سابقون
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
سابقون، تعبیری قرآنی به معنای پیشگامان در کارهای
خیر و طاعت الهی است.
سابقون صیغه‌ی جمع مذکر
اسم فاعل از
مصدر سَبْق، به معنای پیشی گیرندگان است.
به
اسب پیشرو در
مسابقه، سابق و سَبوق گفته می‌شود.
سَبق در مقابل لُحوق، در اصل، به معنای پیش افتادن در راه است و مجازاً درباره‌ی هر پیشی گرفتن و تقدم یافتنی به کار می‌رود، مانند تعبیر «ما سبقونا الیه» (در پذیرش
اسلام بر ما پیشی نمی‌گرفتند) در
آیه ۱۱
سوره احقاف.
به طور مستعار، برای کسب فضائل و برتری بر دیگران نیز به کار رفته است، مانند «والسابقون السابقون» در آیه‌ی ۱۰
سوره واقعه.
اِستباق نیز به معنای مسابقه دادن و پیشی گرفتن بر یکدیگر است، مانند «انّا ذهبنا نستبق».
از ۳۷ مرتبه‌ای که سَبق و مشتقات آن در
قرآن کریم به کار رفته، هشت مورد اسم فاعل «سابق» است که در تمامی این موارد معنای پیشی گرفتن وجود دارد.
از این هشت مورد، دو آیه توصیه به
امت مسلمان برای پیشی گرفتن در خیرات است،
یک
آیه توصیه به انسانها برای پیشی گرفتن به سوی بخشایش
پروردگار و
بهشت و پنج آیه وصفهایی درباره‌ی برخی از «سابقون» است، مانند برادرانی که در
ایمان مقدّم بوده‌اند،
نخستین
مسلمانان از
مهاجران و
انصار،
وارثان کتابهای آسمانی
و برخی از
مؤمنان و مقربان.
بنابراین، به نظر می‌رسد واژه‌ی سابقون در
قرآن به‌طور کلی برای
وصف کسانی به کار رفته که در نیکیها (خیرات) جلودار هستند، از جمله در ایمان یا در عمل به دستورهای کتابهای آسمانی.
بر اساس آیه‌های قرآن، ویژگیهای این افراد با ویژگیهای مؤمنان حقیقی مشابه است، چنان‌که مطابق آیه‌ی ۵۷ تا ۶۱
سوره مؤمنون، افرادی که در کارهای نیک شتاب می‌کنند و درآن سبقت می‌گیرند، کسانی هستند که از خشیت پروردگار می‌ترسند، به نشانه‌های او ایمان دارند، به او
شرک نمی‌ورزند، از آنچه
خدا به ایشان داده
انفاق می‌کنند و همواره در اندیشه بازگشت به سوی پروردگارند.
آیاتی که درباره‌ی معنای سابقون مباحث فراوانی برانگیخته، آیات ۱۰ و ۱۱ سوره‌ی واقعه است که سابقون را، پس از دو دسته‌ی «اصحاب میمنة» و «اصحاب مشئمة»، در دسته‌بندی سه‌گانه انسانها ذکر کرده است: «والسابقون السابقون، اولئک المقربون».
برخی از مفسران معتقدند که در دو واژه‌ی مکرر سابقون در این آیه، متعلَّق سبقت در هر مورد متفاوت است و این دو کلمه را مبتدا و خبر می‌دانند.
برخی مفسران
این وجه را نیز جایز دانسته‌اند که السابقون دوم تأکید اولی باشد و جمله‌ی «اولئک المقربون» خبر آن.
در این صورت، معنای عبارت چنین خواهد بود که سابقون به درجه‌ای از برتری و
فضیلت رسیده‌اند که گویا مقام آنان به وصف در نمی‌آید و بر همین اساس تعبیری که درباره‌ی ایشان به کار رفته از تعبیر مربوط به اصحاب میمنه بالاتر است که با «ما»ی تعجبیه در «ما أصحاب المیمنة»
آمده است.
