• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

عقیقه

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


یکی از مستحبات مؤکد هنگام تولد نوزاد عقیقه کردن قربانی در روز هفتم تولد نوزاد است. عقیقه چنان دارای اهمیّت است که برخی آن‌را واجب دانسته‌اند. ولی نظریه معروف در بین فقها، استحباب است. عقیقه بیمه سلامتی کودک است و او را از خطرها و حوادث و فریب‌های شیطان حفظ می‌کند. در ادامه برخی از شرایط و فوائد عقیقه را بیان می‌کنیم.


عقیقه در اصل به معنای پاره کردن و بریدن آمده است. از این‌رو، به موی سر نوزاد پس از ولادت از این جهت که تراشیده می شود عقیقه گویند و اطلاق آن به حیوانی که برای نوزاد قربانی می شود، از آن‌رو است که حلقوم آن شکافته و بریده می شود.
[۱] سیدشریف مرتضی، علی بن حسین، الإنتصار، ص۴۰۶.    
[۲] بحرانی، شیخ‌یوسف، الحدائق الناضرة، ج۲۵، ص۵۶.    

از احکام آن در باب نکاح سخن گفته اند.

از مستحبات اکید، عقیقه برای پسر و دختر است؛ و مستحب هست که برای پسر، حیوان نر و برای دختر حیوان ماده عقیقه شود؛ و در روز هفتم باشد، و اگر از روز هفتم تاخیر افتاد چه از روی عذر و چه بدون عذر، ساقط نمی‌شود. بلکه اگر برای کسی تا وقتی‌که بالغ می‌شود عقیقه نشده باشد، خود او عقیقه کند؛ و حتی اگر خود شخص تا وقتی زنده است برای خودش عقیقه نکرده باشد، مستحب است بعد از مرگ او برایش عقیقه شود.
[۳] موسوعة الامام الخمینی، ج۲۳، تحریرالوسیلة ج۲، ص۳۳۴، کتاب النکاح، القول فی احکام الولادة و ما یلحق بها، مسالة ۹.    
پس بنابر قول مشهور، عقیقه کردن مستحب مؤکد است.
[۴] شیخ طوسی، محمد بن حسن، النهایة، ص۵۰۱.    
[۵] ابن ادریس حلی، محمد بن منصور، السرائر، ج۲، ص۶۴۶.    
[۶] بحرانی، شیخ‌یوسف، الحدائق الناضرة، ج۲۵، ص۵۷.    
[۷] نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۳۱، ص۲۶۶-۲۶۷.    
و به‌این معنی است که گوسفند یا گاو و یا شتری را در روز‌های اوّل تولّد نوزاد، و بهتر در روز هفتم، برای وی ذبح کنند و گوشت آن‌را پخته، در بین مؤمنان تقسیم نمایند.
[۸] شیخ طوسی، محمد بن حسن، النهایة، ص۵۰۱.    
[۹] ابن‌ ادریس حلّی، محمد بن منصور، السرائر، ج۲، ص۶۴۶.    
البته مخیرند آن به‌صورت خام یا پخته تقسیم کنند و یا این‌که آن را پخته و تعدادی از مؤمنان را دعوت کنند که کمتر از ده نفر نباشند و اگر بیشتر از آن باشند افضل است. مؤمنین از آن تناول کرده و برای بچه دعا می‌کنند. و عیبی ندارد که به‌طور متعارف طبخ شود. البته گفته‌شده افضل پختن با آب و نمک است که افضل بودن آن معلوم نیست.
[۱۰] موسوعة الامام الخمینی، ج۲۳، تحریرالوسیلة ج۲، ص۳۳۵، کتاب النکاح، القول فی احکام الولادة و ما یلحق بها، مسالة ۱۰.    
عقیقه چنان دارای اهمیّت است که برخی آن‌را واجب دانسته‌اند.
[۱۱] علامه حلی، حسن بن یوسف، مختلف الشیعة، ج۷، ص۳۰۳، مسالة ۲۱۵.    
[۱۲] سیدشریف مرتضی، علی بن حسین، الانتصار، ص۴۰۶.    
ولی نظریه معروف در بین فقها، استحباب است.
[۱۳] محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الاسلام، ج۲، ص۵۶۵.    
[۱۴] نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۳۱، ص۲۶۴.    
[۱۵] فاضل هندی، محمد بن حسن، کشف اللثام، ج۷، ص۵۲۸.    
[۱۶] فاضل لنکرانی، محمد، تفصیل الشریعة (کتاب النکاح)، ص۵۳۶.    


