ظهران
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ظهران، شهر و بندری در
مشرق کشور
عربستان سعودی ، واقع در ساحل جنوبی
خلیج فارس است که کشور بحرین در شرق آن قرار دارد.
ظهران در طول جغرافیایی ۴۶ـ ۴۱ْ درجه و عرض جغرافیایی ۲۲ـ ۱۹ْ درجه واقع است.(۱۳۸۵ و universal atl las of the world) این شهر در میان
کوهه‌های
حجاز و
تهامه ، یعنی در قسمت شرقی (
اللیث )، قرار دارد و حدود ۱۸۰ کیلومتری از
طائف فاصله دارد. در قسمت شمالی آن الحارث (بنوالحارث) و
بنو مالک ، در قسمت جنوبی آن شهر
غامد و زبیر، و در مغرب آن امارت‌اللیث و عریعره، و در مشرق آن بیابان غامد (
کوهه‌های عیسان) جای گرفته است. این منطقه از دو قسمت، به نام
کوههای سرات و دشت تهامه، تشکیل شده است.
کوههای
سرات بالغ بر ۲۲۰۰ متر ارتفاع دارد. از مهم ترین
کوه‌ها و مرتفع‌ترین‌شان،
کوههای بیضان،
کوه اَنصب،
کوه سیحان و عرنین،
کوه الازهر، شمرخ، و و
کوه براقه است. این
کوه‌ها را دره‌های بسیار محصور کرده است، از جمله :
الف) ـ
دره توبه: طولانی‌ترین دره در شهرظهران است که از دامنه
کوههای بیضان و
بنی حسن شروع می‌شود و به تربة‌النخل منتهی می‌شود. طول آن بالغ بر سیصد۳۰۰ کیلومتر است.
ب) ـ
دره بطحان: از دامنه
کوههای
بنی عامر و بنی حسن شروع شده و در جهت
شمال به
صحرای توبه متصل می‌شود.
دشت تهامه ظهران از شمالی ترین منطقه
عربستان سعودی تا جنوب آن ادامه می‌یابد که از مشرق به
رشته کوه سلسله جبال سروات و از مغرب به
دریای سرخ محدود می‌شود. طول دشت تهامه ظهران از تهامه
بنی‌مالک در قسمت شمال تا زبید و
غامد الزناد در جنوب، بین ۱۵۰ تا ۲۰۰ کیلومتر تقریباً در نوسان است. عرض آن از مشرق (، از
کوههای جبال
سرات) تا مغرب (آن تا مرزهای امارت اللیث و دریای سرخ) بین ۱۰۰ تا ۱۵۰ کیلومتر است. همچنین هرچه از سمت مغرب به مشرق می‌رویم، دشت تهامه ظهران به تدریج تدریجاً مرتفع‌تر می‌شود. از این رو این دشت سطح آن را متشکل از سه قسمت اصلی است:
۱) ـ تهامة الساحل در مغرب، که اهالی به آن اسم «الخبت» یعنی زمین پست و وسیع را اطلاق می‌کنند،
۲) ـ تهامة‌العروض که در مرکز قرار دارد
۳) ـ تهامة‌الاصرار در قسمت شرق، قرار دارد که در آن
کوههای مرتفع و
پرآب چشم می‌خورد. از مهمترین
کوههای آن؛
کوه شدازهران،
کوه نیس، و
کوه ربا و
کوه نخرهة می‌باشد. این
کوه‌ها، به کشت
قهوه و
موز و
لیمو شهرت دارند.
اهمیت شهر ظهران به خاطر این است که جایگاه و مقر شرکت
سعودی اأرامکو، است زیرا بزرگترین شرکت نفتی
دنیا ، است و دولت
عربستان سعودی آن را به‌طور کامل در اختیار دارد.
بزرگترین فرودگاه بین‌المللی عربستان سعودی نیز در این شهر ساخته شده است،
که. همچنین این فرودگاه به عنوان اولین فرودگاه بین‌المللی عربستان است شناخته می‌شود.