) فارغ از این نظریه، مسلّم است که السابقون در این آیه درجاتی بالاتر از دو دسته‌ی قبل، یعنی اصحاب میمنه و اصحاب مشئمه دارند.
بنابر آیات بعدی (۱۲ـ۱۴)، جایگاه این افراد در
بهشت است، گروهی از آنان از پیشینیان و اندکی ازآنان از متأخران هستند.
گرچه اغلب مفسران
پیشینیان (الاولین) را امتهای پیش از
اسلام و متأخران را امت اسلام معنا کرده‌اند، اما در جمع بین این دیدگاه و بین روایتی که از
ابوهریره نقل شده است، اختلاف وجود دارد.
از ابوهریره نقل شده وقتی آیه‌ی ۱۳ و ۱۴ سوره‌ی واقعه نازل شد، بر مسلمانان گران آمد که سابقون از امتهای پیشین بسیار باشند و از امت اسلام اندک. پس آیه‌ی ۳۹ و ۴۰ نازل شد (گروهی از پیشینیان و گروهی از متأخران) و
پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم به
صحابه فرمود شما دو سوم، بلکه نیمی، از بهشتیان هستید و در نیم دیگر نیز با پیشینیان شریک خواهید بود.
برخی گفته‌اند شاید مراد از پیشینیان، مردم صدر اسلام و مراد از متأخران مسلمانان دوره های بعدی‌اند.
زمخشری (ذیل
آیه)
روایت ابوهریره را نپذیرفته و آن را به دو دلیل نادرست شمرده است:
۱) آیه‌ی ۱۳ و ۱۴ درباره‌ی السابقون است و آیه‌ی ۳۹ و ۴۰ در مورد اصحاب یمین،
۲)
نسخ در
اخبار جایز نیست.
آلوسی به زمخشری چنین پاسخ گفته است که شاید وقتی صحابه آیه‌ی اول را شنیدند
گمان کردند تعداد
اصحاب یمین در امت اسلام اندک است، پس آیه‌ی دوم نازل شد تا این نگرانی آن‌ها درباره‌ی اصحاب یمین برطرف شود و این مورد از موارد نسخ اخبار نیست.
به نظر می‌رسد بهترین وجه در رفع این اشکال از
فخر رازی است که گفته گرچه سابقون از
امت اسلام اندک‌اند و از امتهای پیشین زیاد، اما خدا بر امت اسلام رحمتی نازل کرده و چیزهایی را بر آنان بخشیده که بر دیگران نبخشیده و به پیامبر آن‌ها مقام
شفاعت داده است که در نتیجه تعداد نجات‌یافتگان آن‌ها که از اصحاب یمین هستند بسیار است.
یکی دیگر از موارد بحث در این باره، تعبیر «السابقون الاولون»
در مورد نخستین پیشگامان از
مهاجرین و
انصار است که خدا به آن‌ها و کسانی که از ایشان به نیکی پیروی کنند، وعده‌ی خشنودی خود و
بهشت و
رضایت آن‌ها از خود را داده است.
درباره‌ی این‌که نخستین سابقون چه کسانی هستند آرای گوناگونی بیان شده، که از آن جمله است:
کسانی که به دو
قبله نماز خواندند، مسلمانانی که در
جنگ بدر حضور داشتند، کسانی که
بیعت رضوان را درک کردند، کسانی که پیش از
هجرت اسلام آوردند و پیش از بدر
مهاجرت کردند، آنان که در
شهادت پیشی گرفتند، کسانی که در هجرت به
حبشه یا
مدینه پیشگام بودند.
به نظر می‌رسد آیاتی مانند
آیه ۱۰
سوره حدید – که در آن گفته شده است کسانی که پیش از
فتح (
مکه یا
حدیبیه)
انفاق کردند و جنگیدند، از کسانی که پس از آن، انفاق و کارزار کردند، برترند – به نوعی، بیان برخی مصادیق «السابقون الاولون» است.
سید قطب سابقون را کسانی می‌داند که پیش از غزوه‌ی بدر هجرت کردند و «الذین اتبعوهم بإحسان» را کسانی که تا
غزوه تبوک ایمان آوردند و از طریقه‌ی
مسلمانان قبل
پیروی کردند و در راه ایمان سختی بسیار کشیدند.
