علمای حوزه علمیه اصفهان
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حوزه علمیه اصفهان از آن دسته
حوزه‌های علمیه شیعی است که علمای طراز اول بسیاری را در خود
پرورش داده است.
عالم بزرگ دیگری که در شکوفایی
حوزه اصفهان حضوری تأثیرگذار داشت،
بهاءالدین عاملی بود.
شاه عباس
منصب شیخ الاسلامی اصفهان را پس از فوت شیخ
علی منشار به وی سپرد.
وی به مدد دانش گسترده و متنوع خود به
تدریس پرداخت و شاگردان بزرگی
تربیت کرد.
وی در سلسله
اجازات روایی، از
محدّثان امامی برجسته است و طرق بسیاری از اجازات محدّثان در قرون اخیر به او و سپس پدرش و
شهید ثانی منتهی می‌شود.
محمدتقی مجلسی،
صدر‌الدین شیرازی،
ملا محسن فیض کاشانی،
سید ماجد بحرانی،
سید حسین مجتهد کرکی،
جواد بن سعد بغدادی مشهور به
فاضل جواد (متوفی ۱۰۶۵)،
ملا حسن‌علی تستری،
ملا خلیل بن غازی قزوینی،
ملا صالح مازندرانی،
علی بن سلیمان بحرانی و
رفیع‌الدین محمد نائینی مشهور به
میرزا رفیعا، که هر کدام سهم درخوری در بالندگی
حوزه علمیه اصفهان داشتند، از مشهور‌ترین شاگردان
شیخ بهائی بودند.
شیخ بهائی با تربیت این شاگردان موجب ارتقای حوزه اصفهان شد و حتی چندین
مدرسه نیز در اصفهان تأسیس کرد.
روش تدریس او (شیخ بهایی) به گونه‌ای بود که شاگردان بسیار جذب درسش او می‌شدند.
از مهم‌ترین اقدامات او در حوزه اصفهان، سوق دادن شاگردان مبرِّزش به شرح و تبیین
متون حدیثی بوده است.
لطف‌اللّه بن عبدالکریم میسی (متوفی ۱۰۳۲) از مهاجران
جبل عامل و از مدرّسان
فقه و
حدیث در اصفهان بود.
وی تا ۹۹۷ در
مشهد اقامت داشت، ولی به دنبال حمله ازبکان به مشهد و
شهادت استادش،
ملا عبداللّه بن محمود تستری، از مشهد به
قزوین رفت و سرانجام به خواست شاه عباس اول در اصفهان اقامت گزید و در
مسجد و مدرسه‌ای که شاه به نام او ساخت ساکن شد.
اسکندر منشی تاریخی برای اقامت وی در اصفهان ذکر نکرده، اما زمان این
مهاجرت بعد از ۱۰۰۶، سال انتخاب اصفهان به عنوان پایتخت، بوده است.
شیخ لطف‌اللّه میسی تا آخر عمر خویش در آن مدرسه به تدریس و
ارشاد مشغول بود.
میسی و فرزندش جعفر از بهاء
الدین عاملی اجازه روایت دریافت کرده‌اند،
هم‌چنان‌که شیخ بهائی به وی توجه جدّی داشته و مردم را به او ارجاع می‌داده است.
سید مصطفی تفرشی (متوفی بعد از ۱۰۴۴)
فقیه و
رجالی امامی صاحب کتاب مشهور نقد الرجال، نیز از استادان مبرِّز حوزه اصفهان در این دوران بود که نزد ملا عبداللّه تستری حدیث و
رجال آموخته و از او اجازه روایت
کتب اربعه را دریافت کرده بود.
در این دوره، شهرت بهاء
الدین عاملی باعث شد از شهرهای دور و نزدیک برای کسب فیض از محضر او به اصفهان روی آورند؛ چنان‌كه زين
الدین بن محمد بن حسن جبعی، نواده شهید ثانی (متوفى ۱۰۶۳ يا ۱۰۶۴) از جبل عامل به ایران سفر کرد و در خانه شیخ بهائی منزل گزید و مدت‌ها نزد او دانش آموخت.
بعدها
شیخ حرّ عاملی نزد وی فقه، حدیث و
ریاضیات خواند،
هم‌چنین فاضل جواد که در
کاظمین متولد شد، برای تحصیل به اصفهان
کوچ کرد و نزد بهاء
الدین عاملی دانش آموخت و از ملازمان او شد.
محمدباقر بن محمد حسینی استرآبادی مشهور به
میرداماد (متوفی ۱۰۴۱)
محدّث، فقیه و
فیلسوف مشهور امامی که از دایی‌اش
عبدالعالی کرکی و
حسین بن عبدالصمد حارثی اجازه روایت دریافت کرد، در اصفهان کرسی تدریس و
افتا داشت و پس از درگذشت بهاء
الدین عاملی ریاست کرسی تدریس به او رسید.
صدر‌الدین شیرازی معروف به
ملاصدرا از معروف‌ترین شاگردان اوست که از شیراز به اصفهان آمد و نزد وی علوم معقول و نزد بهاء
الدین عاملی علوم منقول (حدیث) آموخت.
علاقه‌مندان به فلسفه نیز که آوازه مجالس درس میرداماد به گوششان رسیده بود از شهرهای مختلف به اصفهان می‌آمدند تا در کلاس درس وی بنشینند.
مثلا
عبدالغفار بن محمد رشتی (متوفی قبل از ۱۰۴۱) به مجلس درس میرداماد حاضر شد و حاشیه‌ای بر التقدیسات استادش نوشت.
شاه سلیمان اول صفوی که به میرداماد علاقه وافر داشت، در سفری برای
زیارت عتبات عراق او را با خود همراه کرد و در همان سفر میرداماد از
دنیا رفت و در
نجف به خاک سپرده شد.
سید ابوالقاسم موسوی حسینی فندرسکی (متوفی ۱۰۵۰) معروف به
میرفندرسکی فیلسوف مشهور امامی و عالم ریاضیات، دیگر دانشمند معروف حوزه اصفهان است.