این شهر جایگاه اصلی شرکت أرامکو است که از الخُبر حدود ده۱۰ کیلومتر فاصله دارد.
در نیمۀ قرن چهاردهم/ بیستم، ساخت شهر ظهران آغاز شد.
داستان به وجود آمدن این شهر به کشف
نفت ارتباط دارد، زیرا شرکت ارامکو آن‌جا را ز تأسیس کرد و آبادی این شهر توسط شرکت أرامکو صورت گرفته است. امروزه، این شهر به مرکز فن اوری و تکنولوژی و صنایع جدید تبدیل شده است و دارای دانشگاه
نفت و
معدن ملک فهد می‌باشد.
ساخت شهر ظهران به نیمه قرن بیستم بازمی‌گردد که در آن خانه‌ها پراکنده و دارای دیوارهای گلی و سقف‌های چوبی است.
حرفه‌های رایج در شهر ظهران: ۱ـ
کشاروزی ۲ـ
تجارت ۳ـ
چوپانی ۴ـ
صنعت است. کشاورزی حرفه اول اهالی این شهر محسوب می‌شود که اکثر ساکنان آن بدان مشغول‌اند. مردم ظهران به حرفه کشاورزی خود «چادر اقتصاد» می‌گویند. کشاورزی ظهران بر دو منبع
آب استوار است و این دو منبع
باران‌ها و
چاه‌های عادی است. زمینهای کشاورزی هم به این ترتیب دو نوع اند:
الف) زمینهای العثری، که بیشتر دامنه‌های کوهستانی را در برمی‌گیرند و یکی از آن‌ها در فصل‌های بارندگی (
بهار و
زمستان ) کشت می‌شوند که «العثری» نامیده می‌شوند؛ این نوع بیشتر دامنه‌های کوهستانی را در برمی‌گیرد.
ب) نوع دیگر زمینهای المسقوی، کشاورزی در شهر ظهران با
آب استفاده از چاه‌های عادی آبیاری می‌شوند که «المسقوی» نامیده می‌شوند
محصولات کشاورزی در ظهران عبارت است از:
۱ـ غلات دانه‌های کشاورزی (پنج نوع
گندم ، سه نوع
جو و پنج نوع
ذرت )
۲ـ میوه (
انار ،
بادام ،
هلو ،
انگور ،
زردآلو ،
خربزه ،
گلابی ،
انجیر ،
سیب حجازی ،
پرتقال و
موز ) و
زیتون۳ـ سبزیجات.
دانه‌های کشاورزی (حبوبات) شامل:
الف) گندم که پنج۵ نوع دارد: ۱ـ المابیة که بهترین نوع گندم است، ۲ـ العسیریة، ۳ـ الخولانیة، ۴ـ النخلیة، ۵ـ السمراء.
ب) جو، سه نوع دارد: ۱ـ جو عربی، ۲ـ عجلانة، ۳ـ جو مصری.
ج) ذرت: پنج۵ نوع اصلی دارد: ۱ـ ذرت سفید، ۲ـ ذرت سرخ، ۳ـ ذرت زرد، ۴ـ التشاشة، ۵ـ البسیسه.
میوه‌ها: شامل انار، بادام، هلو، انگور، زردآلو، خربزه، گلابی، انجیر، سیب حجازی و پرتقال و موز.
سبزیجات: شامل زیتون و درختان عرعر که بعد از زیتون قرار دارند.
مراکز مهم صنعت
نفت عربستان سعودی در شهرهای «ظهران»، «ابقیق» و «رأس‌التنوره» واقع است.
