• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

صحابه مفسر

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


به نقل سیوطی ۱۰ تن از صحابه به تفسیر قرآن کریم مشهور گشته‌اند که عبارت اند از:خلفای اربعه، عبدالله بن مسعود، ابی ابن کعب، عبدالله بن عباس، زید بن ثابت، ابوموسی اشعری و عبدالله بن زبیر .
[۱] الاتقان، ج۲، ص۴۱۲.
ذهبی جز این ۱۰ تن، انس بن مالک، ابوهریره، عبدالله بن عمر، جابر بن عبدالله انصاری، عبدالله بن عمرو بن عاص و عایشه را نیز در شمار صحابیان مفسر ذکر کرده است
[۲] مناهل العرفان، ج۲، ص۱۹.    
[۳] ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۶۷.
؛ اما در این میان، علی بن ابی طالب، ابن مسعود، ابن عباس و ابی بن کعب از شهرت بیشتری برخوردارند و از دیگر مفسران صحابی روایات تفسیری اندکی نقل شده است.
[۴] ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۶۸.
[۵] فجر الاسلام، ص۲۰۲.



بزرگ ترین مفسر قرآن کریم پس از پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) علی بن ابی طالب (علیه‌السلام) است. وی که نخستین مؤمن به پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله)
[۶] الطبقات، ج۳، ص۱۴ - ۱۵.
[۷] اسدالغابه، ج۴، ص۸۸ - ۹۰.
[۸] المستدرک، ج۳، ص۱۴۷.
و برترین صحابی رسول خداست
[۹] الاصابه، ج۴، ص۴۶۴.    
همواره ملازم پیامبر بود
[۱۰] نهج البلاغه، خطبه، ۱۹۲.
و در همه غزوه‌های پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) جز تبوک که رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) او را جانشین خود در مدینه و در میان خانواده اش قرار داد حضور داشت.
[۱۱] الطبقات، ج۳، ص۱۶ - ۱۷.
[۱۲] الاصابه، ج۴، ص۴۶۴.    


بی شک مطابق اسناد موجود و روایات معتبر شیعه و اهل سنّت، پس از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) داناترین مردم به دین و احکام الهی و قرآن کریم امام علی (علیه‌السلام) است. به دلالت آیه تطهیر خدای متعالی او را از هرگونه پلیدی در عقیده و رفتار و گفتار پاک و منزّه فرموده است.
[۱۳] المیزان، ج۱۶، ص۳۱۱ - ۳۱۳.
او صاحب علم الکتاب (علم به همه کتاب)
[۱۴] شواهد التنزیل، ج۱، ص۴۰۰ - ۴۰۵.
[۱۵] شواهد التنزیل، ج۱، ص۴۳۲.
[۱۶] وسائل الشیعه، ج۲۷، ص۱۸۱.    
[۱۷] وسائل الشیعه، ج۲۷، ص۱۸۸.    
[۱۸] وسائل الشیعه، ج۲۷، ص۲۰۰.
[۱۹] بصائر الدرجات، ص۲۳۳ - ۲۳۶.    
و از اهل الذکر است که خداوند به پرسش از ایشان امر فرموده است.
[۲۰] المیزان، ج۱۲، ص۲۸۵.
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) او را داناترین امّت
[۲۱] مناقب آل ابی طالب، ج۱، ص۳۱۲.    
[۲۲] الغدیر، ج۲، ص۴۴.
و دروازه شهر دانش خویش دانسته
[۲۳] تاریخ دمشق، ج۴۲، ص۳۷۸ - ۳۸۴.    
[۲۴] المستدرک، ج۳، ص۱۳۷ - ۱۳۸.
و فرموده: علی با قرآن و قرآن با علی است؛ این دو از هم جدا نمی‌شوند تا در کنار حوض کوثر بر من وارد شوند.
[۲۵] المستدرک، ج۳، ص۱۳۴.
[۲۶] بحارالانوار، ج۸۹، ص۸۰.    
[۲۷] الصواعق المحرقه، ص۱۲۴.

او خود می‌فرماید: آیه‌ای بر پیامبر نازل نشد، مگر اینکه رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) آن را بر من املا کرد و من با خط خود نوشتم و تأویل و تفسیر، ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه و عام و خا صآن ها را به من آموخت؛ آن گاه از خداوند خواست تا فهم و حفظ آن را به من عطا فرماید...
[۲۸] الکافی، ج۱، ص۶۴.    
[۲۹] شواهد التنزیل، ج۱، ص۴۸.
[۳۰] الاحتجاج، ج۱، ص۱۹۵ - ۲۲۳.    
، به خدا سوگند هیچ آیه‌ای در قرآن نیست مگر اینکه می‌دانم درباره چه و در کجا و در شأن چه کسی نازل شده است.
[۳۱] الطبقات، ج۲، ص۲۵۷.
[۳۲] ینابیع الموده، ج۱، ص۲۱۴.    
[۳۳] الاتقان، ج۲، ص۴۱۲.
ملازمت پیوسته با پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله)، فضایل بی نظیر و دانش بی کرانی که از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) آموخته بود او را از جایگاهی رفیع در میان صحابه برخوردار ساخته بود
[۳۴] تاریخ دمشق، ج۴۲، ص۴۱۱.    
[۳۵] الاستیعاب، ج۳، ص۲۰۶.
و صحابه در بسیاری از امور و مشکلات به او مراجعه می‌کردند.
[۳۶] مناهل العرفان، ج۲، ص۲۱.
[۳۷] ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۹۲.
عبدالله بن مسعود او را بهترین و داناترین شخص پس از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله)
[۳۸] سعد السعود، ص۵۵۸.
[۳۹] بحارالانوار، ج۸۹، ص۱۰۵.    
و عالم به ظاهر و باطن تمام قرآن
[۴۰] حلیة الاولیاء، ج۱، ص۱۰۵.
[۴۱] تاریخ دمشق، ج۴۲، ص۴۰۰.    
[۴۲] الاتقان، ج۲، ص۴۱۲.

دانسته است. ابن عباس دانش تفسیر خود را از علی (علیه‌السلام) دانسته،
[۴۳] المحرر الوجیز، ج۱، ص۴۱.    
[۴۴] تفسیر قرطبی، ج۱، ص۲۷.
[۴۵] مناهل العرفان، ج۲، ص۱۸.    
می‌گوید: دانش پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) از خدا و دانش علی (علیه‌السلام) از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) و دانش من از دانش علی (علیه‌السلام) است و اندوخته‌های علمی من و اصحاب پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) جملگی در برابر دانش علی (علیه‌السلام) به سان قطره‌ای در برابر ۷ دریاست
[۴۶] سعد السعود، ص۵۵۹.
[۴۷] الغدیر، ج۲، ص۴۵.
؛ نیز می‌گوید اگر در موضوعی سخنی از علی (علیه‌السلام) ثابت می‌شد به آن بسنده می‌کردیم و سراغ دیگری نمی‌رفتیم.
[۴۸] اسدالغابه، ج۴، ص۹۶.
[۴۹] الاصابه، ج۴، ص۴۶۷.    


اعلمیت علی (علیه‌السلام) به اسباب نزول و تفسیر و تأویل قرآن و موضوعات دیگر نزد فریقین محرز و مسلمّ بود
[۵۰] اسمی المناقب، ص۸۲.
[۵۱] ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۹۲.
و از همین رو به «کلام الله ناطق» ملقب گردید.
[۵۲] مذاهب التفسیر الاسلامی، ص۳۳۱.
زرکشی
[۵۳] البرهان، ج۲، ص۲۹۳.
و قرطبی
[۵۴] تفسیر قرطبی، ج۱، ص۲۷.
او را سرآمد مفسران از صحابه دانسته‌اند. زرقانی ضمن اشاره به اشراق درونی، سعه وجودی و پیوند محکم علی (علیه‌السلام) با رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) او را صاحب فطرتی ناب، هوشمندی ای بی نظیر و عقلی توانا می‌داند که خدای متعالی به وی عطا فرموده است و این همه را از علل کثرت آموزه‌های تفسیری وی معرفی می‌کند.
[۵۵] مناهل العرفان، ج۲، ص۱۸.    
ذهبی نیز با ستایش علم، عقل، بصیرت و فصاحت علی (علیه‌السلام) او را تربیت یافته بیت نبوی و داناترین افراد به موقعیت نزول آیات و شناخت تأویل آن ها دانسته است.
[۵۶] ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۹۲.
ابن ابی الحدید معتقد است همه علوم اسلامی و از جمله علم تفسیر به امام علی (علیه‌السلام) باز می‌گردد، زیرا بیشتر دستمایه‌های برجای مانده در تفسیر یا مستقیماً از اوست یا از ابن عباس که همراهی و ملازمت و شاگردی او نزد علی (علیه‌السلام) بر همگان آشکار است.
[۵۷] شرح نهج البلاغه، ج۱، ص۱۸.    




۴.۱ - علی بن ابی طالب

امام علی (علیه‌السلام) نخستین کسی است که به جمع و تدوین قرآن پس از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) همت گماشت.
[۵۸] الفهرست، ص۳۰.
[۵۹] بحارالانوار، ج۸۹، ص۴۰ - ۴۳.    
[۶۰] التمهید، ج۱، ص۲۸۵.
کمّ و کیف قرآنِ جمع آوری شده توسط وی که به مصحف امام علی (علیه‌السلام) معروف گشته همواره مورد بحث دانشمندان علوم قرآن و تفسیر بوده است. هرچند بر اثر در دسترس نبودن، اطلاعات دقیقی از آن در دست نیست
[۶۱] تاریخ الخلفاء، ص۱۸۵.
؛ ولی مسلماً از نظر متن قرآن چیزی بیش از قرآن کنونی نداشته است.
[۶۲] اوائل المقالات، ص۸۱.    
[۶۳] البیان، ص۲۲۵.    
[۶۴] حقایق هامّه، ص۱۵۳ ۱۶۵.
[۶۵] البیان، ص۲۳۳.    
(=> تفسیر اهل بیت)

۴.۲ - عبدالله بن مسعود

دیگر صحابی مفسر، عبدالله بن مسعود (م. ۳۲ ق.)
[۶۶] اسدالغابه، ج۳، ص۳۸۷.
[۶۷] الاصابه، ج۴، ص۲۰۰.    
است. وی ششمین ایمان آورنده به پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله)
[۶۸] حلیة الاولیاء، ج۱، ص۱۷۴.
[۶۹] الاصابه، ج۴، ص۱۹۹.    
و نخستین کسی است که پس از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) آشکارا و با صدای بلند در مکه قرآن تلاوت کرد.
[۷۰] الطبقات، ج۳، ص۱۱۲.
[۷۱] السیرة النبویه، ج۱، ص۳۱۴.
[۷۲] اسدالغابه، ج۳، ص۳۸۳.
وی در هر دو هجرت شرکت جست و در همه غزوه‌ها همراه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) حضور داشت
[۷۳] الطبقات، ج۳، ص۱۱۲ - ۱۱۳.
[۷۴] الاصابه، ص۴، ص۱۹۹.    
[۷۵] اسدالغابه، ج۳، ص۳۸۳.
و در ملازمت و همراهی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) کم نظیر بود و در بیشتر کارها به آن حضرت خدمت می‌کرد.
[۷۶] الاستیعاب، ج۳، ص۱۱۱.
[۷۷] مسند احمد، ج۶، ص۴۴۹.
[۷۸] الطبقات، ج۳، ص۱۱۳.
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) خوش می‌داشت که قرآن را با تلاوت او بشنود.
[۷۹] صحیح مسلم، ج۲، ص۱۹۵.
[۸۰] مسند احمد، ج۱، ص۷.
[۸۱] سفینة البحار، ج۳، ص۳۴۶ - ۳۴۸.