امام صادق (علیه‌السّلام) فرموده است: پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) حسن و حسین (علیهماالسلام) را در روز هفتم نام‌گذاری کرد و نام حسین (علیه‌السّلام) را از حسن (علیه‌السّلام) برگرفت و از طرف هر یک، گوسفندی عقیقه کرد. «سَمّٰی رَسوُلُ اللهِ (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) حَسَناً و حُسَیْناً (علیهماالسلام) یَوْمَ سٰابِعِهِمٰا وَعَقَّ عَنْهُمٰا شٰاةً شٰاةً».
[۱۷] شیخ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۶، ص۳۳، ح۵.    
[۱۸] فیض کاشانی، ملامحس، الوافی، ج۲۳، ص۱۳۳۷، باب ۲۱۵، ح۵.    


هم‌چنین فرموده است: هر نوزاد در گرو عقیقه‌ای است که از طرف او انجام می‌شود. «کُلُّ مَوْلُودٍ مُرْتَهَنٌ بِالْعَقِیقَةِ».
[۱۹] شیخ حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، ج۲۱، ص۴۱۳، باب ۳۸ من ابواب احکام الاولاد، ح۲.    


در روایت دیگری فرموده است: عقیقه واجب‌تر از قربانی است. «وَالْعَقیِقَةُ اَوْجَبُ مِنَ الاَضْحِیَّةِ».
[۲۰] شیخ حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، ج۲۱، ص۴۱۲، ح۱.    
مقصود از ارتهان و وجوب در این روایات تاکّد استحباب است.
[۲۱] شیخ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۷، ص۴۴۲، ذیل ح۳۲.    


در مورد عقیقه در کتب فقهی مسائلی مطرح و برای آن شرایطی ذکر نموده‌اند که مهم‌ترین آن‌ها بدین قرار است:
۱. بهتر است عقیقه در روز هفتم ولادت باشد: «اَلْعَقیِقَةُ یَوْمَ السّٰابِعِ».
[۲۲] شیخ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۷، ص۴۴۳، ح۳۶.    
البتّه انجام آن بعد از هفت روز نیز منعی ندارد، بلکه مستحب است کسی که بعد از تولّد از طرف او عقیقه نشده، هرگاه توانست خودش انجام دهد،
[۲۳] شیخ طوسی، محمد بن حسن، النهایة، ص۵۰۱.    
[۲۴] فاضل لنکرانی، محمد، تفصیل الشریعة (کتاب النکاح)، ص۵۳۸.    
هر چند در سنین پیری باشد.
[۲۵] شیخ حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، ج۲۱، ص۴۱۴، باب ۳۹، من ابواب احکام الاولاد، ح۱.    
در روایات آمده است، پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بعد از آن‌که به مقام نبوّت نایل شدند از طرف خود عقیقه انجام دادند.
[۲۶] شیخ حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، ج۲۱، ص۴۱۴-۴۱۵، باب ۳۹، من ابواب احکام الاولاد، ح۳.    
و در صورتی که خود نیز عقیقه نکند، مستحب است پس از مرگش قربانی کنند.
[۲۷] اصفهانی، ابوالحسن، وسیلة النجاة، ص۷۶۰.    


