شبهات
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
شبهات جمع
شبهه در لغت به معنای
شک و
تردید و در اصطلاح به معنای تردید بین امور
حلال و
حرام و
حق و
باطل است. شبهات از جمله مباحثی است که در
قرآن و
روایات به آن پرداخته شده است و دارای مسائلی مثل اقسام شبهات، آثار پیروی از شبهات و راه‌های مبارزه با شبهه‌گرایی است که ذیلا به آنها خواهیم پرداخت.
شبهات در
لغت و اصطلاح از قرار زیر است.
شبهات، جمع
شبهه، (
اسم مصدر از
اشتباه)، به معنی
شک و
تردید ، پوشیدگی کار
و همانند بودن دو چیز است به گونه‌ای که تشخیص را مشکل یا غیر ممکن کند.
معنای شبهات در اصطلاح، تردید بین امور
حلال و
حرام، خطا و
ثواب و
حق و
باطل است.
غزالی می‌گوید: مراد ما از شبهه، جز این نیست که کار آن بر ما
مشتبه شود.
ابن‌عربی معتقد است: شبهه یعنی چیزی که
شبیه محرماتی است که مطابق نص صریح
کتاب،
سنت و
اجماع تحریم شده است.
در آموزه‌های دینی، به مقوله شبهه و پرهیز از آن، اهمیت فراوانی داده شده است. واژه‌های
تقوی،
ورع،
احتیاط و مانند آن، جایگاه و وسعتِ تأثیرگذاری آن‌را به خوبی بیان می‌کند.
علمای اخلاق و عرفان چنین گفته‌اند: تقوی مراتبی دارد که بالاترین مرتبه آن، پرهیز از شبهات و
مکروهات است.
یعنی در این مرحله،
انسان نه تنها از محرمات قطعی و
گناهان واضح اجتناب می‌کند، بلکه خود را از امور مشتبه نیز دور نگه می‌دارد که مبادا به
گناه آلوده شود. به همین دلیل
امیرمؤمنان (علیه‌السلام) می‌فرمایند: هیچ ورعی از نظر رفعت، مانند توقف در امور مشتبه نیست.
مسلمین در پرهیزکردن از
حرام درجات مختلفی دارند:
درجه اول: پرهیز عدالت‌پیشگان است. در این مرحله، از هر چیزی که فتوای فقها آن‌را حرام می‌داند باید پرهیز کرد.
درجه دوم: پرهیز صالحان و نیک مردان است که اجتناب از موارد شبهه است. یعنی پرهیز از چیزهائی که احتمال
حرمت دارد، هر چند که از نظر مراجع عظام، حرام نباشد.
درجه سوم: پرهیز تقواپیشگان است و آن اجتناب از مواردی است که بیم آن می‌رود که انجام آن به حرام یا
شبهه، منجر شود.
درجه چهارم:
ورع صدیقان است و آن روی‌گردانی از غیر خدا و توجه کامل به او است.
قرآن کریم ما را به پرهیز از شبهات توصیه می‌کند و می‌فرماید: «وَلاَ تَقْفُ مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ کُلُّ أُولئِکَ کَانَ عَنْهُ مَسْؤُولً؛
از آنچه نمی‌دانی
پیروی نکن، چرا که
گوش،
چشم و دل‌ها، همه مسئول‌اند.»
احادیث معصومین (علیهم‌السلام)، با تعبیرات مختلفی و با تأکید فراوان به این موضوع پرداخته و ما را به پرهیز از شبهات توصیه می‌کند.
پیغمبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌فرمایند: آنچه من آن را
حلال می‌دانم، تا
روز قیامت حلال، و آنچه حرام می‌دانم تا قیامت حرام است. آگاه باشید، خدای سبحان، حلال و حرام را در قرآن بیان نموده، و من نیز در
سنت و سیره‌ام، برای شما تبیین نمودم. و بین حلال و حرام، شبهه‌ها است که از ناحیه
شیطان و از ابداعات او بعد از من است.
امیرمؤمنان علی (علیه‌السلام) می‌فرمایند: از شبهه‌ها
حذر کنید، زیرا که شبهه به قصد
فتنه و گمراه‌سازی ساخته شده است.
امام محمدباقر (علیه‌السلام) می‌فرمایند: درنگ کردن هنگام پیش آمدن شبهه، بهتر از فرو رفتن در گرداب هلاکت است.