ابن مسعود به کسب دانش به ویژه معارف قرآن بسیار اهتمام می‌ورزید و به گفته خود، آموختن آیات قرآن را با شناخت مفاهیم آن ها و نحوه عمل بدان ها همراه می‌کرد
[۸۲] مقدمة فی اصول التفسیر، ص۳۵ - ۳۶.
، از همین رو از داناترین صحابه به معانی قرآن بود. همه صحابه به فضیلت و دانش او به کتاب و سنّت اعتراف کرده‌اند.
[۸۳] حلیة الاولیاء، ج۱، ص۱۷۰ - ۱۷۸.
[۸۴] صفه الصفوه، ج۱، ص۱۷۰ - ۱۷۱.
[۸۵] اسدالغابه، ج۳، ص۳۸۵ - ۳۸۶.
امام علی (علیه‌السلام) درباره او فرموده است:قرآن و سنت را آموخت و به پایان برد.
[۸۶] صفة الصفوه، ج۱، ص۱۷۱.
[۸۷] کنزالعمال، ج۱۳، ص۱۶۰.
[۸۸] مناهل العرفان، ج۲، ص۱۸.    

ابن مسعود پس از وفات پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) و به ویژه زمانی که خلیفه دوم او را برای تعلیم قرآن و احکام اسلام به کوفه فرستاد
[۸۹] تاریخ بغداد، ج۱، ص۱۵۸.    
[۹۰] الاصابة، ج۴، ص۲۰۱.
به تفسیر قرآن برای مردم همت گماشت و شاگردان برجسته‌ای تربیت کرد.
[۹۱] تاریخ بغداد، ج۱، ص۱۵۸.    
[۹۲] مقدمة فی اصول التفسیر، ص۶۱.
او را باید پایه گذار مکتب تفسیری کوفه دانست، زیرا مفسران کوفه در زمان تابعان از تفسیر او پیروی می‌کردند.
[۹۳] ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۱۲۱ - ۱۲۲.
از مفسران بزرگ تابعی علقمة بن قیس نخعی، اسود بن یزید نخعی، مسروق بن اجدع، ابووائل شقیق بن سلمه اسدی کوفی، عبیدة بن عمرو سلمانی، قیس بن ابی حازم و دیگران از اصحاب و شاگردان او هستند.
[۹۴] معرفت، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۳۱۷.
از او در تفسیر مطالب فراوانی بر جای مانده و سندهای منتهی به وی را قوی دانسته‌اند.
[۹۵] معرفت، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۲۱۸.

ابن مسعود از صحابه دوستدار علی (علیه‌السلام) بود که ابوبکر را برای سبقت بر امام علی (علیه‌السلام) در مسئله خلافت سرزنش کرد.
[۹۶] الخصال، ج۲، ص۴۶۱.
شأن نزول آیه تبلیغ
[۹۷] مائده/سوره۵، آیه۵.    
[۹۸] مائده/سوره۵، آیه۶۷.    
که درباره اعلام ولایت علی (علیه‌السلام) در روز غدیر است از او نقل شده است.
[۹۹] الدرالمنثور، ج۲، ص۲۹۸.
[۱۰۰] روح المعانی، ج۶، ص۲۸۲.    
او از راویان حدیث غدیر است
[۱۰۱] الغدیر، ج۱، ص۵۳.
و همو بود که حدیث «الخلفاء إثنا عشر» را در کوفه و پیرامون آن رواج داد.
[۱۰۲] الخصال، ج۲، ص۴۶۶ - ۴۶۹.
وی مطالب تفسیری بسیاری را نیز از امام علی (علیه‌السلام) فرا گرفته است.
[۱۰۳] سعد السعود، ص۵۵۸.
[۱۰۴] تاریخ دمشق، ج۴۲، ص۴۰۰ - ۴۰۱.    
[۱۰۵] بحارالانوار، ج۸۹، ص۱۰۵.    

ابن مسعود مصحفی ویژه خود داشت که شامل ۱۱۱ سوره بود و سوره‌های فاتحة الکتاب و معوّذتین (فلق و ناس) را نداشت.
[۱۰۶] الاتقان، ج۱، ص۱۴۲.
[۱۰۷] الاتقان، ج۱، ص۱۷۲ - ۱۷۳.
[۱۰۸] التمهید، ج۱، ص۳۱۲ - ۳۱۵.
وی فاتحه را جزء قرآن می‌دانست؛ ولی معتقد بود چون همواره در نمازهای یومیّه خوانده می‌شود حفظ خواهد شد؛ ولی دو سوره معوّذتین را از تعویذات پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) می‌دانست و از قرآن به شمار نمی‌آورد.
[۱۰۹] مسند احمد، ج۵، ص۱۲۹ - ۱۳۰.
[۱۱۰] الاتقان، ج۱، ص۱۷۳.
مصحف او افزوده‌هایی نیز داشت که به عقیده بسیاری از دانشمندان و محققان علوم قرآنی نکات تفسیری بوده است و نه الفاظ قرآن.
[۱۱۱] مذاهب التفسیر الاسلامی، ص۱۵ - ۱۶.
[۱۱۲] التمهید، ج۱، ص۳۱۹ - ۳۲۱.
[۱۱۳] تاریخ قرآن، ص۳۵۰ - ۳۵۳.


۴.۳ - اُبی بن کعب انصاری

اُبَی دیگر مفسر برجسته از میان صحابه است که به سال ۳۰ قمری در مدینه وفات یافت.
[۱۱۴] الطبقات، ج۳، ص۳۸۱.
[۱۱۵] الاصابه، ج۱، ص۱۸۱ - ۱۸۲.    
وی از اصحاب عقبه دوم بود و در همه جنگ های پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) حضور داشت.
[۱۱۶] الاصابه، ج۱، ص۱۸۱.    
[۱۱۷] الطبقات، ج۳، ص۳۷۸.
نخستین کاتب پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) در مدینه بود
[۱۱۸] تاریخ قرآن، ص۳۴۱.
و به سبب جایگاه ممتازش در دانش و کمال و فضل و شرف به «سید المسلمین» مشهور بود.
[۱۱۹] الطبقات، ج۳، ص۳۷۹ - ۳۸۱.
[۱۲۰] تاریخ دمشق، ج۷، ص۳۳۹.
مسلمانان او را «سید القراء» نیز لقب داده بودند، زیرا پیامبر فرمود: برجسته ترین قاریان اُبی بن کعب است.
[۱۲۱] آخَی الطبقات الکبری، ج۳، ص۳۷۸.    
وی همه وقت خود را صرف تعلیم قرائت قرآن کرد
[۱۲۲] معرفت، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۳۱۷.
و شاید به همین سبب بود که بنابر نقلی ریاست گروه یکسان سازی مصاحف در زمان عثمان به او واگذار شد.
[۱۲۳] تهذیب التهذیب، ج۱، ص۱۶۹ - ۱۷۰.
[۱۲۴] التمهید، ج۱، ص۳۴۰.
در منابع و تفاسیر، روایات تفسیری زیادی از ابی نقل شده است که بیشتر آن ها را دارای سندهای معتبر دانسته‌اند.
[۱۲۵] الاتقان، ج۲، ص۴۱۷.
[۱۲۶] مناهل العرفان، ج۲، ص۱۹.    
[۱۲۷] معرفت، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۲۲۳.
او را پایه گذار مکتب تفسیری مدینه دانسته‌اند.
[۱۲۸] ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۱۱۹.
[۱۲۹] معرفت، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۳۱۶.

بسیاری از مفسران از جمله ثعلبی، زمخشری و واحدی نیشابوری برای هریک از سوره‌های قرآن حدیثی در فضیلت آن سوره از ابی بن کعب نقل کرده‌اند که به حدیث فضایل سُوَر مشهور است.
[۱۳۰] مقدمة فی اصول التفسیر، ص۷۵ - ۷۶.
این حدیث با سه سند نقل شده است
[۱۳۱] مقدمتان فی علوم القرآن، ص۶۴ - ۷۴.
[۱۳۲] الموضوعات، ج۱، ص۲۳۹ - ۲۴۲.
؛ ولی بعضی از محققان این روایات را هم از نظر سند و هم از جهت متن، تضعیف کرده‌اند.
[۱۳۳] مقباس الهدایه، ج۱، ص۴۱۱.
[۱۳۴] الموضوعات، ج۱، ص۲۳۹ - ۲۴۲.
[۱۳۵] اللآلی المصنوعه، ج۱، ص۲۰۷ - ۲۰۸.

اُبی بن کعب مصحفی ویژه خود گرد آورده بود
[۱۳۶] المصاحف، ج۱، ص۲۹۱ - ۲۹۲.
[۱۳۷] تاریخ قرآن، ص۳۴۰ - ۳۵۳.
و شامیان مطابق مصحف او قرائت می‌کردند؛ گویا مصحف او در دمشق رایج بوده یا ابو درداء که متولّی تعلیم قرآن به شامیان بوده، قرآن را بر قرائت ابی می‌خوانده است.
[۱۳۸] تاریخ قرآن، ص۳۴۲ - ۳۴۳.
به نقلی مصحف وی حاوی دو سوره اضافی به نام های «خلع» و «حفد» یا «جیّد» بوده است
[۱۳۹] الفهرست، ص۲۹ - ۳۰.
[۱۴۰] الاتقان، ج۱، ص۱۴۲ - ۱۴۳.
[۱۴۱] التمهید، ج۱، ص۳۲۲ - ۳۲۳.
که به فرض صحّت اسناد این دو سوره به او دعاهایی بوده‌اند که وی از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) آموخته بود و نه سوره‌ای از قرآن
[۱۴۲] مقدمتان فی علوم القرآن، ص۷۵.
[۱۴۳] تاریخ قرآن، ص۳۴۹ - ۳۵۳.
؛ همچنین افزوده‌هایی تفسیری در مصحف او گزارش شده است.
[۱۴۴] المصاحف، ج۱، ص۲۹۱ - ۲۹۲.
[۱۴۵] مذاهب التفسیر الاسلامی، ص۱۶.
[۱۴۶] التمهید، ج۱، ص۳۲۴ - ۳۲۵.

ابوالصلاح حلبی، ابی بن کعب را نیز همچون ابن مسعود از صحابه دوستدار علی (علیه‌السلام) می‌شمارد.
[۱۴۷] تقریب المعارف، ص۱۶۸.
[۱۴۸] سفینة البحار، ج۱، ص۲۳.
ابی نیز یکی از ۱۲ نفری بود که ابوبکر را به سبب پیشی گرفتن بر امام علی (علیه‌السلام) نکوهش کرده بود.
[۱۴۹] الخصال، ج۲، ص۴۶۱.