وی در دوره شاه عباس و شاه صفی به تدریس فلسفه و ریاضیات مشغول و نزد آن دو محترم بود.
میرزا رفیعا نائینی،
محمدباقر خراسانی و
آقاحسین خوانساری از جمله شاگردان وی بودند.
قاسم بن محمد حسنی طباطبائی قُهپایی (متوفی ح۱۰۶۰)، رجال‌شناس مشهور
سده یازدهم، در اصفهان نزد بهاء
الدین عاملی و ملا عبداللّه تستری
علوم حدیث و رجال آموخت و
محمدباقر مجلسی،
ابوالقاسم بن محمد جرف اذقانی و
محمد بن علی استرآبادی از شاگردان وی بودند.
حسن‌علی بن عبداللّه تستری (متوفی ۱۰۶۹) نزد پدرش ملا عبداللّه تستری دانش آموخت و به درجه
اجتهاد رسید.
شاه سلیمان اول صفوی و شاه عباس دوم او را تکریم می‌کردند.
وی در مدرسه‌ای که شاه عباس اول برای پدرش ساخته بود تدریس می‌کرد و آن‌گاه که سلطان العلماء در ۱۰۵۵ برای بار دوم به منصب وزارت رسید کرسی تدریس را از او گرفت.
محمدتقی مجلسی (متوفی ۱۰۷۰) فقیه و محدّث مشهور که در اصفهان به دنیا آمد و در خردسالی از ابوالبرکات
واعظ اصفهانی اجازه روایت گرفت، نزد بهاء
الدین عاملی و ملا عبداللّه تستری دانش آموخت و از آن دو اجازه دریافت کرد و در اصفهان شاگردان زیادی از جمله فرزندانش عزیزاللّه، عبداللّه و محمدباقر مجلسی، آقاحسین خوانساری، ملا
صالح مازندرانی و
محمدصادق کرباسی را پرورش داد.
سهم او در پرورش اهل علم و دانشمندان برجسته اصفهان بسیار زیاد بوده و خود نیز به این امر وقوف داشته و از رؤیایش در نجف گزارش داده و بیان کرده است که کلام
امام علی علیهالسلام در آن
رؤیا ناظر به همین وظیفه تربیت طالبان علم بوده است.
دو شرح عربی و فارسی او بر کتاب
مَن لایَحضُرُه الفقیه ابن بابویه از تأثیرگذار‌ترین اقدامات
حوزه اصفهان است که به دلالت استادش، شیخ بهائی انجام داده است.
ملا رجب‌علی تبریزی،
عارف و
حکیم امامیِ اهل
تبریز که به دلیل اقامت طولانی در اصفهان به اصفهانی نیز شهرت یافت، در این شهر شاگردان برجسته‌ای تربیت کرد که از آن جمله‌اند:
ملا محمد تنکابنی،
قاضی سعید قمی،
امیر قوام‌الدین محمد اصفهانی،
ملا محمدشفیع اصفهانی،
محمدرفیع پیرزاده،
محمد بن عبدالفتاح تنکابنی معروف به
فاضل سراب.
وی مدتی در
مدرسه شیخ لطف‌اللّه تدریس می‌کرد.
رفیع
الدین محمد بن حیدر حسنی طباطبائی مشهور به
رفیعا (متوفی ۱۰۸۰ یا ۱۰۸۲)، فقیه اصولی و متکلم امامی در اصفهان، نزد بهاء
الدین عاملی و ملا عبداللّه تستری دانش آموخت و در
علوم عقلی و
نقلی تبحر یافت و شاگردان زیادی از جمله محمدباقر مجلسی را پرورش داد.
کتاب مشهور او الشجرة الالهیة در
اصول دین است.
آخوند ملا حسین بروجردی (متوفی ۱۰۸۴) در
مسجد جامع عباسی تدریس می‌کرد و عبدالحسین حسینی خاتون‌آبادی، صاحب وقایع السنین و الاعوام، کتاب حکمة العین کاتبی قزوینی (متوفی ۶۷۵) را نزد او خوانده است.
محمدصالح مازندرانی (متوفی ۱۰۸۶) برای تحصیل علم به اصفهان رفت وعلوم عقلی و نقلی را از عالمان بزرگ اصفهان آموخت.
او نزد ملا عبداللّه تستری و محمدتقی مجلسی دانش آموخت.
رفیع
الدین محمد بن محمد مؤمن گیلانی (زنده در ۱۰۸۸) فقیه و محدّث مشهور نیز نزد محمدباقر مجلسی علوم حدیث آموخت و مدتی نیز نزد محمد بن حسن حرّ عاملی شاگردی کرد.
او رساله‌ای به نام رسالة فی طریقة الاخباریین و الاصولیین و نیز کتابی با نام الذریعة الی احکام الشریعة نوشته است
محمدباقر بن محمد مؤمن سبزواری (متوفی ۱۰۹۰)، معروف به
محقق سبزواری، فقیه محدّث و
متکلم مشهور امامی در اصفهان نزد سید ابوالقاسم میرفندرسکی و قاضی معز
الدین اصفهانی علوم عقلی و نزد
حیدرعلی اصفهانی و حسن‌علی بن عبداللّه تستری علوم نقلی را آموخت.
وی علاوه بر منصب شیخ الاسلامی، در مدرسه ملا عبداللّه تستری تدریس می‌کرد و شاگردان زیادی پرورش داد.
از مشهور‌ترین عالمان و مدرّسان این دوره در اصفهان آقاحسین بن جمال
الدین محمد خوانساری (متوفی ۱۰۹۸) است که در خردسالی برای کسب علم از خوانسار به اصفهان رفت و در مدرسه خواجه ملک سکنا گزید و نزد محمدتقی مجلسی و محقق سبزواری علوم منقول و نزد میرفندرسکی
علوم معقول را آموخت و سپس متصدی تدریس شد و بسیاری از عالمان آن دوران از شاگردان او به حساب می‌آمدند.
از روش تدریس او مکتب جدیدی در فقه و اصول شکل گرفت که
آقا محمدباقر بهبهانی (متوفی ۱۲۰۶) از رهروان آن به شمار می‌رود.