۲. عقیقه برای نوزاد پسر و دختر هر دو سفارش شده است و در این حکم هر دو مساویند،
[۲۸] محدث نوری، میرزاحسین، مستدرک الوسائل، ج۱۵، ص۱۴۲، ح۲-۳.    
ولی مستحب
[۲۹] محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الاسلام، ج۲، ص۵۶۵.    
[۳۰] نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۳۱، ص۲۶۵.    
[۳۱] شیخ انصاری، مرتضی، کتاب النکاح، ج۲۰، ص۴۹۱.    
است برای نوزاد دختر حیوان ماده و برای نوزاد پسر حیوان نر عقیقه شود.
[۳۲] موسوعة الامام الخمینی، ج۲۳، تحریرالوسیلة ج۲، ص۳۳۴، کتاب النکاح، القول فی احکام الولادة و ما یلحق بها، مسالة ۹.    
[۳۳] شیخ حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، ج۲۱، ص۴۱۸، باب ۴۲، من ابواب احکام الاولاد، ح۷.    
[۳۴] نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۳۱، ص۲۶۴.    
چنان که مستحب است هنگام قربانی کردن، نام نوزاد و پدر او را ببرند و دعاهای وارد شده را بخوانند.
[۳۵] شیخ حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، ج۲۱، ص۴۲۶.    

۳. مستحب است عقیقه بیش از یک عدد باشد. در روایات آمده است پیامبر اعظم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از طرف امام حسن و امام حسین (علیهماالسلام) عقیقه نمود، حضرت فاطمه زهرا (علیهاالسّلام)، نیز از طرف آن‌ها عقیقه کرد.
[۳۶] شیخ حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، ج۲۱، ص۴۳۰، باب ۵۰، ح۱.    
[۳۷] شیخ حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، ج۲۱، ص۴۳۱، باب ۵۰، ح۴.    
هم‌چنین امام حسن عسکری (علیه‌السّلام) از طرف حضرت صاحب الامر (ارواحنا‌فداه) تعدادی زیادی گوسفند عقیقه نمود.
[۳۸] علامه مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۵۱، ص۵، ح۹.    


۴. شرایطی که در گوسفند قربانی در ایّام حج معتبر است، در عقیقه لازم نیست رعایت شود،
[۳۹] بحرانی، شیخ یوسف، الحدائق الناضرة، ج۲۵، ص۶۳.    
[۴۰] امام خمینی، تحریر الوسیلة، ج۲، ص۳۱۱، مساله ۹.    
البتّه اگر رعایت شود خوب است.
[۴۱] محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الاسلام، ج۲، ص۵۶۶.    
[۴۲] نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۳۱، ص۲۶۸.    

۵. مستحب است پا و ران عقیقه را به قابله اختصاص دهند.
[۴۳] شیخ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۶، ص۳۳، ح۵.    
[۴۴] نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۳۱، ص۲۶۹.    
[۴۵] امام خمینی، تحریر الوسیلة، ج۲، ص۳۱۱، مساله ۹.    
[۴۶] موسوعة الامام الخمینی، ج۲۳، تحریرالوسیلة ج۲، ص۳۳۴، کتاب النکاح، القول فی احکام الولادة و ما یلحق بها، مسالة ۹.    
و افضل آن است که یک‌چهارم عقیقه به قابله اختصاص داده شود. و اگر جمع بین یک‌چهارم و ران و پا شود بعید نیست که به هر دو استحباب عمل شده باشد. یعنی یک‌چهارم حیوان که ران و پا جزء آن است به قابله داده شود. و اگر قابله نباشد به مادر کودک داده می‌شود تا آن را صدقه دهد.
[۴۷] موسوعة الامام الخمینی، ج۲۳، تحریرالوسیلة ج۲، ص۳۳۴، کتاب النکاح، القول فی احکام الولادة و ما یلحق بها، مسالة ۹.    
و در برخی روایات آمده است که یک چهارم عقیقه برای قابله است.
[۴۸] شیخ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۶، ص۲۹، ح۹.    
و در برخی دیگر از روایات، یک سوم برای قابله تعیین شده
[۴۹] شیخ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۶، ص۳۲، ح۲.    
[۵۰] شیخ حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، ج۲۱، ص۴۲۸، باب ۴۷، من باب احکام الاولاد، ح۱.    
مگر آنکه قابله از اعضای خانواده باشد که در این صورت استحباب ندارد. و در صورت نبودن قابله سهمش در اختیار مادر قرار گیرد تا به هر نحو مایل است، صدقه دهد.
[۵۱] شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، الروضة البهیة، ج۵، ص۴۵۰.    
و اگر قابله یهودی باشد که از قربانی مسلمانان نمی خورد، قیمت یک چهارم عقیقه را به وی بدهند.
[۵۲] نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۳۱، ص۲۶۹.    