ظهران، به عنوان ستاد مرکزی شرکت ارامکو، در میدان نفتی «دمّام» قرار دارد. در حدود چهل۴۰ مایلی (هر مایل حدود ۱۶۰۹متر است) جنوب غربی ظهران، مجتمع «ابیق» در محل میدان‌های نفتی بزرگی به همین نام واقع است. شبه‌جزیره رأس‌التنوره هم، که مقر پالایشگاه نفت شرکت أرامکو و پایانۀترمینال صدور نفت است، در حدود ۴۵ مایلی شهر ظهران تمرکز یافته است. ضمناً در حدود هفت مایلی مشرق ظهران، مرکز تجاری الخُبر قرار دارد واقع است که در واقع، شهر بازرگرانان و صنعت ککارانی است که محصولات و کالاهای عرضه شده آنان مطلوب نظر کارکنان غربی أرامکو است. در این مرکز، انواع گوناگون پوشاک، لوازم منزل و کالاهای اقلام تجملیلوکس آمریکایی و اروپایی عرضه می‌شود به خریداران ارائه می‌شود.
از طرفی نیز
تجارت به عنوان دومین
حرفه در شهر ظهران است که این تجارت به دو شکل انجام می‌گیرد:
۱ـ تجارت محلی، که در داخل شهر و خصوصاً به صورت بازارهای هفتگی انجام می‌گیرد.
۲ـ تجارت داخلی، که بین ساکنان ظهران و دیگر بقیه شهرهای عربستان سعودی رواج دارد.
تجارت محلی، در روزهایی مشخص از هفته برگزار می‌شود که هر قبیله‌ای
بازار مخصوص به خود را دارد و همه مردم از بیشتر نواحی برای فروش اجناس خود یا خرید کالا به این بازارها روانه می‌شوند. مهمترین کالاهایی که در این بازارها به فروش می‌رسد عبارتند از: همة محصولات و غلات کشاورزی، گوسفندان و گاوها و شترران، چوب‌های درختان، پارچه و تولیدات لبنی،
عسل و ظروف مسی.
تجارت داخلی هم که بین ساکنان شهرهای عربستان سعودی و شهر زهران انجام می‌شود بیشتر شامل
غلات ، عسل،
خرما ،
گاو و
گوسفند است، که عمدتا بیشتر در ایام
حج رونق دارد فعال می‌باشند.
در شهر ظهران جمعیتی بالغ بر شصت۶۰ هزار نفر زندگی می‌کنند که اغلب آنان یا در فرودگاه بین‌المللی ظهران و یا در دانشگاه
نفت و
معدن «ملک فهد» و یا در شرکت أرامکو و بقیه در اداره‌های دولتی و تجاری مشغول به کار هستند.
آموزش در شهر ظهران دو مرحله اساسی را پشت سر گذاشته است:
۱) ـ مرحله تعلیم و تربیت در مساجد و خانه‌ها،
۲) ـ مرحله تعلیم و تربیت در مدرسه‌های دولتی.
ساکنان ظهران از قدیم‌الایام، به منظور
تهذیب اخلاق و تعلیم مبادی اسلامی، توجه زیادی به تعلیم فرزندان و
قرائت قرآن کریم و آموزش
حدیث نبوی و
فقه اسلامی توجه بسیاری داشته‌اند. آموزش و تعلیم ابتدا در خانۀ متولی مساجد یا در مساجد روستاها برگزار می‌شد. در حال حاضر در این شهر تعداد دانش‌آموزان روز به روز در حال افزایش است.
در این منطقه، علاوه بر مراکز آموزش شغلی و مدارس خصوصی، حدود بیست۲۰ مدرسه ابتدایئی، راهنمایی و دبیرستان نیز وجود دارد.
اولین مدرسه نظامی در شهر ظهران در سال ۱۳۱۸ش۱۳۵۸هـ، در روستایی به نام
بنی سار ، که بزرگترین روستای قبیله
بنی‌عامر است، تأسیس شد. سپس، بعد از یازده
ماه دو مدرسه در بطحاء و مدرسۀ دیگری در العصراء افتتاح گردید.
در سال ۱۳۸۱۳۴۱ش۳/هـ، ۱۹۶۲م، مرکزی به نام دانشکده نفت و معادن تأسیس شد که در مرکز شهر قرار داشت. سپس در سال ۱۳۱۳۵۴ش۹۵/هـ، ۱۹۷۵م، به دانشگاه ملک فهد بدل تبدیل شد.