محمدباقر مجلسی (متوفی ۱۱۱۰)، دو فرزند آقاحسین، جمال
الدین محمد (متوفی ۱۱۲۱) و رضی
الدین (متوفی ۱۱۱۳)، علی‌رضا حسینی اردکانی معروف به تجلی (متوفی ۱۰۸۵)، میرزا عبداللّه افندی، سید محمدصالح خاتون‌آبادی و بسیاری دیگر نزد خوانساری علم آموختند.
وی به محمد بن حسن حرّ عاملی و محمدحسین مازندرانی اجازه روایت داد و چند کتاب در
فقه و
اصول و
فلسفه نوشت.
محمد بن حسن شروانی (متوفی ۱۰۹۸ یا ۱۰۹۹) داماد و شاگرد محمدتقی مجلسی که در فقه، فلسفه و
کلام صاحب‌نظر بود، شرحی بر شرایع الاسلام و حواشی زیادی بر کتاب‌های فلسفی، کلامی و فقهی نوشت.
وی که از دانش‌آموختگان
حوزه نجف بود، به اصفهان مهاجرت کرد و در این شهر به تدریس پرداخت.
میرزا عبداللّه افندی،
محمد اکمل اصفهانی پدر
وحید بهبهانی و
محمدصالح خاتون‌آبادی از شاگردان او بودند.
حسین بن رفیع‌الدین مرعشی حسینی آملی (متوفی ۱۰۶۶)، وزیر حکومت صفوی معروف به سلطان العلماء و خلیفه سلطان، در فقه، اصول،
حدیث،
تفسیر و کلام صاحب‌نظر بود و نزد پدرش بهاء
الدین عاملی و دیگران دانش آموخته بود.
شاه عباس به او بسیار علاقه داشت و دخترش را به همسری او در آورد و منصب صدارت را به او سپرد.
شاه صفی (حک: ۱۰۳۸ـ۱۰۵۲) او را در ۱۰۴۱ عزل کرد و سپس شاه عباس دوم صفوی (حک: ۱۰۵۲ـ۱۰۷۷) او را به وزارت رسانید.
وی در اصفهان مدارس و درمانگاه‌هایی ساخت و خود از مشهور‌ترین مدرّسان اصفهان بود.
حاضران در مجلس درس او را تا دو هزار نفر نوشته‌اند.
بیشتر آثار او حاشیه‌هایی است بر کتاب‌های فقهی، اصولی، کلامی و تفسیری.
از معروف‌ترین آن‌ها حواشی شرح
لمعه و
معالم الاصول است.
خلیل بن غازی قزوینی (متوفی ۱۰۸۹) عالم اخباری و آگاه از علوم عقلی و نقلی، نزد بهاء
الدین عاملی و میرداماد دانش آموخت و شاگردان زیادی تربیت کرد.
به طور کلی می‌توان گفت در آن زمان علمای بزرگ در بلاد مختلف، برآمده از حوزه اصفهان بودند؛ عالمانی نیز از شهرهای دیگر، از جمله
قم و
نجف، به این شهر پیوستند و شاگردان مبرِّزی پرورش دادند.
در این دوره، حوزه اصفهان در جای‌گاهی قرارداشت که عالمان شهرهای دیگر نظر آنان را در موارد خاص جویا می‌شدند؛ مثلا استرآبادیِ مؤسس
مکتب اخباری کتاب فوائد مدنیه خود را برای اظهارنظر به اصفهان فرستاد.
در قرن دوازدهم نیز حوزه اصفهان هم‌چنان شکوفا بود عالمان زیادی آن را رونق بخشیدند.
از جمله قاضی جعفر بن عبداللّه کمره‌ای (متوفی ۱۱۱۵) که علوم نقلی و عقلی را در اصفهان نزد عالمان بزرگ آن شهر از جمله محقق سبزواری و آقا حسین خوانساری و حدیث را نزد محمدتقی مجلسی آموخت و از او اجازه روایت گرفت.
اطلاع او از دانش‌های مختلف و مخصوصآ فقه باعث شد منصب قضا در اصفهان به او واگذار شود.
پس از درگذشت محمدباقر مجلسی منصب شیخ الاسلامی نیز به او رسید.
او کتابی به نام ذخائر العُقبی به اشاره شاه سلطان حسین صفوی تألیف کرد.
سید نعمت‌اللّه جزایری (متوفی ۱۱۱۲) که مدت‌ها در اصفهان نزد محمدباقر مجلسی و ملا محسن فیض کاشانی و دیگران حدیث و فقه و
حکمت آموخت، فرزندش نور
الدین جزایری و نوه‌اش عبداللّه جزایری نیز در اصفهان تحصیل علم کرده‌اند.
ابوطالب بن
میرزا بیک بن
ابوالقاسم موسوی فندرسکی (زنده بعد از ۱۱۰۰) فقیه، محدّث و حکیم امامی نزد محمدباقر مجلسی و آقاحسین خوانساری و محقق سبزواری شاگردی کرد و علوم عقلی و نقلی را فرا گرفت و حواشی زیادی بر کتاب‌های فقهی، حدیثی و فلسفی نوشت.
محمد بن محمدمحسن فیض کاشانی، ملقب به علم الهدی (متوفی ۱۱۱۵)، فقیه و محدّث امامی نیز در حوزه اصفهان تحصیل کرد.
وی نزد پدرش ملا محسن فیض کاشانی، محقق سبزواری و سید نعمت‌اللّه جزایری حدیث و فقه و حکمت آموخت.
آقاجمال خوانساری، از محمدباقر مجلسی حدیث شنید و در اصفهان تدریس می‌کرد و از شاگردان معروف او محمدرفیع گیلانی و محمدحسین خاتون‌آبادی بودند.
نیز در همین سال‌ها
محمد بن عبدالفتاح تنکابنی (متوفی ۱۱۲۴) مشهور به فاضل سراب که فقه را از محقق سبزواری، حدیث را از محمد بن حسن شروانی و محمدباقر مجلسی و فلسفه را از ملا رجب‌علی تبریزی فرا گرفته بود، شاگردان زیادی پرورش داد.