امام صادق (علیه‌السلام) می‌فرمایند: پارساترین مردم کسی است که به گاه شبهه بازایستد.
شبهات بر دو قسم هستند:۱- فکری ۲- مالی.
امت اسلامی، ارزش‌ها و ضد ارزش‌هایی دارد و کسانی که ارزش‌های متفاوتی دارند سعی می‌کنند با بدعت‌های شبهه‌آلود و سخنان و تحلیل‌های گیج‌کننده، مردم را
گمراه نموده و ارزش‌های آنها را تغییر دهند.
حق و
باطل در
حیات بشری، همواره و در همه موقعیت‌ها، با آن وضوح و صراحت نمودار نمی‌شوند که برای هیچکس جای
تردید و
شک و شبهه‌ای نمانده باشد و عواملی دخالت دارند که زمینه اشتباه را فراهم می‌کنند که شبهات طبیعی نام دارند. از جمله:
۱- دخالت نیت‌ها و هدفگیری‌ها.
۲- نارسائی الفاظ در بیان مقاصد واقعی.
۳- چند علتی بودن حالاتی که در اعمال و آثار
انسان وجود دارد.
شبهه دیگر، القای شبهه و مشتبه ساختن عمدی حقایق است.
نفوذ و تأثیر چنین شبهاتی در مردم موجباتی دارد:
۱- ضعف
معرفت و شناخت مردم نسبت به حقایق
دین.
۲-
دنیاپرستی و
حرام‌خواری، که باعث می‌شود، انسان برخلاف
شناخت خود عمل کند.
۳- بی‌اعتمادی نسبت به پویندگان راه حق بر اثر خلاف‌کاری‌های عده‌ای و مشاهده برخی بی‌عدالتی‌ها و تبعیض‌ها.
۴- عدم وجود مرجعی مطمئن برای رفع شبهه.
پارسایی و اجتناب از حرام، سبب نجات و حرام‌خواری، بزرگترین مانع وصول به
سعادت است. معصومین (علیهم‌السلام)، حلال و حرام را اموری روشن و آشکار می‌دانند، که با اندک دقت و با کمترین تلاش و پرس‌وجو، می‌توان به آن آگاهی یافت، اما مسئله‌ای که در این میان وجود دارد و چگونگی آن روشن نیست، شبهات است که اگر از آن پرهیز نشود،
اعمال نیک ما را نابود نموده و زمینه
گمراهی ما را فراهم می‌کند، و ما ناخواسته و ندانسته عامل
فتنه
گران و مفسدان خواهیم شد.
روز عاشورا،
سید الشهدا، در علت آن همه گمراهی و
خباثت یزیدیان فرمودند: شکم‌های شما از حرام پر شده است و لذا دیگر پذیرای
هدایت نیستید.
این پیام
حسین بن علی (علیه‌السلام) به همه مردم دنیا است که حرام‌خواری حتی می‌تواند آدمی را در مقابل فرزند پیغمبر و سید جوانان بهشت قرار دهد و لذا پیغمبر خاتم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) حق داشت در مورد امت اسلامی از این جهت نگران باشد و اعلان خطر کند که: بعد از من بیش از هر چیز بر امتم از این
کسب‌های حرام، شهوتِ پنهانی و
ربا بیمناکم.
پیروی از
علم و
آگاهی، یکی از مهمترین اصول زندگی اجتماعی است. به همین دلیل، بسیاری از
آیات قرآن و
روایات اسلامی
به این موضوع اختصاص یافته، و روشن می‌شود که بدون
تحقیق و علم و
یقین، نباید به چیزی معتقد شد، نه عمل کرد و نه
داوری نمود، پیروی از
حدس و
گمان، و حرکت در فضای شبهه‌ها، خطرات بزرگی برای فرد و
جامعه، در پی خواهد داشت، از جمله:
۱- بروز
فتنه‌های اجتماعی.
۲- انحطاط اخلاقی.
۳- تضعیف اعتقادات دینی.
۴- پایمال شدن حقوق افراد.
۵- به خطر افتادن آبروی افراد.
۶- دلسرد کردن خدمت‌گذاران
جامعه.
۷- پر رونق شدن بازار شایعات.
۸- از میان رفتن روحیه تحقیق.
۹- از بین رفتن روابط اجتماعی و ایجاد بدبینی.