آب و هوای ظهران اغلب ملایم و معتدل است. که به دو صورت آب و هوای ارتفاعات
کوههای
سرات و آب و هوای دشت تهامه قابل بررسی است. اقلیم آب و هوای ارتفاعات
سرات تا حد زیادی به اقلیم «الهدی» شبیه است. در
تابستان معتدل و خشک و در
زمستان سرد و بارانی است. در این منطقه در فصل تابستان بادهای شمال شرقی می‌وزند که بادهایی خشک‌اند اما در فصل زمستان بادهایی که جهت جنوب غربی دارند به خود می‌گیرند که بیشتر به بادهای باران‌زا معروف‌اند. از آب و هوای طرفی دیگر اقلیم دشت تهامه در فصل تابستان، سوزان و بسیار مرطوب و در فصل زمستان معتدل و پرباران است. قابل توجه است که هرچه از مغرب سمت غرب ظهران به سمت مشرق حرکت می‌کنیم، مقدار ریزش باران کمتر است و از پوشش گیاهی و درختان هم به مراتب کاسته می‌شود.
تاریخ قدیم، ظهران را قبیله‌ای أزدی و قحطانی دانسته‌اند که نسب آن به
أزدبن غوث‌بن بنت‌بن مالک بن
زیدبن کهلان‌بن سبأ بن
شیجب‌بن یعرب‌بن قحطان می‌رسد. این قبیله اسم خود را از نام جدش،
ظهران‌بن کعب‌بن حارث بن
کعب‌بن عبدالله‌بن مالک‌بن نصربن أزد ، گرفته شده است.
ظهران را منابع مختلف این گونه معرفی کرده‌اند:
ظهران: گروهی از قبایل بنی‌عمر که یکی از قبایل پناهنده در
سوریه است؛.
الظهران: گروهی از
قبیله العزام ، الرشید، العمری، الفضیل، الجعافرهة، ولد سلیمان، غنره، وعدنانی است.
الظهران: گروهی از قبایل المزاریق، المحامید، البقوم در سرزمین
عربستان سعودی است که نام یک گروه آن‌ها به ظهرافی نسبت داده می‌شود.
الظهران: گروهی از قبیله المزایده، الحصیلات، الصلیب (صلبة) در عراق و جزیرة ره العرب و مخصوصاً در کویت و عربستان سعودی است
ظهران: سرزمینی از سرزمینهای
حجاز است که از شمال
مکه و در ۲۲ کیلومتری‌اش می‌گذرد و از جنوب
جده به دریا منتهی می‌شود.
بلاد قبیلۀ ظهران از جمله قبایل أزدی بوده است که از
یمن مهاجرت کرده‌اند.
در
زمان آل‌سعود ، سرزمین ظهران وضعیت دشواری را تجربه کرده است. زیرا که این سرزمین برای مدت زمانی
مستعمره دولت عثمانی بوده است. به دلایل متعدد از جمله: فاصله نسبتاً زیاد ظهران از مرکز دولت عثمانی، سختی راه‌های آن و این‌که سران ظهران این تحت‌الحمایگی را به رسمیت نمی‌شناختند. از طرفی هم، در این دوران، نه تنها
جهل در ظهران بیداد می‌کرد و تعصبات قبیلگی، جنگ‌های قبیله ایلگی و ناامنی درظهران،، سطح پایین زندگی، و ناامنی همچنان پابرجا بود که همة این عوامل باعث شد که روستائیان، روستاهایشان را بر فراز
کوهه‌ها بنا کنند. دژهای بسیاری هم در این نواحی ساخته شدند که بیشتر جهت حفظ جانشان از جنگ‌های خونباری بود که قبایل دیگر بر آن‌ها تحمیل می‌کردند.