سفینة النجاة در اصول
دین و ضیاء القلوب در
امامت از آثار وی است.
از دیگر عالمان مشهور این دوره
محمدصالح خاتون‌آبادی (متوفی ۱۱۲۶) داماد محمدباقر مجلسی است که نزد او و آقاحسین خوانساری شاگردی کرد و از مجلسی
اجازه روایت گرفت.
آقا حسین گیلانی (متوفی ۱۱۲۹) که به سبب تدریس در مسجد لُنبان به لنبانی شهرت داشت، در حکمت،
عرفان، فقه و حدیث خبره بود و در مسجد مزبور علوم و فنون مختلف را تدریس می‌کرد و محضر درس او در اصفهان اهمیت خاصی داشت.
اثر مشهور وی شرح صحیفه است که به همین سبب به آقا حسین شارح صحیفه نیز شهرت دارد.
میرزا عبداللّه افندی تبریزی اصفهانی (متوفی قبل از ۱۱۳۰)، فقیه و عالم و رحاله امامی مؤلف ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، نیز که در اصفهان به دنیا آمد، نزد عالمان مشهوری چون آقا حسین خوانساری، محقق سبزواری، محمدباقر مجلسی و محمد بن حسن شروانی فقه و اصول و حکمت آموخت.
از عالمان و مدرّسان مشهور این سال‌ها هم‌چنین این نام‌ها درخور ذکرند: محمداکمل اصفهانی پدر آقا وحید بهبهانی و شاگرد
علامه مجلسی؛ محمدصادق تنکابنی (زنده ح۱۱۳۰)، شاگردِ پدرش فاضل سراب و علامه مجلسی
عبداللّه بن صالح بحرانی سماهیجی (متوفی ۱۱۳۵) عالم اخباری که آخرین
شیخ الاسلام اصفهان از جانب شاه سلطان حسین بود
محمدزمان بن کلب‌علی تبریزی اصفهانی (متوفی ۱۱۳۱ یا ۱۱۳۷)، که در مدرسه شیخ لطف‌اللّه اصفهان نزد علمایی چون محمدباقر مجلسی، محمدصالح خاتون‌آبادی و آقا حسین خوانساری درس خواند و از جانب سلطان حسین صفوی تولیت و نظارت این مدرسه را بر عهده گرفت.
فرائد الفوائد در احوال مدارس و مساجد، اثر مهم اوست.
ابوالفضل بهاء
الدین محمد بن حسن اصفهانی مشهور به
فاضل هندی (متوفی ۱۱۳۷) که به جهت نام کتابش کشف اللثام به کاشف اللثام نیز شهرت دارد و از شاگردان محمدتقی و محمدباقر مجلسی است، از فقها و اصولیان دوران آخر حکومت صفوی به شمار می‌رود.
فاضل هندی شاگردان زیادی در اصفهان تربیت کرد که معروف‌ترین آن‌ها
سید محمدعلی کشمیری و میرزا عبداللّه افندی بوده‌اند
(برای شرح احوال و آثار او به این منبع رجوع کنید
).
ابوطالب حزین لاهیجی (متوفی ۱۱۲۷)،
شاعر معروف نیز از پروردگان حوزه اصفهان در این سال‌ها بود که پس از حمله افغان‌ها آن شهر را ترک کرد و بخش آخر عمر را در
هند زیست.
پدرش نیز به قصد تحصیل در اصفهان از لاهیجان به این شهر مهاجرت کرده بود.
مشهور‌ترین مجتهدان و مراجع علمی اصفهان که در نجف تحصیل کرده بودند، عبارت‌اند از:
سید محمدباقر بن محمدتقی شفتی (متوفی ۱۲۶۰) مشهور به حجت الاسلام، از شاگردان وحید بهبهانی و
سید محمدمهدی بحرالعلوم در
کربلا و نجف که در قم نزد
میرزای قمی و در
کاشان نزد
ملا محمدمهدی نراقی نیز درس خواند.
وی پس از ارتقا به مراتب بالای علمی به اصفهان رفت و به تدریس فقه و اصول و دیگر علوم پرداخت.
مجلس تدریس او بسیار گرم بود و شاگردان زیادی پرورش داد.
در اصفهان مسجدی ساخت که به نام اوست.
شفتی به همراه فقیه معاصرش، کلباسی، مدت‌ها
مرجعیت دینی مردم و ریاست علمی حوزه را در اختیار داشت.
وی پنج فرزند داشت که همگی از فضلای
حوزه علمیه اصفهان بودند و در اداره این حوزه پس از او مشارکت جدّی داشتند.
محمدابراهیم بن محمد کلباسی/
کرباسی (متوفی ۱۲۶۱) فقیه و اصولی که به جهت احتیاط‌هایش در
فتوا و صرف
وجوه شرعی مشهور است، در اصفهان به دنیا آمد و نزد پدرش و محمدعلی بن محمدرفیع گیلانی و دیگران درس خواند.
مدتی به
عراق رفت و از درس
سید بحرالعلوم بهره برد.
در قم نیز در درس میرزای قمی حاضر شد و
اجازه اجتهاد گرفت.
آن‌گاه به اصفهان بازگشت و در مسجد حکیم اصفهان به تدریس فقه و اصول و
وعظ و ارشاد مردم پرداخت و عالمان و فقیهان زیادی پرورش داد.
حسن بن علی حسینی اعرجی اصفهانی، مشهور به مدرس (متوفی ۱۲۷۳) فقیه و اصولی مشهور، در اصفهان به دنیا آمد و پس از تحصیل مقدمات در اصفهان به
عتبات عراق هجرت کرد و نزد
محمدحسن نجفی، صاحب
جواهر الکلام، فقه و اصول آموخت و به اصفهان بازگشت.
در اصفهان در مجلس درس محمدتقی اصفهانی و برادرش شیخ محمدحسین، صاحب فصول، شرکت کرد.
