تبیین مفاهیم آیات پرداخته است.
خازن
چنانکه خود گفته، در گزینش مطالب تفسیر معالم‌التنزیل بغوی برای
پرهیز از درازگویی، اَسناد روایات را حذف کرده و با ذکر علایمی برای جوامع حدیثی از آنها نقل حدیث کرده است.
او
افزون بر
حذف اسناد احادیث به شرح واژه‌های غریب آنها پرداخته است.
همانند دیگر تفاسیر روایی، در تفسیر خازن
اسرائیلیات به چشم می‌خورد که خازن اغلب بدون نقد، آنها را نقل کرده است.
در مواردی نیز به ضعیف یا جعلی بودن این روایات اشاره کرده است.
از دیگر مشخصه‌های تفسیر خازن، توجه وی به آیات ناظر به اخبار تاریخی و
غزوات پیامبر صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم است.
خازن به مباحث فقهی نیز توجه کرده و گاه به تفصیل از برخی مسائل فقهی سخن گفته است.
در اینگونه موارد به هنگام انتخاب رأی برگزیده، کوشش کرده است تا با
استناد به روایتی، انتخاب خود را
مستدل سازد.
این تفسیر بارها همراه با تفاسیر دیگر چاپ شده و به‌طور مستقل نیز در بیروت (۱۴۱۵/ ۱۹۹۵) و نیز با
تصحیح عبدالسلام محمدعلی شاهین (بیروت ۱۴۲۵/ ۲۰۰۴) منتشر شده است.
محمدعلی قطب خلاصه‌ای از این تفسیر را با عنوان مختصر تفسیر القرآن‌الکریم للخازن المسمّی لبابَ التأویل فی معانی التنزیل (بیروت ۱۳۶۶ش/۱۹۸۷) به چاپ رسانده است.
(۱) ابن‌حجر عسقلانی، الدرر الکامنة فی اعیان المائة الثامنة، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
(۲) ابن‌عماد، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب.
(۳) ابن‌قاضی شهبه، طبقات‌الشافعیة، چاپ حافظ عبدالعلیم خان، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۸ـ۱۴۰۰/ ۱۹۷۸ـ۱۹۸۰.
(۴) محمد ابوشهبه، الاسرائیلیات و الموضوعات فی کتب‌التفسیر، بیروت ۱۴۱۳/۱۹۹۲.
(۵) اسماعیل بغدادی، هدیةالعارفین، ج ۱، در حاجی خلیفه، کشف‌الظنون، ج ۵، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
(۶) علی بن محمد خازن، تفسیرالخازن، المسمی لباب التأویل فی معانی التنزیل، چاپ عبدالسلام محمدعلی شاهین، بیروت ۱۴۲۵/۲۰۰۴.
(۷) محمد بن علی داوودی، طبقات‌المفسرین، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
(۸) محمدحسین ذهبی، التفسیر و المفسرون، قاهره ۱۴۰۹/ ۱۹۸۹.
(۹) خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت ۱۹۸۹.
(۱۰) یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیة و المعربة، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰.
(۱۱) محمد بن رافع سلامی، تاریخ علماء بغداد، المسمی منتخب المختار، چاپ عباس عزاوی، بغداد ۱۳۵۷/۱۹۳۸.
(۱۲) محمد بن یوسف شمس شامی، سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیرالعباد، چاپ عادل احمد عبدالموجود و علی‌محمد معوض، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «علی بن محمد شیحی‌خازن»، شماره۶۷۴۱.