۴.۴ - عبدالله بن عباس

ابن عباس (م. ۶۸ ق.)
[۱۵۰] تاریخ بغداد، ج۱، ص۱۸۷.    
[۱۵۱] الاصابه، ج۴، ص۱۳۱.    
مشهورترین صحابی مفسر قرآن کریم است که به سبب دانش فراوانش به «بحر» و «حبر الأُمّه» لقب یافته
[۱۵۲] الاصابه، ج۴، ص۱۲۵.    
[۱۵۳] الاصابه، ج۴، ص۱۲۸.    
[۱۵۴] الاصابه، ج۴، ص۱۳۰.    
[۱۵۵] الاتقان، ج۲، ص۴۱۳.
[۱۵۶] ذهبی، التفسیر والمفسرون ج ۱، ص۶۹.
و در دانش تفسیر به پایه‌ای رسیده بود که او را «ترجمان القرآن» و «ربانی امت» می‌خواندند.
[۱۵۷] الاصابه، ج۴، ص۱۲۶ – ۱۲۷.    
[۱۵۸] الاصابه، ج۴، ص۱۳۰.    

پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) بارها او را دعا کرده و از جمله فرموده‌اند:خدایا! او را فقیه در دین و عالم به تأویل قرآن گردان.
[۱۵۹] مسند احمد، ج۱، ص۲۶۶.
[۱۶۰] اسدالغابه، ج۳، ص۲۹۲ - ۲۹۳.
[۱۶۱] الاصابه، ج۴، ص۱۲۴ - ۱۲۵.    
پس از رحلت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) در حالی که حدود ۱۳ سال سن داشت
[۱۶۲] مذاهب التفسیر الاسلامی، ص۸۵.
[۱۶۳] الاصابه، ج۴، ص۱۲۲.    
[۱۶۴] تاریخ بغداد، ج۱، ص۱۸۵.    
در پی جبران اموری برآمد که در زمان حیات پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) به علت کمی سن از دست داده بود
[۱۶۵] ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۶۹.
و با کوششی تحسین برانگیز به کسب علوم و معارف اسلامی و قرآنی از محضر صحابه بزرگ پرداخت
[۱۶۶] معرفت، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۲۲۵.
؛ اما بیشترین بهره علمی را از محضر امام علی (علیه‌السلام) برد و اساس و پایه‌های تفسیر را از آن حضرت آموخت و همان گونه که خود گفته است باید او را تربیت یافته مکتب علی (علیه‌السلام) دانست.
[۱۶۷] تفسیر قرطبی، ج۱، ص۲۷.
[۱۶۸] مقدمتان فی علوم القرآن، ص۲۶۳.
امام علی (علیه‌السلام) او را در تفسیر ستوده
[۱۶۹] تفسیر قرطبی، ج۱، ص۲۷.
[۱۷۰] المحرر الوجیز، ج۱، ص۴۱.    
[۱۷۱] ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۷۱.
و ابن مسعود او را «ترجمان القرآن» می‌خوانده است.
[۱۷۲] الاصابه، ج۴، ص۱۲۶.    
[۱۷۳] الاتقان، ج۲، ص۴۱۳.
[۱۷۴] مناهل العرفان، ج۲، ص۱۸.    
بسیاری از صحابه در تفسیر قرآن به او مراجعه می‌کردند
[۱۷۵] الاصابه، ج۴، ص۱۲۸.    
[۱۷۶] ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۷۰، ۷۴.
و حتی خلیفه دوم در مجالس خود با بزرگان از اصحاب پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) او را شرکت و گاهی نظرهای تفسیری وی را بر آرای دیگران ترجیح می‌داد.
[۱۷۷] الاتقان، ج۲، ص۴۱۳ - ۴۱۴.
[۱۷۸] الاستیعاب، ج۳، ص۶۷ - ۶۸.

ابن عباس پیوسته ملازم اهل بیت (علیهم السلام)
[۱۷۹] تفسیر و مفسران، ج۱، ص۲۰۸.
و در جنگ های جمل، صفین و نهروان در کنار امام علی (علیه‌السلام) بود.
[۱۸۰] تاریخ بغداد، ج۱، ص۱۸۵.    
[۱۸۱] الاستیعاب، ج۳، ص۷۰.
وی از شیعیان برجسته و خا صآن حضرت شمرده می‌شد
[۱۸۲] قاموس الرجال، ج۶، ص۴۱۸ - ۴۹۳.
[۱۸۳] خلاصة الاقوال، ص۱۹۰.
و همواره با سخنان خویش از حریم ولایت دفاع می‌کرد.
[۱۸۴] سعد السعود، ص۵۹۵ - ۵۹۶.
[۱۸۵] بحارالانوار، ج۳۶، ص۲۴۳ – ۲۸۵.    
[۱۸۶] بحارالانوار، ج۳۶، ص۲۸۷ - ۲۸۸.    
[۱۸۷] الغدیر، ج۱، ص۴۹ - ۵۲.
پس از ماجرای صلح امام حسن (علیه‌السلام) با معاویه، به مکه عزیمت کرد
[۱۸۸] قاموس الرجال، ج۶، ص۴۳۵ - ۴۳۶.
و با تشکیل جلسات تفسیری، مکتب تفسیری مکه را بنیان نهاد.
[۱۸۹] ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۱۰۷.
[۱۹۰] معرفت، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۳۱۶.
مفسران تابعی بزرگی چون سعید بن جبیر، مجاهد، طاوس، عکرمه، عطاء بن ابی رباح و ابوشعثاء اَزْدی، دست پروردگان مکتب تفسیری اویند.
[۱۹۱] مقدمة فی اصول التفسیر، ص۶۱.
[۱۹۲] ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۱۰۷.


۴.۴.۱ - تقسم آیات به چهار قسمت

ابن عباس با استناد به روایتی از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله)، آیات قرآن را به ۴ بخش قسمت می‌کند:
۱. آیات مربوط به حلال و حرام که هیچ کس در ندانستن آن معذور نیست؛
۲. آیاتی که عرب به کمک زبان خود آن ها را درک می‌کند؛
۳. آیاتی که فقط دانشمندان توانایی تفسیر آن را دارند.
۴. آیات متشابه که جز پروردگار کسی تفسیرشان را نمی‌داند.
[۱۹۳] جامع البیان، ج۱، ص۵۴.

تفسیر قرآن به قرآن، توجه به اسباب نزول و تکیه بر تفسیر منقول از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) را از مؤلّفه‌های روش ابن عباس در تفسیر به شمار آورده‌اند.
[۱۹۴] معرفت، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۲۳۴ - ۲۴۰.
از دیگر شاخصه‌های مهم در روش تفسیری وی استشهاد به اشعار فصیح دوران جاهلیت و سخنان بلند و بدیع عرب برای فهم معانی واژگان قرآن است.
[۱۹۵] ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۷۷ - ۷۹.
[۱۹۶] معرفت، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۲۴۰ - ۲۴۵.
او شعر را دیوان عرب و منبعی غنی برای آشنایی با زبان عربی می‌دانست
[۱۹۷] الاتقان، ج۱، ص۲۵۵.
[۱۹۸] ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۷۹.
و به حفظ اشعار فصیح عرب و شناخت ادبیات قبایل مختلف عرب اهتمامی وافر داشت و از همین رو به توان بالایی در شناخت ادبیات عرب دست یافته بود. در روایات تفسیری منقول از ابن عباس موارد فراوانی از استشهاد به شعر عرب به چشم می‌خورد.
[۱۹۹] معرفت، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۲۴۰ - ۲۴۱.
بزرگ ترین اثری که از وی در این زمینه بر جای مانده و اطلاعات گسترده ادبی او را به خوبی نشان می‌دهد، مجموعه پرسش های نافع بن ازرق (از خوارج) از اوست که به مسائل نافع بن ازرق مشهور است.
[۲۰۰] الاتقان، ج۱، ص۲۵۵ - ۲۸۲.
[۲۰۱] اعجاز بیانی، ص۳۰۷ - ۶۳۰.


۴.۴.۲ - ویژگی های روش تفسیری

ابن عباس برای تفسیر دقیق قرآن، اطلاعات جغرافیایی، شناخت تاریخ و آداب و رسوم عرب و آشنایی با واژه‌ها و آداب و رسوم ملت های دیگر را نیز به دانش خویش افزوده بود.
[۲۰۲] معرفت، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۲۴۸ - ۲۵۰.
اجتهاد شخصی از دیگر ویژگی های روش تفسیری ابن عباس است.
[۲۰۳] ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۷۲.
آیة الله معرفت اجتهاد وی را مبتنی بر مقدمات صحیح و آن را ممدوح شمرده است.
[۲۰۴] معرفت، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۲۶۷.

گلدزیهر و به تبع او احمد امین مصری مراجعه به اهل کتاب در تفسیر قرآن را از ویژگی های مهم تفسیر ابن عباس شمرده و در این زمینه مبالغه کرده‌اند. به اعتقاد آن ها عموم صحابه و به ویژه ابن عباس در تفسیر قرآن به علمای اهل کتاب از جمله کعب الاحبار و عبدالله بن سلام مراجعه می‌کردند.
[۲۰۵] مذاهب التفسیر الاسلامی، ص۸۵ - ۸۹.
[۲۰۶] فجر الاسلام، ص۱۶۰، ۲۰۱.
در مقابل، ذهبی همچون ابن تیمیه با رد این اتهام، مراجعه ابن عباس و دیگر صحابه به اهل کتاب را عالمانه و با رعایت عقل و شرع دانسته و به بعضی قصص و تاریخ پیشینیان که در کتب تورات و انجیل به صورت تفصیلی ذکر شده محدود کرده است
[۲۰۷] ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۶۴ – ۶۶.
[۲۰۸] ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۷۴ - ۷۷.
؛ اما آیة الله معرفت با ذکر شواهد و ادله‌ای این اتهام را از اساس رد کرده و هرگونه مراجعه صحابه‌ای چون ابن عباس به اهل کتاب را نفی کرده است.
[۲۰۹] معرفت، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۲۵۶ - ۲۶۷.

روایات تفسیری ابن عباس به طرق و سندهای مختلفی نقل شده‌اند. کثرت روایات منقول از او به گونه‌ای است که کمتر آیه‌ای از قرآن یافت می‌شود که روایتی از ابن عباس درباره آن نقل نشده باشد، حتی در بعضی موارد در اقوال تفسیری منسوب به وی تناقض دیده می‌شود.
[۲۱۰] ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۸۰.
[۲۱۱] ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ۸۶.
این مسئله دانشمندان علوم قرآنی و محدّثان را به این باور رسانده که بسیاری از روایات تفسیری منقول از ابن عباس مجعول اند
[۲۱۲] مناهل العرفان، ج۲، ص۱۹.    
[۲۱۳] ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۸۰ - ۸۱.
[۲۱۴] معرفت، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۲۳۲، ۲۶۵.
، به طوری که بخاری در صحیح خود تنها ۲۱۷ حدیث در زمینه تفسیر و غیر آن از ابن عباس نقل کرده
[۲۱۵] مقدمه فتح الباری، ص۴۷۶.
و به گفته شافعی، از ابن عباس بیش از حدود ۱۰۰ حدیث در تفسیر ثابت نشده است.
[۲۱۶] الاتقان، ج۲، ص۴۱۷.
به نظر می‌رسد خلافت عباسیان و تلاش برخی در نسبت دادن احادیث ساختگی به ابن عباس برای تقرّب به دستگاه خلافت
[۲۱۷] ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۸۶.
[۲۱۸] دراسات و مباحث فی تاریخ التفسیر، ص۴۰.
افزون بر بزرگواری و رواج علمی وی
[۲۱۹] مناهج فی التفسیر، ص۴۱.
در این امر نقش داشته است. وجود روایات مجعول بسیار، در میان روایات تفسیری وی، محققان را به کنکاش در سند آن ها واداشته است. سیوطی ۹ طریق برای روایات تفسیری او ذکر و برخی از آن ها را ضعیف دانسته است
[۲۲۰] الاتقان، ج۲، ص۴۱۴ - ۴۱۷.
[۲۲۱] التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۲۶۸.
؛ امّا از دیدگاه آیة الله معرفت همه طرق نُه گانه معتبرند و علت تضعیف بعضی از این طرق از جانب علمای اهل سنّت از جمله سیوطی، شیعی و کوفی بودن راویان آن هاست.
[۲۲۲] معرفت، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۲۶۸ - ۲۹۴.