او هم‌چنین نزد
ملا علی نوری و
سید زین‌العابدین بن جعفر خوانساری، پدر صاحب روضات الجنات، فلسفه آموخت و متصدی تدریس فقه و اصول در اصفهان شد و بسیاری از طلاب زمانش نزد او
علم فقه و
اصول آموختند.
مجلس درس وی مورد اقبال بسیاری از طلاب و فضلای اصفهان قرار گرفت و از شهرهای دیگر نیز افرادی برای استفاده از درس او راهی این شهر شدند، به گونه‌ای که در دوره او به رغم شیوه معمول، طلاب برای فراگیری
علوم شرعی به عراق سفر نمی‌کردند.
از جمله شاگردان او
سید محمدحسن شیرازی معروف به
میرزای شیرازی،
سید محمدهاشم بن زین‌العابدین خوانساری،
ابوالمعالی بن محمدابراهیم کرباسی بوده‌اند.
شیخ مرتضی انصاری، فقیه و اصولی دوران‌ساز
شیعه نیز پس از تحصیل نزد
سید محمد مجاهد در کربلا، در سفری که برای آشنایی با عالمان بزرگ شیعه و مراوده علمی با آنان به شهرهای ایران داشت، مدت کوتاهی را در اصفهان گذراند و در مجلس درس حجت الاسلام شفتی شرکت کرد.
بعدها برخی از شاگردان انصاری در نجف، پس از مراجعت به اصفهان آرا و آثار او را تدریس کردند؛ نخستین کسی که
رسائل شیخ انصاری را در اصفهان تدریس کرد شیخ مرتضی بن عبدالوهاب ریزی لنجانی (متوفی ۱۳۳۰) بوده است.
ملا هادی سبزواری (متوفی۱۲۸۹)
فقیه و
فیلسوف مشهور نیز مدتی در اصفهان در درس محمدابراهیم کلباسی و شیخ محمدتقی اصفهانی حاضر شد و سپس ملازم درس فلسفه ملا علی نوری و ملا اسماعیل اصفهانی شد.
از مشهور‌ترین مدرّسان فقه و اصول شیخ
محمدباقر نجفی (متوفی ۱۳۰۱) فقیه و مدرّس مشهور اصفهان، فرزند شیخ محمدتقی اصفهانی است که پس از کسب درجه اجتهاد در عراق نزد عالمان بزرگ حوزه نجف، به اصفهان بازگشت و کرسی تدریس فقه و اصول را در آن شهر، در مسجد شاه (نام کنونی آن:
مسجد امام) دایر کرد و شاگردان زیادی پرورش داد.
برخی از فرزندان محمدباقر نیز پس از تحصیل در نجف، به اصفهان بازگشتند و به تدریس در حوزه علمیه این شهر پرداختند.
معروف‌ترین و شاخص‌ترین آن‌ها محمدتقی مشهور به آقا نجفی (متوفی ۱۳۳۲) بود که پس از درگذشت پدر، در جای او به تدریس فقه و اصول پرداخت و جای‌گاه ویژه‌ای میان طلاب و عموم مردم داشت.
او به جهت مخالفت با برخی اعمال ظلال سلطان، والی اصفهان و مقابله جدّی با
فرقه بابیّه و پیش‌گیری از فعالیت‌های آنان، مدتی به
تهران فراخوانده شد و بی‌درنگ حلقه درس تشکیل داد، اما دیری نگذشت که محل توجه و مراجعه
خواص و
عوام شد و به همین سبب از او خواستند به اصفهان برگردد؛ وی نیز چنین کرد و در اصفهان در جای‌گاه زعامت و مرجعیت
دینی فعالیت کرد.
محمدباقر خوانساری (متوفی ۱۳۱۳) صاحب روضات الجنات، پس از وفات جدش به اصفهان رفت و مدتی نزد پدرش در اصفهان شاگردی کرد و سپس برای تکمیل تحصیلات به عراق رفت.
او پس از تحصیل در عراق به اصفهان بازگشت و به تدریس و تألیف روی آورد.
محمدباقر فشارکی (متوفی ۱۳۱۴) نزد
محمدباقر نجفی اصفهانی و
سید حسن مدرس اصفهانی شاگردی کرد و پس از کسب درجه اجتهاد به تدریس فقه و اصول در جامع قطبیه اصفهان پرداخت.
محمدحسن بن محمدعلی هزارجریبی مشهور به نجفی (متوفی ۱۳۱۷) فقیه و اصولی مشهوری است که پس از تحصیل در عراق به اصفهان بازگشت و تدریس فقه و اصول او در اصفهان دایر بود.
وی رساله‌ای درباره
زیارت عاشورا و رساله‌های دیگری در فقه و اصول دارد.
مرجع اعلای شیعیان،
سید محمدحسن شیرازی، وی را تکریم و مردم را به
تقلید از او راهنمایی می‌کرد.
محمدهاشم بن زین‌العابدین خوانساری چهارسوقی (متوفی ۱۳۱۸) پس از تحصیل در اصفهان و نجف از مدرّسان فقه و اصول در اصفهان شد و شاگردان زیادی تربیت کرد.
وی در علوم عقلی نیز صاحب‌نظر بود.
رساله عملیه او احکام الایمان نام داشته است.
میرزا بدیع موسوی (متوفی ح۱۳۱۸) در اصفهان نزد حسین‌علی تویسرکانی، محمدباقر اصفهانی و سیدمحمد شهشهانی تحصیل علم کرد و در علم فقه و اصول سرآمد شد.
در حلقه تدریس او در مدرسه نیم‌آورد حدود صد نفر شرکت می‌کردند و او برای آن‌ها کتاب‌های سطوح عالی مثل مکاسب و قوانین را درس می‌داد.
هم‌چنین در مسجد ملا محمدجعفر آباده‌ای
نماز جماعت اقامه می‌کرد و به ارشاد و وعظ مردم نیز می‌پرداخت.