۶. مستحب است گوشت عقیقه را پخته و طعامی تهیّه گردد و دست‌کم ده تن از مؤمنان دعوت شوند و از آن بخورند.
[۵۳] فاضل هندی، محمد بن حسن، کشف اللثام، ج۷، ص۵۳۲.    
[۵۴] شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، مسالک الافهام، ج۸، ص۴۱۱.    
[۵۵] فاضل لنکرانی، محمد، تفصیل الشریعة (کتاب النکاح)، ص۵۴۴.    
چنان که مستحب است دعوت شدگان پس از صرف غذا برای نوزاد دعا کنند.
[۵۶] نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۳۱، ص۲۷۱.    
[۵۷] موسوعة الامام الخمینی، ج۲۳، تحریرالوسیلة ج۲، ص۳۳۵، کتاب النکاح، القول فی احکام الولادة و ما یلحق بها، مسالة ۱۰.    
امام صادق (علیه‌السّلام) می‌فرماید: ده نفر از مسلمانان از گوشت عقیقه طعام داده شوند و اگر بیش‌تر باشند، بهتر است. «فَاِنْ زٰادُوا فَهُوَ اَفْضَلُ».
[۵۸] شیخ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۷، ص۴۴۳، ح۱۷۷۱.    


۷. شکستن استخوان‌های گوسفند عقیقه مکروه است.
[۵۹] شیخ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۶، ص۲۹، ح۱۱.    
[۶۰] شیخ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۷، ص۴۴۴، ح۱۷۷۵.    
[۶۱] شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، مسالک الافهام، ج۸، ص۴۱۱.    
[۶۲] فاضل لنکرانی، محمد، تفصیل الشریعة (کتاب النکاح)، ص۵۴۵.    
بلکه مستحب است اعضای آن را به صورت عضو، عضو از هم جدا کنند.
۸. نظریّة مشهور در بین فقها امامیّه این است که استفاده خانواده نوزاد، به ویژه مادر و بنابر نظر علما والدین از گوشت عقیقه مکروه است.
[۶۳] ابن‌ ادریس حلّی، محمد بن منصور، السرائر، ج۲، ص۶۴۷.    
[۶۴] محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الاسلام، ج۲، ص۵۶۶.    
[۶۵] فاضل آبی، حسن بن ابی‌طالب، کشف الرموز، ج۲، ص۲۰۰.    
[۶۶] فاضل هندی، محمد بن حسن، کشف اللثام، ج۷، ص۵۳۲.    
[۶۷] نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۳۱، ص۲۷۰.    
[۶۸] بحرانی، شیخ یوسف، الحدائق الناضرة، ج۲۵، ص۶۴.    

۹. صدقه دادن بهای عقیقه کفایت از عقیقه نمی‌کند،
[۶۹] موسوعة الامام الخمینی، ج۲۳، تحریرالوسیلة ج۲، ص۳۳۴، کتاب النکاح، القول فی احکام الولادة و ما یلحق بها، مسالة ۹.    
از این‌رو، در صورت ناتوانی از عقیقه کردن، تا زمان تمکّن آن را به‌تأخیر می‌اندازند.
[۷۰] فیض کاشانی، ملامحسن، الانوار اللوامع، ج۱۰ قسم ۲، ص۳۰۳.

نوزادی که قبل از ظهر روز هفتم ولادت مرده، عقیقه کردن از عهده ولیّ او ساقط است، اما اگر بعد از ظهر بمیرد، ساقط نمی‌شود.
[۷۱] فیض کاشانی، ملامحسن، الانوار اللوامع، ج۱۰ قسم ۲، ص۳۰۵.