۴.۴.۳ - تفاسیر منسوب

با وجود کثرت روایات تفسیری ابن عباس، وجود تفسیری مکتوب که خود نگاشته باشد محل تردید است. درباره کتب تفسیری منسوب به او گفته‌اند که پس از وفات وی روایات تفسیری او را به صورت مکتوب جمع آوری کرده‌اند.
[۲۲۳] سه مقاله در تاریخ تفسیر، ص۱۲۳ - ۱۲۷.
یکی از آن ها صحیفة علی بن ابی طلحه عن ابن عباس فی تفسیرالقرآن الکریم است که به صورت صحیفه‌ای مدوّن در میان محدّثان مصری رواج داشته و چنان معتبر بوده که احمد بن حنبل سفر به مصر را برای به دست آوردن آن نیکو می‌شمرده است.
[۲۲۴] الاتقان، ج۲، ص۴۱۵.
[۲۲۵] تفسیر ابن عباس، ص۵.
طریق روایات این تفسیر طریق معاویة بن صالح از علی بن ابی طلحه از ابن عباس است که از صحیح ترین طرق شمرده شده است.
[۲۲۶] الاتقان، ج۱، ص۲۴۵.
[۲۲۷] الاتقان، ج۲، ص۴۱۵.
برخی سماع علی بن ابی طلحه از ابن عباس را انکار کرده و گفته‌اند که وی این روایات را از مجاهد یا سعید بن جبیر فرا گرفته و مستقیماً به ابن عباس نسبت داده است.
[۲۲۸] تهذیب التهذیب، ج۷، ص۲۸۸ - ۲۸۹.
با وجود این به نظر ابن حجر در صورت ثقه بودن راوی، ذکر نکردن واسطه به حجیّت سند زیان نمی‌رساند.
[۲۲۹] الاتقان، ج۲، ص۴۱۵.
روایات تفسیری علی بن ابی طلحه از ابن عباس را اخیراً راشد عبدالمنعم رجّال گرد آورده و چاپ شده است.
[۲۳۰] تفسیر ابن عباس.

برخی تفسیر مجاهد بن جبر را روایتی از تفسیر ابن عباس دانسته‌اند
[۲۳۱] الفهرست، ص۳۶.
؛ ولی با توجه به اختلافات موجود میان روایات تفسیری ابن عباس و آنچه در متن چاپ شده تفسیر مجاهد آمده است، باید گفت که تفسیر مجاهد صرفاً گردآوری روایات ابن عباس نیست، اگرچه مرجع اصلی مجاهد در تفسیرش ابن عباس بوده است.
[۲۳۲] مجاهد المفسر والتفسیر، ص۲۸۸ - ۲۹۴.

تفسیر مشهور دیگری به نام تنویرالمقباس من تفسیر ابن عباس موجود است که گردآوری آن را به محمد بن یعقوب فیروزآبادی (م. ۸۱۷ ق.) نسبت داده‌اند.
[۲۳۳] کشف الظنون، ج۱، ص۵۰۲.
[۲۳۴] الذریعه، ج۴، ص۲۴۴.
[۲۳۵] تحقیق حول ابن عباس، ص۱۸۷.
مؤلف تنویر المقباس روایات خود را با سلسله سندی منتهی به طریق محمد بن مروان از کلبی از ابی صالح از ابن عباس نقل کرده است
[۲۳۶] یَقُول تنویر المقباس، ص۲ - ۳.    
[۲۳۷] تحقیق حول ابن عباس، ص۱۸۷ - ۱۸۸.
که همه افراد سند قبل از محمد بن مروان مجهول الحال اند.
[۲۳۸] معرفت، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۲۹۶.
به اعتقاد برخی، دقت در متن این تفسیر نشان می‌دهد که چنین تفسیری نمی‌تواند از ابن عباس باشد، بلکه مؤلف کتاب در پی نوشتن تفسیری ساده بوده و فقط برای تبرک، در ابتدای هر سوره روایتی از ابن عباس آورده است.
[۲۳۹] معرفت، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۲۹۶ - ۲۹۷.
این کتاب تاکنون بارها چاپ شده است.
[۲۴۰] تحقیق حول ابن عباس، ص۱۸۸.

غریب القرآن نام کتابی دیگر منسوب به ابن عباس است که ۲۵۰ کلمه از مفردات قرآن کریم را در بردارد.
[۲۴۱] سیر نگارش های علوم قرآنی، ص۱۳.
[۲۴۲] تاریخ التراث العربی، ج۱، ص۶۷.
متن این کتاب با آنچه سیوطی با همین عنوان ضمن الاتقان آورده، مطابقت می‌کند.
[۲۴۳] الاتقان، ج۱، ص۲۴۴ - ۳۵۴.

مسائل نافع بن الازرق دیگر اثر قرآنی ابن عباس است که در آن تبیین بیش از ۱۹۰ کلمه قرآنی با شواهدی از شعر جاهلی آمده است.
[۲۴۴] تاریخ التراث العربی، ج۱، ص۶۷ - ۶۸.
[۲۴۵] سیر نگارش های علوم قرآنی، ص۱۴. سیر نگارش های علوم قرآنی، ص۱۵.
این رساله افزون بر الاتقان
[۲۴۶] الاتقان، ج۱، ص۲۵۵ - ۲۸۱.
جداگانه نیز بارها چاپ شده و بنت الشاطی نیز در الاعجاز البیانی براساس مبنای عدم ترادف خود آن را شرح کرده است.
[۲۴۷] اعجاز بیانی، ص۳۰۷ - ۶۳۰.

ابن ندیم از کتابی دیگر به نام تفسیر عکرمة عن ابن عباس یاد می‌کند.
[۲۴۸] الفهرست، ص۳۶.
نجاشی نیز از ۵ کتاب به نام های تفسیر ابن عباس عن الصحابه، تفسیر الجلودی عن ابن عباس، التأویل، الناسخ و المنسوخ و التنزیل عن ابن عباس نام می‌برد که عبدالعزیز بن یحیی الجلودی آن‌ها را گرد آورده و به ابن عباس نسبت داده است.
[۲۴۹] الذریعه، ج۴، ص۲۷۰.
[۲۵۰] الذریعه، ج۴، ص۴۵۴.

ابوبکر، عمر و عثمان را نیز از صحابه مشهور به تفسیر به شمار آورده‌اند؛ ولی روایات تفسیری آن ها اندک است.
[۲۵۱] الاتقان، ج۲، ص۴۱۲.
[۲۵۲] مناهل العرفان، ج۲، ص۱۷.
[۲۵۳] ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۶۷.
سیوطی علت کم شمار بودن تفسیر آن ها را مرگ زودهنگام آنان ذکر می‌کند.
[۲۵۴] الاتقان، ج۲، ص۴۱۲.
برخی اشتغالشان به امور خلافت و وجودشان در میان صحابه آشنا به تفسیر قرآن را نیز بر آن افزوده‌اند
[۲۵۵] مناهل العرفان، ج۲، ص۱۷ - ۱۸.    
[۲۵۶] ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۶۷ - ۶۸.
؛ ولی با توجه به روایات نقل شده می‌توان گفت که آنان از لحاظ علمی در جایگاهی نبوده‌اند که به تفسیر شهرت یابند، چنان که در موارد مختلف چون از آنان درباره تفسیر آیاتی از قرآن می‌پرسیدند از پاسخ باز می‌ماندند
[۲۵۷] المستدرک، ج۲، ص۵۵۹.
[۲۵۸] الدرالمنثور، ج۶، ص۳۱۷.
یا مخالف با قرآن حکم می‌کردند.
[۲۵۹] الکشاف، ج۱، ص۴۹۱.    
[۲۶۰] تفسیر ابن کثیر، ج۱، ص۴۷۸.


۴.۵ - زید بن ثابت

زید (م. ۴۵ ق.)
[۲۶۱] اسدالغابه، ج۲، ص۳۴۸.
[۲۶۲] الاستیعاب، ج۲، ص۱۱۳.
از کاتبان وحی در مدینه بود
[۲۶۳] الاستیعاب، ج۲، ص۱۱۲.
و در زمان ابوبکر با اینکه جوانی ۲۰ ساله بیش نبود
[۲۶۴] التمهید، ج۱، ص۳۰۲.
[۲۶۵] تاریخ قرآن، ص۳۱۷ - ۳۱۸.
به فرمان ابوبکر مأمور جمع قرآن شد.
[۲۶۶] الاستیعاب، ج۲، ص۱۱۲.
وی برای عمر کتابت می‌کرد و در زمان خلافت عثمان نیز در جمع قرآن شرکت داشت.
[۲۶۷] اسدالغابه، ج۲، ص۳۴۷.
[۲۶۸] الاستیعاب، ج۲، ص۱۱۲.
روایات تفسیری وی اندک است.
[۲۶۹] الاتقان، ج۲، ص۴۱۲.
[۲۷۰] مناهل العرفان، ج۲، ص۱۹.    
به نظر می‌رسد عمده دلیل شهرت وی به تفسیر مشارکت او در جمع قرآن در زمان خلافت ابوبکرو عثمان باشد.

۴.۶ - ابوموسی اشعری

به نقل صحیح تر وی در سال ششم یا هفتم هجرت پس از فتح خیبر اسلام آورد.
[۲۷۱] تهذیب التهذیب، ج۵، ص۳۲۰.
[۲۷۲] اسدالغابه، ج۳، ص۳۶۵.
در زمان خلافت عمر به ولایت بصره گماشته شد و این منصب را تا چند سال پس از خلافت عثمان حفظ کرد.
[۲۷۳] الاصابه، ج۴، ص۱۸۲.    
[۲۷۴] اسدالغابه، ج۳، ص۳۶۵.
[۲۷۵] الاستیعاب، ج۳، ص۱۰۴.
او را مؤسس مکتب تفسیری بصره دانسته‌اند.
[۲۷۶] معرفت، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۳۱۷.
در مکتب تفسیری او انحراف شدیدی بود، چنان که پس از وی در بصره، زمینه رشد بسیاری از بدعت ها و انحرافات فکری و عقیدتی به ویژه در مسائل اصول دین و امامت و عدل فراهم شد.
[۲۷۷] معرفت، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۳۱۸.
به نقل شهرستانی، سخنان ابوموسی کاملا مطابق مطالبی بود که سال ها بعد نواده وی ابوالحسن اشعری (م. ۳۲۴ ق.) در مذهبش ذکر می‌کرد،
[۲۷۸] الملل والنحل، ج۱، ص۹۴.
به هر روی روایات تفسیری چندانی از او نقل نشده است.
[۲۷۹] مناهل العرفان، ج۲، ص۱۹.    