جهانگیرخان بن محمد خان قشقایی (متوفی۱۳۲۸) فقیه، اصولی و فیلسوف مشهور امامی که در
اصفهان نزد ملا اسماعیل درب کوشکی و
محمدرضا قمشه‌ای علوم عقلی را آموخت، سپس به نجف رفت و نزد محمدحسن نجفی، صاحب جواهر الکلام، فقه آموخت و به اصفهان بازگشت و در مدرسه صدر، فقه، اصول، فلسفه و ریاضیات تدریس کرد.
شهرت او چنان شد که از سایر شهرها برای تحصیل فلسفه نزد او می‌آمدند.
میرزای نائینی،
حاج‌آقا حسین بروجردی و
سید جمال‌الدین گلپایگانی از جمله شاگردان او بوده‌اند (برای اطلاع بیشتر از شرح حال، آثار، استادان و شاگردان او به این منبع رجوع کنید
).
آخوند ملا محمد کاشانی (متوفی ۱۳۳۳) از مدرّسان علوم عقلی، تفسیر و ریاضیات در مدرسه صدر اصفهان بود.
وی که مجرد می‌زیست ساکن همان مدرسه بود.
در شرح حال او گفته‌اند درس را جز در
روز عاشورا تعطیل نمی‌کرد و شاگردان زیادی پرورش داد.
فتح‌اللّه بن محمدجواد نمازی معروف به
شریعتِ اصفهانی (متوفی۱۳۳۹) فقیه، اصولی و متبحر در علوم، در اصفهان به دنیا آمد و نزد محمدصادق تنکابنی، حیدرعلی اصفهانی، عبدالجواد خراسانی و احمد سبزواری شاگردی کرد و بیشتر مباحث فکری و اصولی را از محمدباقر نجفی اصفهانی آموخت.
وی سپس به نجف رفت و از مراجع مهم شیعه شد.
منیر‌الدین بن جمال‌الدین بروجردی (متوفی ۱۳۴۲) معروف به آقامنیر نواده ملا علی بروجردی داماد میرزای قمی بود و نزد شیخ محمدباقر نجفی
علوم نقلی و نزد میرزا نصراللّه قمشه‌ای
علوم عقلی آموخت.
وی از مدرّسان مدرسه صدر اصفهان بود.
سید ابوالقاسم بن محمدباقر حسینی دهکردی (متوفی ۱۳۵۳) از مدرّسان
درس خارج فقه در اصفهان که نزد سید هاشم خوانساری چهارسوقی، آقا محمدباقر نجفی و آقا اسماعیل حکیم شاگردی کرد، وی در مدرسه صدر اصفهان تدریس می‌کرد و در مجلس درس او بیش از سی‌صد نفر حاضر می‌شدند.
علاوه بر این، وی
مرجع تقلید بسیاری از مردم اصفهان و شهرهای مجاور بود.
الوسیلة فی السیر و السلوک و حاشیه بر المتاجر شیخ انصاری از آثار اوست.
جواد بن محمدعلی موسوی عاملی (متوفی ۱۳۵۷) در اصفهان به دنیا آمد و به نجف رفت و پس از تحصیل به اصفهان بازگشت و نزد دو
فقیه مشهور اصفهان آقا محمدباقر نجفی اصفهانی و فرزندش محمدحسین اصفهانی تحصیلات خود را تکمیل کرد و از مدرّسان و مجتهدان اصفهان شد.
چند تن از برجسته‌ترین مراجع و فقهای شیعه، در اصفهان به مدارج عالی رسیدند و سپس برای تکمیل تحصیلات به
نجف رفتند؛ از آن جمله‌اند:
سید حسن مدرس که در اصفهان درس خواند، سپس به نجف رفت و از درس
آخوند خراسانی بهره برد و به رتبه
اجتهاد رسید.
آن‌گاه به اصفهان بازگشت و در مدرسه جدّه به
تدریس پرداخت.
وی پس از تصویب متمم
قانون اساسی، از سوی
علمای نجف و اصفهان، به عنوان مجتهد طراز برگزیده و راهی تهران شد.
وی از تأثیرگذار‌ترین عالمان عصر
مشروطه است که در ۱۳۱۷ ش، به دستور رضا شاه پهلوی مسموم و
شهید شد.
محمدحسین بن عبدالرحیم نائینی (متوفی ۱۳۵۵)، مشهور به میرزای نائینی، نزد آقا محمدباقر اصفهانی، ابوالمعالی کلباسی، آقانجفی، محمدحسن هزارجریبی و
جهانگیرخان قشقایی شاگردی کرد و سپس به
عراق مهاجرت کرد.
سید ابوالحسن اصفهانی (متوفی ۱۳۶۵) فقیه و اصولی مشهور که در یکی از روستاهای نزدیک اصفهان به دنیا آمد، برای تحصیل به اصفهان رفت و تحصیلات خود را نزد آخوند کاشی شروع کرد و سپس به حوزه نجف رفت و در درس آخوند خراسانی حضور یافت و خود از بزرگ‌ترین
مراجع شیعه شد.
آقا محمدرضا مسجدشاهی، معروف به
ابوالمجد (متوفی ۱۳۶۲)، فرزند آقا
محمدحسین نجفی اصفهانی (برادر آقا نجفی اصفهانی)، فقیه، اصولی، حکیم و متکلم امامی پس از تحصیل در اصفهان، در نجف نزد آخوند خراسانی و
سید محمدکاظم یزدی فقه و اصول آموخت.
در ۱۳۳۳ به اصفهان آمد و به تدریس و تألیف و زعامت
دینی پرداخت.
بلاغت و
حسن خلق او موجب شد که گروه کثیری از
طلاب با اشتیاق زیاد در درس وی حاضر شوند.
آقا محمدرضا مدتی کوتاه نیز در
قم اقامت گزید و چند تن از شاگردان حاج شیخ
عبدالکریم حائری از افادات او بهره بردند.
سید جمال‌الدین بن حسین گلپایگانی (متوفی ۱۳۷۷) فقیه، مدرّس و مرجع تقلید
اهل سلوک، در اصفهان در درس جهانگیرخان قشقایی، میرزا بدیع، عبدالکریم جزی و آقا محمدعلی اصفهانی معروف به ثقة الاسلام (برادر آقا نجفی اصفهانی) حاضر شد و برای تکمیل تحصیلات به نجف رفت و از خواص اصحاب میرزای نائینی شد.
