عرض لازم با واسطه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
عرض لازم با
واسطه، یکی از
اصطلاحات به‌کار رفته
در علم منطق بوده و به‌معنای محمول عَرَضیِ محتاج به
واسطه است.
محمولات قضایا یا ذاتی موضوعات خودند یا غیر ذاتی (محمولات عَرَضی). محمولات عرضی یا از سنخ عَرَض لازم‌اند یا
عرض مفارق.
محمول عرضی لازم به اعتبار اینکه
حکم عقل به لزوم آن برای معروض و موضوع به
واسطه نیاز داشته باشد یا نه، به دو قسم عَرَض لازم
باواسطه و عَرَض لازم بی
واسطه منقسم می‌شود. هر یک از دو قسم مذکور به اعتبار انواع
وساطت (
واسطه در اثبات،
واسطه در ثبوت و
واسطه در عروض) سه قسم پیدا می‌کنند:
محمولی است که معلول موضوع خود باشد و
واسطه در ثبوت ندارد؛ مثل
امکان نسبت به
ماهیت، و زوجیت نسبت به عدد دو. چنین محمولی چون
واسطه در ثبوت ندارد، هیچ‌یک از وسایط دیگر را هم نخواهد داشت، زیرا وجود وسایط دیگر بدون
واسطه در ثبوت ممکن نیست. چنین محمولی را از آن لحاظ که بین محمول (عارض) و موضوع (معروض)
واسطه‌ای نیست، «لازم اوّل» نامیده‌اند.
ذاتی باب برهان که خارج از ذات موضوع است و از نفس ذات (بدون نیاز به
واسطه دیگر) انتزاع می‌شود، از این قبیل است.
مثل قبول انقسام که بلاواسطه بر مقدار عارض شده است و تعجب که بدون
واسطه بر
انسان عارض می‌شود.
این نوع
عرض را «
لازم بیّن» می‌گویند. ثبوت چنین محمولی برای موضوع
بدیهی است و به
حدوسط محتاج نیست و به محض
تصور موضوع و
محمول، جزم به لزوم حاصل می‌شود.
واسطه در اثبات در صورتی منتفی است که
واسطه در ثبوت منتفی باشد. «
لازم غیر بیّن» آن است که ثبوت محمول برای موضوع، محتاج
واسطه است و باید با دلیل ثابت مثل تساوی زوایای مثلث با دو قائمه.
لازم بیّن بر دو قسم است:
۱. لازم بیّن اعم که با تصور طرفین
جزم به لزوم ثبوت محمول برای موضوع ثابت می‌شود؛ مثل نصف چهار بودنِ عدد دو، و مثل تغیّر که ذاتی عالَم و مقتضای ذات آن است.
۲. لازم بیّن اخص که از تصور موضوع، تصور محمول لازم می‌آید؛ مثل بصر نسبت به عمی.
لازم غیر بیّن نیز بر دو قسم است:
۱. لازم غیر بیّن اعم: عرض لازمی که از تصور آن و تصور ملزوم و نسبت بین آن دو جزم به لزوم حاصل نشود؛ مانند
حدوث برای عالم که به تصور
واسطه‌ای مثل تغیّر نیاز دارد.
۲. لازم غیر بیّن اخص: عرض لازمی که از تصور ملزوم تصور آن لازم نیاید؛ مثل کتابت بالقوّه نسبت به انسان.
در تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است:
• شیرازی، قطب‌الدین، درة التاج (منطق).
• مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد.
•
مشکوةالدینی، عبدالمحسن، منطق نوین مشتمل بر اللمعات المشرقیه فی الفنون المنطقیه.
پایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «عرض لازم با واسطه»، تاریخ بازیابی۱۳۹۶/۲/۱۶.