۴.۷ - جابر بن عبدالله انصاری

جابر (م. ۷۴ ق.)
[۲۸۰] اسدالغابه، ج۱، ص۴۹۴.
[۲۸۱] الاستیعاب، ج۱، ص۲۹۳.
به نقل ابوالخیر از مفسران طبقه اول به شمار می‌رود
[۲۸۲] تأسیس الشیعه، ص۳۲۳.
، چنان که سیوطی نیز او را از مفسران عصر صحابه می‌داند.
[۲۸۳] الاتقان، ج۲، ص۴۱۷.
وی جوان ترینِ ۷۰ نفر از انصار بود که در عقبه با پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) بیعت کردند.
[۲۸۴] تاریخ دمشق، ج۱۱، ص۲۱۱.    
[۲۸۵] تاریخ دمشق، ج۱۱، ص۲۱۸ - ۲۱۹.    
[۲۸۶] الاستیعاب، ج۱، ص۲۹۳.
در ۱۹ غزوه با پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) شرکت کرد
[۲۸۷] تاریخ دمشق، ج۱۱، ص۲۱۶ – ۲۱۸.    
[۲۸۸] تاریخ دمشق، ج۱۱، ص۲۲۱ - ۲۲۲.    
[۲۸۹] الاستیعاب، ج۱، ص۲۹۳.
و در جنگ صفین نیز از یاران امام علی (علیه‌السلام) بود.
[۲۹۰] اسدالغابه، ج۱، ص۴۹۳.
جابر یکی از برجستگانِ حفّاظ حدیث و سنن بوده
[۲۹۱] اسدالغابه، ج۱، ص۴۹۳.
[۲۹۲] الاستیعاب، ج۱، ص۲۹۳.
و در کتب رجال شیعی از بزرگان شیعه و محدثان ثقه به شمار آمده است.
[۲۹۳] سفینة البحار، ج۱، ص۳۵۷ ۳۵۸.
امیرمؤمنان علی (علیه‌السلام) از وی به سبب تفسیر دانی اش تجلیل کرده است.
[۲۹۴] تفسیر قرطبی، ج۱، ص۲۱.

شایان ذکر است که افزون بر صحابه مشهور به تفسیر، صحابیانی نیز بوده‌اند که اگرچه در منابع به عنوان مفسر صحابی معرفی نشده‌اند؛ ولی نقش آن ها را در ترویج و تفسیر قرآن نمی‌توان نادیده گرفت. نمونه‌ای از این دست، ابودرداء (م. ۳۲ ق.)
[۲۹۵] الاعلام بوفیات الاعلام، ج۱، ص۲۵.
[۲۹۶] الاعلام، ج۲، ص۳۳۸.
است که نام او را در شمار گردآورندگان قرآن در زمان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) آورده‌اند.
[۲۹۷] الطبقات، ج۲، ص۲۸۲.
[۲۹۸] تاریخ دمشق، ج۴۷، ص۱۱۰ - ۱۱۱.
وی در زمان خلافت خلیفه دوم برای تعلیم معلم قرآن به شام فرستاده شد
[۲۹۹] الطبقات، ج۲، ص۲۷۲ - ۲۷۳.
[۳۰۰] تاریخ دمشق، ج۴۷، ص۱۳۷.    
و در ترویج و تعلیم قرآن و تفسیر آیات آن نقش مؤثری داشت، به طوری که بیش از ۱۶۰۰ نفر در حلقه قرائت او شرکت می‌کردند.
[۳۰۱] سیر اعلام النبلاء، ج۲، ص۳۴۶.    
او را می‌توان بنیانگذار مدرسه تفسیری شام دانست.
[۳۰۲] التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۳۱۹.
ابودرداء نیز از دوستداران امام علی (علیه‌السلام) بود و از وی دفاع می‌کرد.
[۳۰۳] التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۳۱۹ - ۳۲۰.