حاج‌آقا حسین طباطبائی بروجردی (متوفی ۱۳۸۰) فقیه، اصولی، رجالی و مرجع تقلید علی الاطلاق
شیعیان نیز در
قرن چهاردهم، در ۱۳۰۹ به اصفهان رفت و
فقه،
اصول،
فلسفه و
ریاضیات را در این شهر در مدرسه حاجی کلباسی و مدرسه صدر نزد ابوالمعالی کلباسی، سید محمدتقی مدرس، سید محمدباقر درچه‌ای، آخوند کاشانی و جهانگیرخان قشقایی آموخت و سپس به نجف عزیمت کرد و شاگرد خاص آخوند خراسانی شد.
از دیگر شخصیت‌های علمی و فقهی حوزه اصفهان این افرادند:
عبداللّه بن محسن حسینی اعرجی مشهور به ثقة الاسلام (متوفی ۱۳۸۱) عالم و فقیه امامی در اصفهان به دنیا آمد و برای تحصیل به نجف رفت و پس از تکمیل تحصیلات در ۱۳۳۰ به اصفهان بازگشت و ارشاد مردم و تدریس
علوم حوزوی را در اصفهان بر عهده گرفت و شاگردان زیادی پرورش داد.
از آثار اوست: رسالة فی تقلید الأعلم، درة الصدف فی تاریخ النجف و رسالة فی اللباس المشکوک.
حاج‌آقا
رحیم بن علی‌پناه چهارمحلی اصفهانی، معروف به حاج‌آقا
رحیم ارباب (متوفی ۱۳۹۶/۱۳۵۴ ش)، که در مدرسه صدر نزد آخوند ملا محمد کاشی، جهانگیرخان قشقایی و سید محمدباقر درچه‌ای
علوم معقول و
منقول را آموخت و در مسجد حکیم
رسائل شیخ انصاری،
جواهر الکلام و شرح
تجرید تدریس می‌کرد.
وی بیش از سی سال در اصفهان به تدریس اشتغال داشت و حوزه درسی او از بر‌ترین حلقه‌های درسی حوزه اصفهان بود.
جناب اصفهانی
گزارشی از
حوزه اصفهان در قرن چهاردهم ارائه کرده که طبق آن، در آغاز
حکومت پهلوی، در اصفهان هفت‌صد
طلبه بوده که دویست نفر آن‌ها در مرحله خارج و بیش از دویست نفر در مرحله سطح بوده‌اند و سی‌صد نفر مقدمات می‌خوانده‌اند.
هم‌چنین بیش از چهل مجلس درس مقدمات، بیست درس سطح و ده درس خارج دایر بوده است.
وی آن‌گاه مدرّسان درس خارج را چنین نام برده است: آخوند ملا محمدحسین فشارکی، آقا شیخ محمدرضا نجفی (مسجدشاهی)، میرزا محمدصادق نایب الصدر، میرزا عبدالحسین سیدالعراقین، میرزا عبدالحسین نجفی، سید علی نجف‌آبادی، سید محمد نجف‌آبادی، سید مهدی درچه‌ای و حاج‌آقا نوراللّه اصفهانی.
هر چند حوزه اصفهان، در چند دهه اخیر، به ویژه در پی سیاست‌های پهلوی اول، شکوفایی خود را از دست داد، اما هم‌چنان استادان مبرِّز و مجتهدان درخور ذکری در این حوزه حضور داشته‌اند، مانند حاج آقاحسین خادمی (۱۳۶۳ش)، سید عبدالحسین طیب (۱۳۷۰ش) و حاج‌آقا احمد فقیه امامی (۱۳۷۲ ش).
ضمن آن‌که در یکی دو دهه اخیر، حوزه اصفهان از دستاوردهای علمی حوزه قم برخوردار بوده و استادانِ برجسته آن درس‌آموختگان این حوزه، و نیز حوزه نجف‌اند.
در حوزه اصفهان
زنان نیز به
تحصیل و
تدریس اشتغال داشته‌اند.
در
خاندان مجلسی چند
زن عالم و
فاضل بوده که معروف‌ترین آن‌ها
آمنه بیگم دختر
محمدتقی مجلسی و
همسر محمدصالح مازندرانی است.
حمیده رویدشتی دختر شریف بن محمد رویدشتی اصفهانی و در دوران اخیر بانوی مجتهده
نصرت امین اصفهانی (متوفی ۱۳۶۲ ش) از بانوان فاضل و عالم اصفهان بوده‌اند که علوم مختلف
دینی برای زنان اصفهان تدریس می‌کرده‌اند؛ هم‌چنان‌که برخی از آنان کتاب‌های علمی نیز نوشته‌اند.
در دوران اخیر
مدارس علمیه نیز برای بانوان در اصفهان تأسیس شده و در برخی از آن‌ها
دروس حوزوی تا سطوح عالیه تدریس می‌شود.
(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۲) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: الکرام البررة، قسم ۱ـ۲، مشهد ۱۴۰۴.
(۳) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: الکرام البررة، قسم ۳، چاپ حیدر محمدعلی بغدادی و خلیل نایفی، قم ۱۴۲۷.
(۴) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: نقباءالبشر فی القرن الرابع عشر، مشهد، قسم ۱ـ۴، ۱۴۰۴.
(۴) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: نقباءالبشر فی القرن الرابع عشر، مشهد، قسم ۵، چاپ محمد طباطبائی بهبهانی، ۱۳۸۸ ش.
(۵) محمدمهدی بن محمدرضا ارباب اصفهانی، نصف جهان فی تعریف الاصفهان، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۰ ش.
(۶) محمد بن علی اردبیلی، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۸) عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱.
(۹) خوانساری، روضات الجنان فی احوال العلماء.
(۱۰) مرتضی انصاری، زندگانی و شخصیت شیخ انصاری قدس‌سره، قم ۱۳۷۳ ش.