مستحب است به هنگام ذبح عقیقه دعاهایی که وارد شده، بخوانند، یکی از این دعاها که از امام صادق (علیه‌السّلام) روایت شده این است: خداوندا آن‌چه داده‌ای از تو و برای توست و تو آن را عطا نموده‌ای، خدایا پس آن را طبق آیین پیامبرت از ما بپذیر و به خدا از شیطان رانده شده پناه می‌بریم؛ آن‌گاه نوزادی که برای او عقیقه شده نام ببر و گوسفند را ذبح کن. «اَللّٰهُمَّ مِنْکَ وَلَکَ مٰا وَهَبْتَ وَاَنْتَ اَعْطَیْتَ، اَللّٰهُمَّ فَتَقَبَّلْهُ مِنّٰا عَلٰی سُنَّةِ نَبِیَِّک (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) وَتَسْتَعِیذُ بِاللهِ مِنَ الشَّیْطٰانِ الرَّجِیمِ وَتُسُمِّٰی وَتَذْبَحُ».
[۷۲] شیخ حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، ج۲۱، ص۴۲۷، باب ۴۶، من ابواب احکام الاولاد، ح۳.    

هم‌چنان‌که بعد از ذبح عقیقه سفارش شده چنین دعا بخوانید: بار الها برای تو خون‌ها ریخته می‌شود، شریکی برای تو نیست و ستایش برای پروردگار جهانیان است، پروردگارا شیطان رانده شده از درگاهت را از ما دور ساز. «لَکَ سُفِکَتْ الدِّمٰاءُ لاٰ شَریِکَ لَکَ وَ الْحَمْدُ للهِ رَبَّ العٰالَمِینَ، اَللّٰهُمَّ اخْسَاِ الشَّیْطٰانِ الرَّجِیمِ».
[۷۳] شیخ حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، ج۲۱، ص۴۲۷، باب ۴۶، من ابواب احکام الاولاد، ح۳.    


عقیقه باید گوسفند یا گاو و یا شتر باشد و گوسفند خواه میش باشد یا بز
[۷۴] موسوعة الامام الخمینی، ج۲۳، تحریرالوسیلة ج۲، ص۳۳۴، کتاب النکاح، القول فی احکام الولادة و ما یلحق بها، مسالة ۹.    
. به قول مشهور، مستحب است عقیقه واجد شرایط و صفات قربانی در عید قربان باشد. از این‌رو، مستحب است سالم و چاق باشد و سن آن کمتر از پنج سال در شتر، دو سال در گاو، یک سال در بز و هفت ماه در میش نباشد.
[۷۵] حلی، یحیی بن سعید، الجامع للشرائع، ص۴۵۹.    
[۷۶] شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، الروضة البهیة، ج۵، ص۴۴۷.    
[۷۷] علامه المجلسی، محمدباقر، مرآة العقول، ج۲۱، ص۵۳.    
[۷۸] طباطبایی، سیدعلی، ریاض المسائل ۱۰، ص۵۱۱.    
[۷۹] بحرانی، شیخ‌یوسف، الحدائق الناضرة، ج۲۵، ص۶۳-۶۴.    
و گفته شده است که مستحب است در آن جمع باشد شرایط قربانی از قبیل سالم بودن از عیب، و سن آن در شتر از پنج سال کامل کمتر نباشد و در گاو از دو سال کمتر و در گوسفند از شش ماه کامل و در بز از هفت ماه کمتر نباشد؛ و این خالی از اشکال نیست کما این‌که تعیین سن آن‌ها به‌نحوی‌که گفته شده است، بعض آن خالی از اشکال نیست. و البته که امر سهل است.
[۸۰] موسوعة الامام الخمینی، ج۲۳، تحریرالوسیلة ج۲، ص۳۳۴، کتاب النکاح، القول فی احکام الولادة و ما یلحق بها، مسالة ۹.    


با‌اندکی تامّل در آن‌چه ذکر شد، می‌توان حداقّل، برخی از فوایدی که در این‌کار مستحب نهفته است، دریافت. از آن جمله:
الف: در اوّلین لحظات ورود به‌دنیا و اوّلین ساعات احساس نسیم حیات، به سبب قربانی کردن در راه خدا، نوزاد به خدای خویش نزدیک می‌شود و والدین او با عقیقه کردن، ضمن ابراز رضایت از مولودی که خدا به آنان عطا نموده است، سپاس نعمت به‌جای می‌آورند.
ب: عقیقه بیمه سلامتی کودک است و او را از خطرها و حوادث و فریب‌های شیطان حفظ می‌کند. چنان‌که در روایات به این نکته اشاره شده است.
[۸۱] شیخ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۶، ص۳۹، ح۳.    
[۸۲] شیخ حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، ج۲۱، ص۴۴۹، باب ۶۵، من ابواب احکام الاولاد، ح۱.    