(۱) محمد علی مهدوی راد، آفاق تفسیر (مقالات و مقولاتی در تفسیر پژوهی)، تهران، هستی نما، ۱۳۸۲ش.
(۲) السیوطی (م ۹۱۱ق)، الاتقان، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۰۷ق.
(۳) ابومنصور الطبرسی (م ۵۲۰ق)، الاحتجاج، به کوشش بهادری و هادی به، تهران، اسوه، ۱۴۱۶ق.
(۴) ابن حزم الاندلسی (م ۴۵۶ق)، الاحکام فی اصول الاحکام، به کوشش احمد شاکر، قاهرة، زکریا یوسف، مطبعة العاصمه.
(۵) ابن عبدالبر (م ۴۶۳ق)، الاستیعاب، به کوشش علی محمد و دیگران، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۵ق.
(۶) ابن اثیر علی بن محمد الجزری (م ۶۳۰ق)، اسد الغابه، به کوشش علی محمد، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۵ق.
(۷) محمد بن الجزری (م ۸۳۳ق)، اسمی المناقب، به کوشش محمودی، ۱۴۰۳ق.
(۸) ابن حجر العسقلانی (م ۸۵۲ق)، الاصابه، به کوشش علی محمد و دیگران، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۵ق.
(۹) سید محمد تقی الحکیم، الاصول العامة للفقه المقارن، آل البیت (علیهم‌السلام) للطباعة والنشر، ۱۹۷۹ م.
(۱۰) محمود ابوریّة (م ۱۳۸۵ق)، اضواء علی السنة المحمدیه، دارالکتاب الاسلامی.
(۱۱) بنت الشاطی، اعجاز بیانی قرآن، ترجمه صابری، تهران، علمی فرهنگی، ۱۳۷۶ش.
(۱۲) الزرکلی (م ۱۳۸۹ق)، الاعلام، بیروت، دارالعلم للملایین، ۱۹۹۷م.
(۱۳) محمد بن احمد الذهبی (م ۷۴۸ق)، الاعلام بوفیات الاعلام، به کوشش مصطفی و ربیع ابوبکر، بیروت، الکتب الثقافیه، ۱۴۱۳ق.
(۱۴) المفید (م ۴۱۳ق)، اوائل المقالات، به کوشش الانصاری، بیروت، دارالمفید، ۱۴۱۴ق.
(۱۵) ابن الانباری (م ۳۲۸ق)، ایضاح الوقف والابتداء، به کوشش رمضان، دمشق، مجمع اللغة العربیة، ۱۳۹۰ق.
(۱۶) المجلسی (م ۱۱۱۰ق)، بحارالانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
(۱۷) الزرکشی (م ۷۹۴ق)، البرهان فی علوم القرآن، به کوشش مرعشلی، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۱۵ق.
(۱۸) الصفار (م ۲۹۰ق)، بصائرالدرجات، به کوشش کوچه باغی، تهران، اعلمی، ۱۴۰۴ق.
(۱۹) الخوئی (م ۱۴۱۳ق)، البیان فی تفسیر القرآن، انوارالهدی، ۱۴۰۱ق.
(۲۰) پیام جاویدان (فصلنامه)، تهران، سازمان اوقاف و امور خیریه.
(۲۱) سید حسن صدر (م ۱۳۵۴ق)، تأسیس الشیعة لعلوم الاسلامی، اعلمی.
(۲۲) ابن خلدون (م ۸۰۸ق)، تاریخ ابن خلدون، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۱ق.
(۲۳) الخطیب البغدادی (م ۴۶۳ق)، تاریخ بغداد، به کوشش عبدالقادر، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۷ق.
(۲۴) فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ترجمه فهمی، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۱۲ق.
(۲۵) السیوطی (م ۹۱۱ق)، تاریخ الخلفاء، به کوشش عبدالحمید، قم، الرضی، ۱۴۱۱ق.
(۲۶) محمود رامیار، تاریخ قرآن، تهران، امیرکبیر، ۱۳۴۶ش.
(۲۷) ابن عساکر (م ۵۷۱ق)، تاریخ مدینة دمشق، به کوشش علی شیری، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.
(۲۸) محمد باقر حجتی، تحقیق حول ابن عباس و مکانته فی التفسیر، بیروت، دارالروضة، ۱۴۱۰ق.
(۲۹) السیوطی (م ۹۱۱ق)، تدریب الراوی، به کوشش عبدالوهاب، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۹ق.
(۳۰) جوادی آملی، تسنیم، قم، اسراء، ۱۳۷۸ش.
(۳۱) راشد عبدالمنعم، تفسیر ابن عباس، الکتب الثقافیة، ۱۴۱۱ق.
(۳۲) معرفت، التفسیر الاثری الجامع، قم، التمهید، ۱۳۸۳ق.
(۳۳) ابن عاشور (م ۱۳۹۳ق)، تفسیر التحریر والتنویر، مؤسسة التاریخ.
(۳۴) محمد عبدالرحیم، تفسیر الصحابه، القاهرة، مکتبة التراث الاسلامی، ۱۹۹۱ م.
(۳۵) ابن کثیر (م ۷۷۴ق)، تفسیر القرآن العظیم، به کوشش مرعشلی، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۹ق.
(۳۶) ابراهیم بن حسن، التفسیر المأثور عن عمر بن الخطاب، دارالعربیة للکتاب، ۱۹۸۳ م.
(۳۷) معرفت، تفسیر و مفسران، قم، التمهید، ۱۳۷۳ش.
(۳۸) الذهبی، التفسیر والمفسرون، بیروت، دارالقلم، ۱۴۰۷ق.
(۳۹) معرفت، التفسیر والمفسرون، مشهد، الجامعة الرضویة، ۱۴۱۸ق.
(۴۰) ابوالصلاح الحلبی (م ۴۴۷ق)، تقریب المعارف فی الکلام، به کوشش استادی، قم، ۱۴۰۴ق.
(۴۱) معرفت، التمهید فی علوم القرآن، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۱ق.
(۴۲) الفیروزآبادی (م ۸۱۷ق)، تنویر المقباس من تفسیر ابن عباس، بیروت، دارالفکر.
(۴۳) ابن حجر العسقلانی (م ۸۵۲ق)، تهذیب التهذیب، به کوشش مصطفی، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۵ق.
(۴۴) الطبری (م ۳۱۰ق)، جامع البیان، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.
(۴۵) القرطبی (م ۶۷۱ق)، الجامع لاحکام القرآن، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۷ق.
(۴۶) ابن ابی حاتم الرازی (م ۳۲۷ق)، الجرح والتعدیل، دکن، دائرة المعارف العثمانیة، بیروت، دارالفکر، ۱۳۷۲ق.
(۴۷) جعفر مرتضی العاملی، حقایق هامة حول القرآن الکریم، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۰ق.
(۴۸) ابونعیم الاصفهانی (م ۴۳۰ق)، حلیة الاولیاء، به کوشش مصطفی، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۸ق.
(۴۹) الصدوق (م ۳۸۱ق)، الخصال، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۶ق.
(۵۰) احمد محمد النمر، الخطاب القرآنی، لبنان، ام القری، ۱۴۲۴ق.
(۵۱) هاشم معروف الحسنی، دراسات فی الحدیث والمحدثین، بیروت، دارالتعارف، ۱۳۹۸ق.
(۵۲) حسن یونس عبیدو، دراسات و مباحث فی تاریخ التفسیر، القاهرة، مرکز الکتاب للنشر.
(۵۳) السیوطی (م ۹۱۱ق)، الدرالمنثور، بیروت، دارالمعرفة، ۱۳۶۵ق.
(۵۴) السید المرتضی (م ۴۳۶ق)، الذریعة الی اصول الشریعه، به کوشش گرجی، تهران، دانشگاه، ۱۳۴۰ش.
(۵۵) الآلوسی (م ۱۲۷۰ق)، روح المعانی، به کوشش محمد حسین، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۷ق.
(۵۶) ابن طاوس (م ۶۶۴ق)، سعدالسعود، به کوشش تبریزیان، قم، دلیل، ۱۴۲۱ق.
(۵۷) شیخ عباس القمی (م ۱۳۵۹ق)، سفینة البحار، به کوشش مجمع البحوث الاسلامیة، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۴۱۶ق.
(۵۸) البیهقی (م ۴۵۸ق)، السنن الکبری، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۶ق.
(۵۹) محمد باقر حجتی، سه مقاله در تاریخ تفسیر و نحو، بنیاد قرآن، ۱۳۶۰ش.
(۶۰) الذهبی (م ۷۴۸ق)، سیر اعلام النبلاء، به کوشش گروهی از محققان، بیروت، الرسالة، ۱۴۱۳ق.
(۶۱) ابن هشام (م ۸ - ۲۱۳ق)، السیرة النبویه، به کوشش مصطفی السقاء و دیگران، بیروت، المکتبة العلمیه.
(۶۲) محمد علی مهدوی راد، سیر نگارشهای علوم قرآنی، تهران، هستی نما، ۱۳۸۴ش.
(۶۳) ابن ابی الحدید (م ۶۵۶ق)، شرح نهج البلاغه، به کوشش محمد ابوالفضل، داراحیاء الکتب العربیة، ۱۳۷۸ق.
(۶۴) خضیر جعفر، الشیخ الطوسی مفسراً، قم، دفتر تبلیغات، ۱۳۷۸ش.
(۶۵) البخاری (م ۲۵۶ق)، صحیح البخاری، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۱ق.
(۶۶) النووی (م ۶۷۶ق)، صحیح مسلم بشرح النووی، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۷ق.
(۶۷) ابی الفرج الجوزی (م ۵۹۷ق)، صفة الصفوه، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۳ق.
(۶۸) احمد ابن حجرالهیتمی (م ۹۷۴ق)، الصواعق المحرقه، به کوشش عبدالوهاب عبداللطیف، مصر، مکتبة القاهره.
(۶۹) ابن‌سعد، الطبقات الکبرى (م ۲۳۰ق)، الطبقات الکبری، به کوشش محمد، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۸ق.
(۷۰) الطبرانی (م ۳۶۰ق)، طرق حدیث من کذب علی، الغماری، بیروت، دارالبشائر، ۱۴۱۷ق.
(۷۱) الصدوق (م ۳۸۱ق)، عیون اخبارالرضا (علیه‌السلام)، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۴ق.
(۷۲) الامینی (م ۱۳۹۰ق)، الغدیر، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۶۶ش.
(۷۳) ابن حجر العسقلانی (م ۸۵۲ق)، فتح الباری، بیروت، دارالمعرفه.
(۷۴) احمد امین، فجر الاسلام، قاهرة، النهضة المصریه، ۱۹۶۴ م.
(۷۵) ویلیام کی فرانکنا، فلسفه اخلاق، ترجمه: صادقی، قم، طه، ۱۳۷۶ش.
(۷۶) ابن الندیم (م ۴۳۸ق)، الفهرست، تهران، مروی، ۱۳۹۳ق.
(۷۷) محمد تقی شوشتری، قاموس الرجال، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۸ق.
(۷۸) الکلینی (م ۳۲۹ق)، الکافی، به کوشش غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۷۵ش.
(۷۹) الزمخشری (م ۵۳۸ق)، الکشاف، قم، بلاغت، ۱۴۱۵ق.
(۸۰) حاجی خلیفه (م ۱۰۶۷ق)، کشف الظنون، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۳ق.
(۸۱) المتقی الهندی (م ۹۷۵ق)، کنزالعمال، به کوشش صفوة السقاء، بیروت، الرسالة، ۱۴۱۳ق.
(۸۲) السیوطی (م ۹۱۱ق)، اللآلی المصنوعه، به کوشش ابوعبدالرحمن عویضه، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۷ق.
(۸۳) ابن منظور (م ۷۱۱ق)، لسان العرب، به کوشش علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق.
(۸۴) ابن حجر العسقلانی (م ۸۵۲ق)، لسان المیزان، بیروت، الاعلمی، ۱۳۹۰ق.
(۸۵) هبة الله شیرازی (م ۴۷۰ق)، المجالس المؤیدیه، به کوشش مصطفی، بیروت، دارالاندلس.
(۸۶) الطریحی (م ۱۰۸۵ق)، مجمع البحرین، به کوشش الدراسات الاسلامیة، تهران، البعثة، ۱۴۱۷ق.
(۸۷) ابن عطیة الاندلسی (م ۵۴۶ق)، المحرر الوجیز، به کوشش عبدالسلام، لبنان، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۳ق.
(۸۸) اجنتس جولد تسیهر، مذاهب التفسیر الاسلامی، به کوشش عبدالحلیم النجار، القاهرة، مکتبة الخانجی، ۱۳۷۴ق.
(۸۹) الحاکم النیشابوری (م ۴۰۵ق)، المستدرک علی الصحیحین، به کوشش مصطفی، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۱.
(۹۰) احمد بن حنبل (م ۲۴۱ق)، مسند احمد، بیروت، دارصادر.
(۹۱) ابن ابی داود السجستانی (م ۲۷۵ق)، المصاحف، به کوشش عبدالسبحان واعظ، دارالبشائر، ۱۴۲۳ق.
(۹۲) الحاکم النیشابوری، معرفة علوم الحدیث، به کوشش سید معظم حسین و دیگران، بیروت، دارالآفاق الحدیث، ۱۴۰۰ق.
(۹۳) المامقانی (م ۱۳۵۱ق)، مقباس الهدایه، به کوشش المامقانی، قم، آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۱ق.
(۹۴) آرتور جفری، مقدمتان فی علوم القرآن، به کوشش عبدالله اسماعیل، مصر، الخانجی، ۱۳۹۲ق.
(۹۵) الشهرزوری (م ۶۴۳ق)، مقدمة ابن الصلاح فی علوم الحدیث، به کوشش صلاح بن محمد، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۹۹۵ م.
(۹۶) ابن حجر العسقلانی (م ۸۵۲ق)، مقدمة فتح الباری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق.
(۹۷) ابن تیمیه (م ۷۲۸ق)، مقدمة فی اصول التفسیر، به کوشش عدنان زرزور، بیروت، دارالقرآن الکریم، ۱۳۹۱ق.
(۹۸) الشهرستانی (م ۵۴۸ق)، الملل والنحل، به کوشش سید کیلانی، بیروت، دارالمعرفة، ۱۳۹۵ق.
(۹۹) ابن شهر آشوب (م ۵۸۸ق)، مناقب آل ابی طالب، به کوشش گروهی از اساتید نجف، نجف، الحیدریة، ۱۳۷۶ق.
(۱۰۰) مصطفی الصاوی الجوینی، مناهج فی التفسیر، المعارف.
(۱۰۱) الزرقانی، مناهل العرفان، به کوشش احمد شمس الدین، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۶ق.
(۱۰۲) الشاطبی (م ۷۹۰ق)، الموافقات فی اصول الاحکام، دارالفکر.
(۱۰۳) ابن الجوزی (م ۵۹۷ق)، الموضوعات، به کوشش عبدالرحمن، مدینة، المکتبة السلفیة، ۱۹۶۹ م.
(۱۰۴) الذهبی (م ۷۴۸ق)، میزان الاعتدال فی نقد الرجال، به کوشش معوض و عادل احمد، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۹۹۵م.
(۱۰۵) الطباطبایی (م ۱۴۰۲ق)، المیزان، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ق.
(۱۰۶) سید عبدالحسین شرف الدین (م ۱۳۷۷ق)، النص والاجتهاد، به کوشش ابومجتبی، سیدالشهداء، ۱۴۰۴ق.
(۱۰۷) احمد حسین یعقوب، نظریة عدالة الصحابه، قم، انصاریان، ۱۴۱۳ق.
(۱۰۸) صبحی صالح، نهج البلاغه، تهران، دارالاسوة، ۱۴۱۵ق.
(۱۰۹) الحر العاملی (م ۱۱۰۴ق)، وسائل الشیعه، قم، آل البیت (علیهم‌السلام) لاحیاءالتراث، ۱۴۱۲ق.
(۱۱۰) القندوزی (م ۱۲۹۴ق)، ینابیع الموده، به کوشش علی جمال اشرف، تهران، اسوه، ۱۴۱۶ق.