(۱۱) مجتبی ایمانیه، تاریخ فرهنگ اصفهان، اصفهان: دانشگاه اصفهان، (بی‌تا).
(۱۲) محمدزمان بن کلب‌علی تبریزی، فرائد الفوائد: در احوال مدارس و مساجد، چاپ رسول جعفریان، تهران ۱۳۷۳ ش.
(۱۳) علی تبریزی خیابانی، کتاب علماء معاصرین، چاپ سنگی تهران ۱۳۶۶.
(۱۴) محمد بن سلیمان تنکابنی، قصص العلماء، چاپ محمد برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران ۱۳۸۳ ش.
(۱۵) محمدحسن جابری انصاری، تاریخ اصفهان و ری و همه جهان، (اصفهان) ۱۳۲۱ ش.
(۱۶) عبداللّه بن نور
الدین جزایری، الاجازة الکبیرة، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹.
(۱۷) رسول جعفریان، احوال و آثار بهاء
الدین محمد اصفهانی (مشهور به فاضل هندی)، قم ۱۳۷۴ ش.
(۱۸) رسول جعفریان، سیاست و فرهنگ روزگار صفوی، تهران ۱۳۸۸ ش.
(۱۹) علی جناب اصفهانی، الاصفهان، چاپ عباس نصر، اصفهان ۱۳۷۱ ش.
(۲۰) علی جناب اصفهانی، رجال و مشاهیر اصفهان (الاصفهان)، چاپ رضوان پورعصار، اصفهان ۱۳۸۵ ش.
(۲۱) محمد بن حسن حرّ عاملی، امل‌الآمل، چاپ احمد حسینی، بغداد (۱۳۸۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ ش.
(۲۲) احمد حسینی اشکوری، تلامذة العلامة المجلسی و المجازون منه، چاپ محمود مرعشی، قم ۱۴۱۰.
(۲۳) عبدالحسین بن محمدباقر خاتون‌آبادی، وقایع السنین و الاعوام، یا، گزارش‌های سالیانه از ابتدای خلقت تا سال ۱۱۹۵ هجری، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران ۱۳۵۲ ش.
(۲۵) ابوالقاسم رفیعی مهرآبادی، آثار ملّی اصفهان، تهران ۱۳۵۲ ش.
(۲۶) محمدحسین ریاحی، ره‌آورد ایام: مجموعه مقالات اصفهان‌شناسی، اصفهان ۱۳۸۵ ش.
(۲۷) عبدالحسین سپنتا، تاریخچه اوقاف اصفهان، اصفهان ۱۳۴۶ ش.
(۲۸) حسن طارمی‌راد، علامه مجلسی، تهران ۱۳۷۵ ش.
(۲۹) مهدی قرقانی، زندگانی حکیم جهانگیرخان قشقایی، اصفهان ۱۳۷۱ ش.
(۳۰) عبدالنبی بن محمدتقی قزوینی، تتمیم امل‌الآمل، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۷.
(۳۱) عباس قمی، الفوائد الرضویة فی احوال علماء المذهب الجعفریة، چاپ ناصر باقری بیدهندی، قم ۱۳۸۵ ش.
(۳۲) محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۳۳) محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، کتاب الاربعین، قم ۱۳۵۸ ش.
(۳۴) محمدتقی بن مقصود علی مجلسی، روضة المتقین فی شرح مَن لایَحضُرُه الفقیه، چاپ حسن موسوی کرمانی و علی پناه اشتهاردی، قم ۱۴۰۶ـ۱۴۱۳.
(۳۵) محمدتقی بن مقصود علی مجلسی، لوامع صاحبقرانی، المشتهر بشرح الفقیه، ج ۱، قم ۱۴۱۴.
(۳۶) محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانة الادب، تهران ۱۳۷۴ ش.
(۳۷) حجت موحد ابطحی، ریشه‌ها و جلوه‌های تشیع و حوزه علمیه اصفهان در طول تاریخ، اصفهان ۱۴۱۸.
(۳۸) موسوعة طبقات الفقهاء، اشراف جعفر سبحانی، قم: مؤسسة الامام الصادق، ۱۴۱۸ـ۱۴۲۴.
(۳۹) جعفر مهاجر، الهجرةالعاملیة الی ایران فی العصر الصفوی: اسبابها التاریخیة ونتائجهاالثقافیة و السیاسیة، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
(۴۰)
مصلح
الدین مهدوی، اصفهان دارالعلم شرق: مدارس
دینی اصفهان، تحقیق، تصحیح، اضافات محمدرضا نیل‌فروشان، اصفهان ۱۳۸۶ ش.
(۴۱)
مصلح
الدین مهدوی، بیان سُبُل الهدایة فی ذکر اعقاب صاحب الهدایة، یا، تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان در دو قرن اخیر، قم ۱۳۶۷ ش.
(۴۲) میرزا سمیعا، تذکرة الملوک، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۸ ش.
(۴۳) محمدحسن بن باقر نجفی، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
(۴۴) موسی نجفی، حکم نافذ آقانجفی: عرفان، مرجعیت و سیاست و فتاوائی از تحریم سیاست غرب در ایران، (قم) ۱۳۷۱ ش.
(۴۵) محمدطاهر نصرآبادی، تذکره نصرآبادی، چاپ احمد مدقّق یزدی، یزد ۱۳۷۸ ش.
(۴۶) حسین بن محمدتقی نوری، خاتمة مستدرک الوسائل، قم ۱۴۱۵ـ۱۴۲۰.
(۴۷) محمدیوسف واله اصفهانی، خلد برین: ایران در روزگار صفویان، چاپ میرهاشم محدث، تهران ۱۳۷۲ ش.
(۴۸) محمدطاهر بن حسین وحید قزوینی، عباس‌نامه، یا شرح زندگانی ۲۲ ساله شاه عباس ثانی (۱۰۵۲ـ ۱۰۷۳)، چاپ ابراهیم دهگان، اراک ۱۳۲۹ ش.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حوزه علمیه اصفهان»، شماره۶۶۴۱.