ج: برای استحکام روابط صمیمانه والدین و فرزندان در آینده زمینه‌سازی می‌کند. فرزندان با یاد‌آوری نشاط و اشتیاق والدین در ولادت آن‌ها و علاقه‌مندی آنان به سلامت و سعادت فرزندانشان، نسبت به تکریم و احترام والدین بیش از پیش قیام می‌کنند.
د: آشکار ساختن اصل و نسب نوزاد را در پی دارد.
هـ: یاد‌آوری ایثار‌گری ابراهیم (علیه‌السّلام) در راه خدا و درسی برای تمام پدران در راه فرمان‌برداری از دستورات خداوند متعال می‌باشد.
و: کمک به استحکام روابط متقابل اجتماعی که پایه‌های عدالت را در آن جامعه بنیان می‌گذارند و در جهت محو آثار فقر و محرومیت، گام برداشته می‌شود.
[۸۳] محمدیان، بهرام، نگاهی دیگر به حقوق فرزندان از دیدگاه اسلام، ص۱۰۰.
[۸۴] وزیری، مجید، حقوق متقابل کودک و ولی در اسلام، ص۱۷۰-۱۷۱.


۱. ↑ سیدشریف مرتضی، علی بن حسین، الإنتصار، ص۴۰۶.    
۲. ↑ بحرانی، شیخ‌یوسف، الحدائق الناضرة، ج۲۵، ص۵۶.    
۳. ↑ موسوعة الامام الخمینی، ج۲۳، تحریرالوسیلة ج۲، ص۳۳۴، کتاب النکاح، القول فی احکام الولادة و ما یلحق بها، مسالة ۹.    
۴. ↑ شیخ طوسی، محمد بن حسن، النهایة، ص۵۰۱.    
۵. ↑ ابن ادریس حلی، محمد بن منصور، السرائر، ج۲، ص۶۴۶.    
۶. ↑ بحرانی، شیخ‌یوسف، الحدائق الناضرة، ج۲۵، ص۵۷.    
۷. ↑ نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۳۱، ص۲۶۶-۲۶۷.    
۸. ↑ شیخ طوسی، محمد بن حسن، النهایة، ص۵۰۱.    
۹. ↑ ابن‌ ادریس حلّی، محمد بن منصور، السرائر، ج۲، ص۶۴۶.    
۱۰. ↑ موسوعة الامام الخمینی، ج۲۳، تحریرالوسیلة ج۲، ص۳۳۵، کتاب النکاح، القول فی احکام الولادة و ما یلحق بها، مسالة ۱۰.    
۱۱. ↑ علامه حلی، حسن بن یوسف، مختلف الشیعة، ج۷، ص۳۰۳، مسالة ۲۱۵.    
۱۲. ↑ سیدشریف مرتضی، علی بن حسین، الانتصار، ص۴۰۶.    
۱۳. ↑ محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الاسلام، ج۲، ص۵۶۵.    
۱۴. ↑ نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۳۱، ص۲۶۴.    
۱۵. ↑ فاضل هندی، محمد بن حسن، کشف اللثام، ج۷، ص۵۲۸.    
۱۶. ↑ فاضل لنکرانی، محمد، تفصیل الشریعة (کتاب النکاح)، ص۵۳۶.    
۱۷. ↑ شیخ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۶، ص۳۳، ح۵.    
۱۸. ↑ فیض کاشانی، ملامحس، الوافی، ج۲۳، ص۱۳۳۷، باب ۲۱۵، ح۵.    
۱۹. ↑ شیخ حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، ج۲۱، ص۴۱۳، باب ۳۸ من ابواب احکام الاولاد، ح۲.    
۲۰. ↑ شیخ حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، ج۲۱، ص۴۱۲، ح۱.    
۲۱. ↑ شیخ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۷، ص۴۴۲، ذیل ح۳۲.    
۲۲. ↑ شیخ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۷، ص۴۴۳، ح۳۶.    
۲۳. ↑ شیخ طوسی، محمد بن حسن، النهایة، ص۵۰۱.    
۲۴. ↑ فاضل لنکرانی، محمد، تفصیل الشریعة (کتاب النکاح)، ص۵۳۸.    
۲۵. ↑ شیخ حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، ج۲۱، ص۴۱۴، باب ۳۹، من ابواب احکام الاولاد، ح۱.    
۲۶. ↑ شیخ حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، ج۲۱، ص۴۱۴-۴۱۵، باب ۳۹، من ابواب احکام الاولاد، ح۳.    