۱. ↑ الاتقان، ج۲، ص۴۱۲.
۲. ↑ مناهل العرفان، ج۲، ص۱۹.    
۳. ↑ ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۶۷.
۴. ↑ ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۶۸.
۵. ↑ فجر الاسلام، ص۲۰۲.
۶. ↑ الطبقات، ج۳، ص۱۴ - ۱۵.
۷. ↑ اسدالغابه، ج۴، ص۸۸ - ۹۰.
۸. ↑ المستدرک، ج۳، ص۱۴۷.
۹. ↑ الاصابه، ج۴، ص۴۶۴.    
۱۰. ↑ نهج البلاغه، خطبه، ۱۹۲.
۱۱. ↑ الطبقات، ج۳، ص۱۶ - ۱۷.
۱۲. ↑ الاصابه، ج۴، ص۴۶۴.    
۱۳. ↑ المیزان، ج۱۶، ص۳۱۱ - ۳۱۳.
۱۴. ↑ شواهد التنزیل، ج۱، ص۴۰۰ - ۴۰۵.
۱۵. ↑ شواهد التنزیل، ج۱، ص۴۳۲.
۱۶. ↑ وسائل الشیعه، ج۲۷، ص۱۸۱.    
۱۷. ↑ وسائل الشیعه، ج۲۷، ص۱۸۸.    
۱۸. ↑ وسائل الشیعه، ج۲۷، ص۲۰۰.
۱۹. ↑ بصائر الدرجات، ص۲۳۳ - ۲۳۶.    
۲۰. ↑ المیزان، ج۱۲، ص۲۸۵.
۲۱. ↑ مناقب آل ابی طالب، ج۱، ص۳۱۲.    
۲۲. ↑ الغدیر، ج۲، ص۴۴.
۲۳. ↑ تاریخ دمشق، ج۴۲، ص۳۷۸ - ۳۸۴.    
۲۴. ↑ المستدرک، ج۳، ص۱۳۷ - ۱۳۸.
۲۵. ↑ المستدرک، ج۳، ص۱۳۴.
۲۶. ↑ بحارالانوار، ج۸۹، ص۸۰.    
۲۷. ↑ الصواعق المحرقه، ص۱۲۴.
۲۸. ↑ الکافی، ج۱، ص۶۴.    
۲۹. ↑ شواهد التنزیل، ج۱، ص۴۸.
۳۰. ↑ الاحتجاج، ج۱، ص۱۹۵ - ۲۲۳.    
۳۱. ↑ الطبقات، ج۲، ص۲۵۷.
۳۲. ↑ ینابیع الموده، ج۱، ص۲۱۴.    
۳۳. ↑ الاتقان، ج۲، ص۴۱۲.
۳۴. ↑ تاریخ دمشق، ج۴۲، ص۴۱۱.    
۳۵. ↑ الاستیعاب، ج۳، ص۲۰۶.
۳۶. ↑ مناهل العرفان، ج۲، ص۲۱.
۳۷. ↑ ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۹۲.
۳۸. ↑ سعد السعود، ص۵۵۸.
۳۹. ↑ بحارالانوار، ج۸۹، ص۱۰۵.    
۴۰. ↑ حلیة الاولیاء، ج۱، ص۱۰۵.
۴۱. ↑ تاریخ دمشق، ج۴۲، ص۴۰۰.    
۴۲. ↑ الاتقان، ج۲، ص۴۱۲.
۴۳. ↑ المحرر الوجیز، ج۱، ص۴۱.    
۴۴. ↑ تفسیر قرطبی، ج۱، ص۲۷.
۴۵. ↑ مناهل العرفان، ج۲، ص۱۸.    
۴۶. ↑ سعد السعود، ص۵۵۹.
۴۷. ↑ الغدیر، ج۲، ص۴۵.
۴۸. ↑ اسدالغابه، ج۴، ص۹۶.
۴۹. ↑ الاصابه، ج۴، ص۴۶۷.    
۵۰. ↑ اسمی المناقب، ص۸۲.
۵۱. ↑ ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۹۲.
۵۲. ↑ مذاهب التفسیر الاسلامی، ص۳۳۱.
۵۳. ↑ البرهان، ج۲، ص۲۹۳.
۵۴. ↑ تفسیر قرطبی، ج۱، ص۲۷.
۵۵. ↑ مناهل العرفان، ج۲، ص۱۸.    
۵۶. ↑ ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۹۲.
۵۷. ↑ شرح نهج البلاغه، ج۱، ص۱۸.    
۵۸. ↑ الفهرست، ص۳۰.
۵۹. ↑ بحارالانوار، ج۸۹، ص۴۰ - ۴۳.    
۶۰. ↑ التمهید، ج۱، ص۲۸۵.
۶۱. ↑ تاریخ الخلفاء، ص۱۸۵.
۶۲. ↑ اوائل المقالات، ص۸۱.    
۶۳. ↑ البیان، ص۲۲۵.    
۶۴. ↑ حقایق هامّه، ص۱۵۳ ۱۶۵.
۶۵. ↑ البیان، ص۲۳۳.    
۶۶. ↑ اسدالغابه، ج۳، ص۳۸۷.
۶۷. ↑ الاصابه، ج۴، ص۲۰۰.    
۶۸. ↑ حلیة الاولیاء، ج۱، ص۱۷۴.
۶۹. ↑ الاصابه، ج۴، ص۱۹۹.    
۷۰. ↑ الطبقات، ج۳، ص۱۱۲.
۷۱. ↑ السیرة النبویه، ج۱، ص۳۱۴.
۷۲. ↑ اسدالغابه، ج۳، ص۳۸۳.
۷۳. ↑ الطبقات، ج۳، ص۱۱۲ - ۱۱۳.
۷۴. ↑ الاصابه، ص۴، ص۱۹۹.    
۷۵. ↑ اسدالغابه، ج۳، ص۳۸۳.
۷۶. ↑ الاستیعاب، ج۳، ص۱۱۱.
۷۷. ↑ مسند احمد، ج۶، ص۴۴۹.
۷۸. ↑ الطبقات، ج۳، ص۱۱۳.
۷۹. ↑ صحیح مسلم، ج۲، ص۱۹۵.
۸۰. ↑ مسند احمد، ج۱، ص۷.
۸۱. ↑ سفینة البحار، ج۳، ص۳۴۶ - ۳۴۸.
۸۲. ↑ مقدمة فی اصول التفسیر، ص۳۵ - ۳۶.
۸۳. ↑ حلیة الاولیاء، ج۱، ص۱۷۰ - ۱۷۸.
۸۴. ↑ صفه الصفوه، ج۱، ص۱۷۰ - ۱۷۱.
۸۵. ↑ اسدالغابه، ج۳، ص۳۸۵ - ۳۸۶.
۸۶. ↑ صفة الصفوه، ج۱، ص۱۷۱.
۸۷. ↑ کنزالعمال، ج۱۳، ص۱۶۰.
۸۸. ↑ مناهل العرفان، ج۲، ص۱۸.    
۸۹. ↑ تاریخ بغداد، ج۱، ص۱۵۸.    
۹۰. ↑ الاصابة، ج۴، ص۲۰۱.
۹۱. ↑ تاریخ بغداد، ج۱، ص۱۵۸.    
۹۲. ↑ مقدمة فی اصول التفسیر، ص۶۱.
۹۳. ↑ ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۱۲۱ - ۱۲۲.
۹۴. ↑ معرفت، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۳۱۷.
۹۵. ↑ معرفت، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۲۱۸.
۹۶. ↑ الخصال، ج۲، ص۴۶۱.
۹۷. ↑ مائده/سوره۵، آیه۵.    
۹۸. ↑ مائده/سوره۵، آیه۶۷.    
۹۹. ↑ الدرالمنثور، ج۲، ص۲۹۸.
۱۰۰. ↑ روح المعانی، ج۶، ص۲۸۲.    
۱۰۱. ↑ الغدیر، ج۱، ص۵۳.
۱۰۲. ↑ الخصال، ج۲، ص۴۶۶ - ۴۶۹.
۱۰۳. ↑ سعد السعود، ص۵۵۸.
۱۰۴. ↑ تاریخ دمشق، ج۴۲، ص۴۰۰ - ۴۰۱.    
۱۰۵. ↑ بحارالانوار، ج۸۹، ص۱۰۵.    
۱۰۶. ↑ الاتقان، ج۱، ص۱۴۲.
۱۰۷. ↑ الاتقان، ج۱، ص۱۷۲ - ۱۷۳.
۱۰۸. ↑ التمهید، ج۱، ص۳۱۲ - ۳۱۵.
۱۰۹. ↑ مسند احمد، ج۵، ص۱۲۹ - ۱۳۰.
۱۱۰. ↑ الاتقان، ج۱، ص۱۷۳.
۱۱۱. ↑ مذاهب التفسیر الاسلامی، ص۱۵ - ۱۶.
۱۱۲. ↑ التمهید، ج۱، ص۳۱۹ - ۳۲۱.
۱۱۳. ↑ تاریخ قرآن، ص۳۵۰ - ۳۵۳.
۱۱۴. ↑ الطبقات، ج۳، ص۳۸۱.
۱۱۵. ↑ الاصابه، ج۱، ص۱۸۱ - ۱۸۲.    
۱۱۶. ↑ الاصابه، ج۱، ص۱۸۱.    
۱۱۷. ↑ الطبقات، ج۳، ص۳۷۸.
۱۱۸. ↑ تاریخ قرآن، ص۳۴۱.
۱۱۹. ↑ الطبقات، ج۳، ص۳۷۹ - ۳۸۱.
۱۲۰. ↑ تاریخ دمشق، ج۷، ص۳۳۹.
۱۲۱. ↑ آخَی الطبقات الکبری، ج۳، ص۳۷۸.    
۱۲۲. ↑ معرفت، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۳۱۷.
۱۲۳. ↑ تهذیب التهذیب، ج۱، ص۱۶۹ - ۱۷۰.
۱۲۴. ↑ التمهید، ج۱، ص۳۴۰.
۱۲۵. ↑ الاتقان، ج۲، ص۴۱۷.
۱۲۶. ↑ مناهل العرفان، ج۲، ص۱۹.    
۱۲۷. ↑ معرفت، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۲۲۳.
۱۲۸. ↑ ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۱۱۹.
۱۲۹. ↑ معرفت، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۳۱۶.
۱۳۰. ↑ مقدمة فی اصول التفسیر، ص۷۵ - ۷۶.
۱۳۱. ↑ مقدمتان فی علوم القرآن، ص۶۴ - ۷۴.
۱۳۲. ↑ الموضوعات، ج۱، ص۲۳۹ - ۲۴۲.
۱۳۳. ↑ مقباس الهدایه، ج۱، ص۴۱۱.
۱۳۴. ↑ الموضوعات، ج۱، ص۲۳۹ - ۲۴۲.
۱۳۵. ↑ اللآلی المصنوعه، ج۱، ص۲۰۷ - ۲۰۸.
۱۳۶. ↑ المصاحف، ج۱، ص۲۹۱ - ۲۹۲.
۱۳۷. ↑ تاریخ قرآن، ص۳۴۰ - ۳۵۳.
۱۳۸. ↑ تاریخ قرآن، ص۳۴۲ - ۳۴۳.
۱۳۹. ↑ الفهرست، ص۲۹ - ۳۰.
۱۴۰. ↑ الاتقان، ج۱، ص۱۴۲ - ۱۴۳.
۱۴۱. ↑ التمهید، ج۱، ص۳۲۲ - ۳۲۳.
۱۴۲. ↑ مقدمتان فی علوم القرآن، ص۷۵.
۱۴۳. ↑ تاریخ قرآن، ص۳۴۹ - ۳۵۳.
۱۴۴. ↑ المصاحف، ج۱، ص۲۹۱ - ۲۹۲.
۱۴۵. ↑ مذاهب التفسیر الاسلامی، ص۱۶.
۱۴۶. ↑ التمهید، ج۱، ص۳۲۴ - ۳۲۵.
۱۴۷. ↑ تقریب المعارف، ص۱۶۸.
۱۴۸. ↑ سفینة البحار، ج۱، ص۲۳.
۱۴۹. ↑ الخصال، ج۲، ص۴۶۱.
۱۵۰. ↑ تاریخ بغداد، ج۱، ص۱۸۷.    
۱۵۱. ↑ الاصابه، ج۴، ص۱۳۱.    
۱۵۲. ↑ الاصابه، ج۴، ص۱۲۵.    
۱۵۳. ↑ الاصابه، ج۴، ص۱۲۸.    
۱۵۴. ↑ الاصابه، ج۴، ص۱۳۰.    
۱۵۵. ↑ الاتقان، ج۲، ص۴۱۳.
۱۵۶. ↑ ذهبی، التفسیر والمفسرون ج ۱، ص۶۹.
۱۵۷. ↑ الاصابه، ج۴، ص۱۲۶ – ۱۲۷.    
۱۵۸. ↑ الاصابه، ج۴، ص۱۳۰.    
۱۵۹. ↑ مسند احمد، ج۱، ص۲۶۶.
۱۶۰. ↑ اسدالغابه، ج۳، ص۲۹۲ - ۲۹۳.
۱۶۱. ↑ الاصابه، ج۴، ص۱۲۴ - ۱۲۵.    
۱۶۲. ↑ مذاهب التفسیر الاسلامی، ص۸۵.
۱۶۳. ↑ الاصابه، ج۴، ص۱۲۲.    
۱۶۴. ↑ تاریخ بغداد، ج۱، ص۱۸۵.    
۱۶۵. ↑ ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۶۹.
۱۶۶. ↑ معرفت، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۲۲۵.
۱۶۷. ↑ تفسیر قرطبی، ج۱، ص۲۷.
۱۶۸. ↑ مقدمتان فی علوم القرآن، ص۲۶۳.