گرچه آیه،
عام است و سَبق و اتّباع از امور نسبی‌اند و سابقون شامل همه‌ی کسانی است که از
آغاز اسلام تا
قیامت در ایمان آوردن سبقت بگیرند.
«سابقه» در اسلام ویژگی بسیار مهمی بوده که در مجادلات کلامی پس از
رحلت پیامبر اکرم، برای تعیین
جانشین ایشان، تاثیر بسیاری داشته است.
بر اساس تفاسیر، برخی اموری که سابقون در آن پیشگام هستند عبارت‌اند از:
ایمان،
اسلام،
اطاعت از
خدا و انجام دادن اموری که خدا به آن
دعوت نموده و رضای الهی در آن است،
تصدیق و پیروی از
انبیا، یاری کردن پیامبر اسلام،
جهاد، انجام دادن امور خیر، برپاداشتن نمازهای پنج‌گانه،
توبه،
صدقه و
انفال اموال، فضائل اخلاقی و صفات پسندیده، و رفتن به
مسجد.
همچنین، برخی اوصاف سابقون در
قرآن و تفاسیر عبارت‌اند از:
توکل به خدا، مداومت در عمل
خیر، فانی شدن از صفات نفسانی، انس با قرآن، بهتر بودن
باطن از
ظاهر، برپا داشتن
نوافل و
مستحبات علاوه بر انجام دادن
واجبات،
اخلاص در کارها،
الگو بودن برای دیگران، دارا بودن بلند مرتبه‌ترین درجات اهل
سعادت، رسیدن به مقام
قرب الهی، متنعم شدن از انواع نعمتهای بهشتی، نوشیدن از
تسنیم که گواراترین شراب بهشتیان است، ورود به
بهشت بدون حساب، و داشتن مقام
شفاعت.
علاوه بر اینها، در منابع روایی
شیعه آمده است که سابقون، پیامبران و اولیای خدا هستند و خدا پنج
روح در آن‌ها قرار داده که عبارت است از:
روح القُدُس، که اشیا را با آن شناختند؛ روح ایمان، که با آن از خدا
خوف دارند؛ روح قوّت، که با آن قادر به
اطاعت از خدا هستند؛ روح
شهوت، که با آن خواستار اطاعت خدا و بیزار از
عصیان او شدند؛ و روحِ در جریانی که به وسیله‌ی آن در میان مردم رفت و آمد می‌کنند.
در روایات دیگری، به مصادیق السابقون به‌طور
خاص اشاره شده، از جمله در روایتی از
ابن عباس آمده که از
پیامبر اکرم راجع به معنای «السابقون السابقون» پرسش کرده و آن حضرت فرموده که
جبرئیل گفته است آن‌ها
علی علیه‌السلام و شیعیان او هستند که به
بهشت سبقت می‌گیرند.
ابن مردویه اصفهانی در
تفسیر آیه ۱۰
سوره واقعه از ابن عباس نقل می‌کند که آیه‌ی «السابقون السابقون» درباره‌ی
حزقیل (
مؤمن آل فرعون) و
حبیب نجار (که داستانش در
سوره یس آمده) و
علی بن ابی‌طالب نازل شده است، که هر یک در میان امت خویش پیشگام هستند و علی علیه‌السلام افضل آنهاست.
در
روایات شیعه، علاوه بر
انبیا و
امام علی و
امام حسن و
امام حسین علیهم‌السلام، برخی صحابه‌ی بزرگ (مانند
خدیجه،
سمیه و پسرش
عمار یاسر،
سلمان فارسی،
مقداد،
ابوذر و
بلال) و برخی از
اصحاب ائمه علیهم‌السلام (همچون
زرارة بن اعین،
ابوبصیر مرادی،
محمد بن مسلم و
برید بن معاویه عجلی) از مصادیق سابقون دانسته شده اند.