موقعیت شهر ظهران بر فراز
کوههای سروات در ارتفاع بنین ۲۰۰۰ تا ۲۵۰۰ متری از سطح
دریا و ریزش زیاد
باران قرار دارد
و این سبب شده که مساحت بسیاری از
کوه‌هاو دره‌ها، به ویژه مناطق مشرف بر
دشت تهامه ، با جنگل‌ها و درختان پوشیده شود. همین عامل و
آب و هوای اقلیم معتدل این منطقه باعث شده است که شهر ظهران از نظر گردشگری و جهانگردی توجه بسیار زیادی را به خود جلب کند. برخی از مهمترین جاهای گردشگری در ظهران عبارت اند از:
۱) ـ جنگل عمضان: در ۵۵ کیلومتری شمال شهر باحه، با که در آن درختان
زیتون و گیاهان معطر بسیار است.
۲) ـ جنگل جبل‌الانصب : مشرف بر
دشت تهامه است و نزدیک به شهر المندق، که و بیشترین درختان آن زیتون و
عرعر است
۳) ـ جنگل الحرب: در دوس در شمال منطقه باحه؛ باحة قرار دارد.
۴) ـ جنگل براحرح : در مغرب درۀ برحرح واقع است.
۵) ـ جنگل مخلوه : در جنوب روستای مشایعه، با است و درختان آن هم زیتون صحرایی، عرعر، والشث و طباق می‌باشد.
۶) المسیکة : در شمال شرقی باحهة در قبیله
بنی‌عامر واقع شده که درختان انبوه عرعر و آب‌های روان دارد.
(۱) محمد معین، فرهنگ فارسی (متوسط)، جلد پنجم، چاپ هشتم، تهران: انتشارات امیرکبیر، ۱۳۷۱.
(۲) بیژن اسدی، خلیج‌فارس و مسائل آن، چاپ دوم، تهران: انتشارات سمت، ۱۳۸۵.
(۳) اطلس جامع گیتاشناسی، زیرنظر سعید بختیاری، تهران: مؤسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی، چاپ اول، ۱۳۸۲.
(۴) الموسوعة‌العربیة‌العالمیة، الطیعة‌الثانیة، فهرستة مکتبة الملک فهدالوطنیة أثناءالنشر، ط ۲، الریاض، الناشر: مؤسسه اعمال الموسوعة للنشر و التوزیع، الریاض، الملکة‌العربیة‌السعودیة، مجلد ۱۴، ریاض ۱۴۱۹/هـ ۱۹۹۹م.
(۵) عبدالحکیم الوائلی، موسوعة‌القبائل‌العرب، الجزءالثالث، الناشر داراسامةللنشر والتوزیع الأردن ـ عمان: داراسامة ۲۰۰۲م.
(۶) عمررضا کحالة، معجم‌قبائل‌العرب القدیمة والحدیثة، الجزء الثانی، مؤسسه‌الرسالة، بیروت ۱۴۰۲/هـ ـ ۱۹۸۲م.
(۷) مسعود الخوند، الموسوعة‌التاریخة الجغرافیة، بخش دوازدهم دانشنامه جهان اسلام، عربستان سعودی، به تصحیح شریل الخوند، جورج سلیم و خلیل سمعان، لبنان: بیروت ۱۹۹۰م.
(۸) العماد مصطفی طلاس، المعجم‌الجغرافی للقطرالعربی السوری، جلد ۴، چهارم، قسم‌الفبایی ش ـ ق، مرکز الدراسات العسکریه، چاپ اول، ۱۹۹۲میلادی.
(۹) محمدحسن شراب، العالم الاثیرة فی‌النسنة والسیرة، دارالقلم دمشق و الدار السامیة البیروت، چاپ اول، ۱۴۱۱/هـ، ۱۹۹۱م.
(۱۰) محمدبن مسفربن حسین‌الزهرانی، بلاد زهران، الطیعة‌الثانیة، الرئاسة‌العامة لرعایة الشباب وکالة شؤون الشباب، ریاض الادارة العامة للنشاطات الثقافیة، الریاض، ۱۴۰۸/هـ، ۱۹۸۸م.
(۱۱) ۱۳۵۰ Universal atl las of the world، ۱۳۸۵.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «ظهران»، شماره ۷۲۶۵.