۲۷. ↑ اصفهانی، ابوالحسن، وسیلة النجاة، ص۷۶۰.    
۲۸. ↑ محدث نوری، میرزاحسین، مستدرک الوسائل، ج۱۵، ص۱۴۲، ح۲-۳.    
۲۹. ↑ محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الاسلام، ج۲، ص۵۶۵.    
۳۰. ↑ نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۳۱، ص۲۶۵.    
۳۱. ↑ شیخ انصاری، مرتضی، کتاب النکاح، ج۲۰، ص۴۹۱.    
۳۲. ↑ موسوعة الامام الخمینی، ج۲۳، تحریرالوسیلة ج۲، ص۳۳۴، کتاب النکاح، القول فی احکام الولادة و ما یلحق بها، مسالة ۹.    
۳۳. ↑ شیخ حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، ج۲۱، ص۴۱۸، باب ۴۲، من ابواب احکام الاولاد، ح۷.    
۳۴. ↑ نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۳۱، ص۲۶۴.    
۳۵. ↑ شیخ حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، ج۲۱، ص۴۲۶.    
۳۶. ↑ شیخ حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، ج۲۱، ص۴۳۰، باب ۵۰، ح۱.    
۳۷. ↑ شیخ حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، ج۲۱، ص۴۳۱، باب ۵۰، ح۴.    
۳۸. ↑ علامه مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۵۱، ص۵، ح۹.    
۳۹. ↑ بحرانی، شیخ یوسف، الحدائق الناضرة، ج۲۵، ص۶۳.    
۴۰. ↑ امام خمینی، تحریر الوسیلة، ج۲، ص۳۱۱، مساله ۹.    
۴۱. ↑ محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الاسلام، ج۲، ص۵۶۶.    
۴۲. ↑ نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۳۱، ص۲۶۸.    
۴۳. ↑ شیخ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۶، ص۳۳، ح۵.    
۴۴. ↑ نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۳۱، ص۲۶۹.    
۴۵. ↑ امام خمینی، تحریر الوسیلة، ج۲، ص۳۱۱، مساله ۹.    
۴۶. ↑ موسوعة الامام الخمینی، ج۲۳، تحریرالوسیلة ج۲، ص۳۳۴، کتاب النکاح، القول فی احکام الولادة و ما یلحق بها، مسالة ۹.    
۴۷. ↑ موسوعة الامام الخمینی، ج۲۳، تحریرالوسیلة ج۲، ص۳۳۴، کتاب النکاح، القول فی احکام الولادة و ما یلحق بها، مسالة ۹.    
۴۸. ↑ شیخ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۶، ص۲۹، ح۹.    
۴۹. ↑ شیخ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۶، ص۳۲، ح۲.    
۵۰. ↑ شیخ حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، ج۲۱، ص۴۲۸، باب ۴۷، من باب احکام الاولاد، ح۱.    
۵۱. ↑ شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، الروضة البهیة، ج۵، ص۴۵۰.    
۵۲. ↑ نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۳۱، ص۲۶۹.    
۵۳. ↑ فاضل هندی، محمد بن حسن، کشف اللثام، ج۷، ص۵۳۲.    
۵۴. ↑ شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، مسالک الافهام، ج۸، ص۴۱۱.    
۵۵. ↑ فاضل لنکرانی، محمد، تفصیل الشریعة (کتاب النکاح)، ص۵۴۴.    
۵۶. ↑ نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۳۱، ص۲۷۱.    
۵۷. ↑ موسوعة الامام الخمینی، ج۲۳، تحریرالوسیلة ج۲، ص۳۳۵، کتاب النکاح، القول فی احکام الولادة و ما یلحق بها، مسالة ۱۰.    