۱۶۹. ↑ تفسیر قرطبی، ج۱، ص۲۷.
۱۷۰. ↑ المحرر الوجیز، ج۱، ص۴۱.    
۱۷۱. ↑ ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۷۱.
۱۷۲. ↑ الاصابه، ج۴، ص۱۲۶.    
۱۷۳. ↑ الاتقان، ج۲، ص۴۱۳.
۱۷۴. ↑ مناهل العرفان، ج۲، ص۱۸.    
۱۷۵. ↑ الاصابه، ج۴، ص۱۲۸.    
۱۷۶. ↑ ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۷۰، ۷۴.
۱۷۷. ↑ الاتقان، ج۲، ص۴۱۳ - ۴۱۴.
۱۷۸. ↑ الاستیعاب، ج۳، ص۶۷ - ۶۸.
۱۷۹. ↑ تفسیر و مفسران، ج۱، ص۲۰۸.
۱۸۰. ↑ تاریخ بغداد، ج۱، ص۱۸۵.    
۱۸۱. ↑ الاستیعاب، ج۳، ص۷۰.
۱۸۲. ↑ قاموس الرجال، ج۶، ص۴۱۸ - ۴۹۳.
۱۸۳. ↑ خلاصة الاقوال، ص۱۹۰.
۱۸۴. ↑ سعد السعود، ص۵۹۵ - ۵۹۶.
۱۸۵. ↑ بحارالانوار، ج۳۶، ص۲۴۳ – ۲۸۵.    
۱۸۶. ↑ بحارالانوار، ج۳۶، ص۲۸۷ - ۲۸۸.    
۱۸۷. ↑ الغدیر، ج۱، ص۴۹ - ۵۲.
۱۸۸. ↑ قاموس الرجال، ج۶، ص۴۳۵ - ۴۳۶.
۱۸۹. ↑ ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۱۰۷.
۱۹۰. ↑ معرفت، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۳۱۶.
۱۹۱. ↑ مقدمة فی اصول التفسیر، ص۶۱.
۱۹۲. ↑ ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۱۰۷.
۱۹۳. ↑ جامع البیان، ج۱، ص۵۴.
۱۹۴. ↑ معرفت، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۲۳۴ - ۲۴۰.
۱۹۵. ↑ ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۷۷ - ۷۹.
۱۹۶. ↑ معرفت، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۲۴۰ - ۲۴۵.
۱۹۷. ↑ الاتقان، ج۱، ص۲۵۵.
۱۹۸. ↑ ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۷۹.
۱۹۹. ↑ معرفت، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۲۴۰ - ۲۴۱.
۲۰۰. ↑ الاتقان، ج۱، ص۲۵۵ - ۲۸۲.
۲۰۱. ↑ اعجاز بیانی، ص۳۰۷ - ۶۳۰.
۲۰۲. ↑ معرفت، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۲۴۸ - ۲۵۰.
۲۰۳. ↑ ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۷۲.
۲۰۴. ↑ معرفت، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۲۶۷.
۲۰۵. ↑ مذاهب التفسیر الاسلامی، ص۸۵ - ۸۹.
۲۰۶. ↑ فجر الاسلام، ص۱۶۰، ۲۰۱.
۲۰۷. ↑ ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۶۴ – ۶۶.
۲۰۸. ↑ ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۷۴ - ۷۷.
۲۰۹. ↑ معرفت، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۲۵۶ - ۲۶۷.
۲۱۰. ↑ ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۸۰.
۲۱۱. ↑ ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ۸۶.
۲۱۲. ↑ مناهل العرفان، ج۲، ص۱۹.    
۲۱۳. ↑ ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۸۰ - ۸۱.
۲۱۴. ↑ معرفت، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۲۳۲، ۲۶۵.
۲۱۵. ↑ مقدمه فتح الباری، ص۴۷۶.
۲۱۶. ↑ الاتقان، ج۲، ص۴۱۷.
۲۱۷. ↑ ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۸۶.
۲۱۸. ↑ دراسات و مباحث فی تاریخ التفسیر، ص۴۰.
۲۱۹. ↑ مناهج فی التفسیر، ص۴۱.
۲۲۰. ↑ الاتقان، ج۲، ص۴۱۴ - ۴۱۷.
۲۲۱. ↑ التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۲۶۸.
۲۲۲. ↑ معرفت، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۲۶۸ - ۲۹۴.
۲۲۳. ↑ سه مقاله در تاریخ تفسیر، ص۱۲۳ - ۱۲۷.
۲۲۴. ↑ الاتقان، ج۲، ص۴۱۵.
۲۲۵. ↑ تفسیر ابن عباس، ص۵.
۲۲۶. ↑ الاتقان، ج۱، ص۲۴۵.
۲۲۷. ↑ الاتقان، ج۲، ص۴۱۵.
۲۲۸. ↑ تهذیب التهذیب، ج۷، ص۲۸۸ - ۲۸۹.
۲۲۹. ↑ الاتقان، ج۲، ص۴۱۵.
۲۳۰. ↑ تفسیر ابن عباس.
۲۳۱. ↑ الفهرست، ص۳۶.
۲۳۲. ↑ مجاهد المفسر والتفسیر، ص۲۸۸ - ۲۹۴.
۲۳۳. ↑ کشف الظنون، ج۱، ص۵۰۲.
۲۳۴. ↑ الذریعه، ج۴، ص۲۴۴.
۲۳۵. ↑ تحقیق حول ابن عباس، ص۱۸۷.
۲۳۶. ↑ یَقُول تنویر المقباس، ص۲ - ۳.    
۲۳۷. ↑ تحقیق حول ابن عباس، ص۱۸۷ - ۱۸۸.
۲۳۸. ↑ معرفت، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۲۹۶.
۲۳۹. ↑ معرفت، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۲۹۶ - ۲۹۷.
۲۴۰. ↑ تحقیق حول ابن عباس، ص۱۸۸.
۲۴۱. ↑ سیر نگارش های علوم قرآنی، ص۱۳.
۲۴۲. ↑ تاریخ التراث العربی، ج۱، ص۶۷.
۲۴۳. ↑ الاتقان، ج۱، ص۲۴۴ - ۳۵۴.
۲۴۴. ↑ تاریخ التراث العربی، ج۱، ص۶۷ - ۶۸.
۲۴۵. ↑ سیر نگارش های علوم قرآنی، ص۱۴. سیر نگارش های علوم قرآنی، ص۱۵.
۲۴۶. ↑ الاتقان، ج۱، ص۲۵۵ - ۲۸۱.
۲۴۷. ↑ اعجاز بیانی، ص۳۰۷ - ۶۳۰.
۲۴۸. ↑ الفهرست، ص۳۶.
۲۴۹. ↑ الذریعه، ج۴، ص۲۷۰.
۲۵۰. ↑ الذریعه، ج۴، ص۴۵۴.
۲۵۱. ↑ الاتقان، ج۲، ص۴۱۲.
۲۵۲. ↑ مناهل العرفان، ج۲، ص۱۷.
۲۵۳. ↑ ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۶۷.
۲۵۴. ↑ الاتقان، ج۲، ص۴۱۲.
۲۵۵. ↑ مناهل العرفان، ج۲، ص۱۷ - ۱۸.    
۲۵۶. ↑ ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۶۷ - ۶۸.
۲۵۷. ↑ المستدرک، ج۲، ص۵۵۹.
۲۵۸. ↑ الدرالمنثور، ج۶، ص۳۱۷.
۲۵۹. ↑ الکشاف، ج۱، ص۴۹۱.    
۲۶۰. ↑ تفسیر ابن کثیر، ج۱، ص۴۷۸.
۲۶۱. ↑ اسدالغابه، ج۲، ص۳۴۸.
۲۶۲. ↑ الاستیعاب، ج۲، ص۱۱۳.
۲۶۳. ↑ الاستیعاب، ج۲، ص۱۱۲.
۲۶۴. ↑ التمهید، ج۱، ص۳۰۲.
۲۶۵. ↑ تاریخ قرآن، ص۳۱۷ - ۳۱۸.
۲۶۶. ↑ الاستیعاب، ج۲، ص۱۱۲.
۲۶۷. ↑ اسدالغابه، ج۲، ص۳۴۷.
۲۶۸. ↑ الاستیعاب، ج۲، ص۱۱۲.
۲۶۹. ↑ الاتقان، ج۲، ص۴۱۲.
۲۷۰. ↑ مناهل العرفان، ج۲، ص۱۹.    
۲۷۱. ↑ تهذیب التهذیب، ج۵، ص۳۲۰.
۲۷۲. ↑ اسدالغابه، ج۳، ص۳۶۵.
۲۷۳. ↑ الاصابه، ج۴، ص۱۸۲.    
۲۷۴. ↑ اسدالغابه، ج۳، ص۳۶۵.
۲۷۵. ↑ الاستیعاب، ج۳، ص۱۰۴.
۲۷۶. ↑ معرفت، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۳۱۷.
۲۷۷. ↑ معرفت، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۳۱۸.
۲۷۸. ↑ الملل والنحل، ج۱، ص۹۴.
۲۷۹. ↑ مناهل العرفان، ج۲، ص۱۹.    
۲۸۰. ↑ اسدالغابه، ج۱، ص۴۹۴.
۲۸۱. ↑ الاستیعاب، ج۱، ص۲۹۳.
۲۸۲. ↑ تأسیس الشیعه، ص۳۲۳.
۲۸۳. ↑ الاتقان، ج۲، ص۴۱۷.
۲۸۴. ↑ تاریخ دمشق، ج۱۱، ص۲۱۱.    
۲۸۵. ↑ تاریخ دمشق، ج۱۱، ص۲۱۸ - ۲۱۹.    
۲۸۶. ↑ الاستیعاب، ج۱، ص۲۹۳.
۲۸۷. ↑ تاریخ دمشق، ج۱۱، ص۲۱۶ – ۲۱۸.    
۲۸۸. ↑ تاریخ دمشق، ج۱۱، ص۲۲۱ - ۲۲۲.    
۲۸۹. ↑ الاستیعاب، ج۱، ص۲۹۳.
۲۹۰. ↑ اسدالغابه، ج۱، ص۴۹۳.
۲۹۱. ↑ اسدالغابه، ج۱، ص۴۹۳.
۲۹۲. ↑ الاستیعاب، ج۱، ص۲۹۳.
۲۹۳. ↑ سفینة البحار، ج۱، ص۳۵۷ ۳۵۸.
۲۹۴. ↑ تفسیر قرطبی، ج۱، ص۲۱.
۲۹۵. ↑ الاعلام بوفیات الاعلام، ج۱، ص۲۵.
۲۹۶. ↑ الاعلام، ج۲، ص۳۳۸.
۲۹۷. ↑ الطبقات، ج۲، ص۲۸۲.
۲۹۸. ↑ تاریخ دمشق، ج۴۷، ص۱۱۰ - ۱۱۱.
۲۹۹. ↑ الطبقات، ج۲، ص۲۷۲ - ۲۷۳.
۳۰۰. ↑ تاریخ دمشق، ج۴۷، ص۱۳۷.    
۳۰۱. ↑ سیر اعلام النبلاء، ج۲، ص۳۴۶.    
۳۰۲. ↑ التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۳۱۹.
۳۰۳. ↑ التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۳۱۹ - ۳۲۰.


دائرة المعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله «صحابه مفسر»، جلد ۸، صفحه ۲۲۹.    


رده‌های این صفحه : اصحاب پیامبر | تفسیر | رجال | قرآن شناسی
جعبه ابزار