تنها سؤالی که در اینجا مطرح است، این است که ما چگونه می‌توانیم خود و جامعه را از این عادت شوم و عواقب دردناک آن، رهایی بخشیم. پاسخ این سؤال نیاز به بحث طولانی دارد که در این مختصر نمی‌گنجد، ولی به عنوان یک دستورالعمل فشرده باید به نکات زیر توجه کرد:
۱- باید عواقب دردناک این عمل را از طرق مختلف، پی‌درپی به مردم گوشزد کرد و از آنها خواست که در آثار شوم پیروی از غیر علم
تفکر کنند.
۲- باید بدانند که
خداوند متعال، در همه حال مراقب آنها است. او
سمیع و
بصیر است و حتی از افکار ما آگاه است.
هر سخنی می‌گوییم و هر گامی بر می‌داریم در
نامه عمل ما ثبت می‌شود.
۳- باید سطح رشد فکری را بالا برد، چرا که پیروی از غیر علم، کار افراد ناآگاه است.
راه درمان شبهات،
تقوا است. تقوای الهی سرچشمه تمام خوشبختی‌ها است و
خیر و
سعادت دنیا و
آخرت را برای انسان به ارمغان می‌آورد.
قرآن کریم برای تقوی ثمرات فراوانی را بیان نموده که ما به ذکر چند مورد از آن اکتفا می‌کنیم:
پرهیز از
گناه: خداوند می‌فرماید: «إِنَّ الَّذِینَ اتَّقَواْ إِذَا مَسَّهُمْ طَائِفٌ مِّنَ الشَّیْطَانِ تَذَکَّرُواْ فَإِذَا هُم مُّبْصِرُون؛
هنگامی که پرهیزگاران گرفتار
وسوسه‌های شیطان شوند، (به
یاد خدا و
کیفر او) می‌افتند، ناگهان بینا می‌گردند.»
سعادت جاویدان: خداوند می‌فرماید: «پرهیزگاران، گرامی‌ترین افراد نزد پروردگارند؛
»
تشخیص حق و باطل: خداوند می‌فرماید: «یِا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ إَن تَتَّقُواْ اللّهَ یَجْعَل لَّکُمْ فُرْقَانًا وَیُکَفِّرْ عَنکُمْ سَیِّئَاتِکُمْ وَیَغْفِرْ لَکُمْ وَاللّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ؛
ای کسانی که
ایمان آورده‌اید اگر از (مخالفت فرمان )
خدا بپرهیزید برای شما وسیله‌ای برای جدایی حق از باطل قرار می‌دهد.»
هدایت و پذیرش حق:
خداوند می‌فرماید: «ذَلِکَ الْکِتَابُ لاَ رَیْبَ فِیهِ هُدًی لِّلْمُتَّقِینَ؛
آن کتاب با عظمت که در آن هیچ تردیدی نیست، راهنمای پرهیزگاران است.»
آری، انسان با تقوی قدرت جذب داشته و حرف حق را می‌پذیرد.
آثار دیگر تقوی عبارتند از:
آسان‌شدن امور زندگی: «...وَمَن یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَل لَّهُ مِنْ أَمْرِهِ یُسْرًا»
نزول برکات: « وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَی آمَنُواْ وَاتَّقَواْ لَفَتَحْنَا عَلَیْهِم بَرَکَاتٍ مِّنَ السَّمَاءِ وَالأَرْض...»
بهترین توشه قیامت: « وَمَا تَفْعَلُواْ مِنْ خَیْرٍ یَعْلَمْهُ اللّهُ وَتَزَوَّدُواْ فَإِنَّ خَیْرَ الزَّادِ التَّقْوَی...»
روزی بی‌حساب: «...وَالَّذِینَ اتَّقَواْ فَوْقَهُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَاللّهُ یَرْزُقُ مَن یَشَاءُ بِغَیْرِ حِسَابٍ »
محبوب خدا شدن: «...فَإِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُتَّقِینَ»
نجات از
جهنم: «ثُمَّ نُنَجِّی الَّذِینَ اتَّقَوا وَّنَذَرُ الظَّالِمِینَ فِیهَا جِثِیّا»
وراثت
بهشت: «تِلْکَ الْجَنَّةُ الَّتِی نُورِثُ مِنْ عِبَادِنَا مَن کَانَ تَقِیًّا»
سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «پرهیز از شبهات»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۸/۰۳/۲۲.