۵۸. ↑ شیخ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۷، ص۴۴۳، ح۱۷۷۱.    
۵۹. ↑ شیخ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۶، ص۲۹، ح۱۱.    
۶۰. ↑ شیخ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۷، ص۴۴۴، ح۱۷۷۵.    
۶۱. ↑ شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، مسالک الافهام، ج۸، ص۴۱۱.    
۶۲. ↑ فاضل لنکرانی، محمد، تفصیل الشریعة (کتاب النکاح)، ص۵۴۵.    
۶۳. ↑ ابن‌ ادریس حلّی، محمد بن منصور، السرائر، ج۲، ص۶۴۷.    
۶۴. ↑ محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الاسلام، ج۲، ص۵۶۶.    
۶۵. ↑ فاضل آبی، حسن بن ابی‌طالب، کشف الرموز، ج۲، ص۲۰۰.    
۶۶. ↑ فاضل هندی، محمد بن حسن، کشف اللثام، ج۷، ص۵۳۲.    
۶۷. ↑ نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۳۱، ص۲۷۰.    
۶۸. ↑ بحرانی، شیخ یوسف، الحدائق الناضرة، ج۲۵، ص۶۴.    
۶۹. ↑ موسوعة الامام الخمینی، ج۲۳، تحریرالوسیلة ج۲، ص۳۳۴، کتاب النکاح، القول فی احکام الولادة و ما یلحق بها، مسالة ۹.    
۷۰. ↑ فیض کاشانی، ملامحسن، الانوار اللوامع، ج۱۰ قسم ۲، ص۳۰۳.
۷۱. ↑ فیض کاشانی، ملامحسن، الانوار اللوامع، ج۱۰ قسم ۲، ص۳۰۵.
۷۲. ↑ شیخ حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، ج۲۱، ص۴۲۷، باب ۴۶، من ابواب احکام الاولاد، ح۳.    
۷۳. ↑ شیخ حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، ج۲۱، ص۴۲۷، باب ۴۶، من ابواب احکام الاولاد، ح۳.    
۷۴. ↑ موسوعة الامام الخمینی، ج۲۳، تحریرالوسیلة ج۲، ص۳۳۴، کتاب النکاح، القول فی احکام الولادة و ما یلحق بها، مسالة ۹.    
۷۵. ↑ حلی، یحیی بن سعید، الجامع للشرائع، ص۴۵۹.    
۷۶. ↑ شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، الروضة البهیة، ج۵، ص۴۴۷.    
۷۷. ↑ علامه المجلسی، محمدباقر، مرآة العقول، ج۲۱، ص۵۳.    
۷۸. ↑ طباطبایی، سیدعلی، ریاض المسائل ۱۰، ص۵۱۱.    
۷۹. ↑ بحرانی، شیخ‌یوسف، الحدائق الناضرة، ج۲۵، ص۶۳-۶۴.    
۸۰. ↑ موسوعة الامام الخمینی، ج۲۳، تحریرالوسیلة ج۲، ص۳۳۴، کتاب النکاح، القول فی احکام الولادة و ما یلحق بها، مسالة ۹.    
۸۱. ↑ شیخ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۶، ص۳۹، ح۳.    
۸۲. ↑ شیخ حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، ج۲۱، ص۴۴۹، باب ۶۵، من ابواب احکام الاولاد، ح۱.    
۸۳. ↑ محمدیان، بهرام، نگاهی دیگر به حقوق فرزندان از دیدگاه اسلام، ص۱۰۰.
۸۴. ↑ وزیری، مجید، حقوق متقابل کودک و ولی در اسلام، ص۱۷۰-۱۷۱.


• فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، ج۵، ص۴۴۲، برگرفته از مقاله«عقیقه».    
• انصاری، قدرت‌الله، احکام و حقوق کودکان در اسلام، ج۱، ص۲۵۴-۲۵۸، برگرفته از بخش «فصل چهارم حقوق کودک بعد از ولادت»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۸/۸/۲۶.    
• ساعدی، محمد، (مدرس حوزه و پژوهشگر)، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.


رده‌های این صفحه : اصطلاحات فقهی | حقوق کودکان | دیدگاه های فقهی امام خمینی | فقه کودک | مباحث فقهی
جعبه ابزار