در روایتی نیز، به نقل از
محمد بن سنان از
داود بن کثیر رقی از
امام صادق علیه‌السلام، آیه‌ی ۱۰ سوره‌ی واقعه به
خلقت ازلی مخلوقات تفسیر، و گفته شده است که پیامبر و ائمه نخستین کسانی بودند که وارد آتشی شدند که برای
آزمایش بندگی خدا مهیا شده بود و سپس
شیعیان آنان وارد
آتش شدند و ازاین‌رو آنان سابقون‌اند.
(۱) شهاب الدین محمود
بن عبدالله آلوسی بغدادی، تفسیر روح المعانی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
(۲) عبدالرحمن
بن محمد
بن أبی حاتم رازی، تفسیر القرآن، چاپ أسعد محمد الطیب، صیدا، المکتبه العصریه.
(۳) احمد
بن موسی ابن مردویه اصفهانی، مناقب علی
بن أبی طالب (ع) وما نزل من القرآن فی علی (ع)، چاپ عبدالرزاق محمد حسین حرزالدین، قم ۱۴۲۴ - ۱۳۸۲ش.
(۴) محمدطاهر
بن محمد شاذلی معروف به ابن عاشور، تفسیر التحریر والتنویر، تونس، دار سحنون ۱۹۹۷/ ۱۳۷۶.
(۵) ابن منظور، لسان العرب.
(۶) ابوحیان محمد
بن یوسف اندلسی، البحر المحیط، چاپ عادل أحمد عبدالموجود/ علی محمد معوض، بیروت ۱۴۲۲/ ۲۰۰۱.
(۷) احمد
بن حنبل بغدادی، مسند احمد، بیروت، دار صادر.
(۸) ابومنصور محمد
بن احمد ازهری، تهذیب اللغه، چاپ عبدالسلام محمد هارون، مصر ۱۳۸۴/ ۱۹۶۴.
(۹)
عبدالله بن عمر بیضاوی شیرازی، انوار التنزیل واسرار التأویل معروف به تفسیر بیضاوی، بیروت ۱۳۳۰.
(۱۰) ابواسحاق احمد
بن محمد ثعلبی نیشابوری، الکشف و البیان المعروف تفسیر الثعلبی، چاپ أبی محمد
بن عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
(۱۱) عبیدالله
بن احمد معروف به حاکم حسکانی، شواهد التنزیل، چاپ محمد باقر محمودی، تهران ۱۴۱۱/ ۱۹۹۰.
(۱۲) عزالدین حسن
بن سلیمان حلّی، مختصر بصائر الدرجات، نجف ۱۳۷۰/ ۱۹۵۰.
(۱۳) عبدعلی
بن جمعه عروسی حویزی، تفسیر نور الثقلین، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم ۱۴۱۲/ ۱۳۷۰ ش.
(۱۴) ابوالقاسم حسین
بن محمد معروف به راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، قم ۱۴۰۴.
(۱۵) زمخشری، تفسیر الکشاف.
(۱۶) ابواللیث نصر
بن محمد سمرقندی، تفسیر السمرقندی، چاپ محمود مطرجی، بیروت، دارالفکر.
(۱۷) ابوبکر عتیق
بن محمد سورآبادی، تفسیر سورآبادی، چاپ علی اکبر سعیدی سیرجانی، تهران ۱۳۸۰ش.
(۱۸) سیوطی، الاتقان.
(۱۹) محمد
بن علی
بن محمد شوکانی، فتح القدیر، چاپ سید ابراهیم، قاهره ۲۰۰۷.
(۲۰) محمد
بن حسن صفار، بصائر الدرجات، چاپ حسن کوچه باغی، تهران ۱۳۶۲ش.
(۲۱) طباطبایی، المیزان.
(۲۲) طبرسی، تفسیر مجمع البیان.
(۲۳) طبری، جامع البیان عن تاویل القرآن.
(۲۴) محمد
بن حسن طوسی، الأمالی، چاپ الدراسات الإسلامیه، قم ۱۴۱۴.
(۲۵) محمد
بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن.
(۲۶) محمدفؤاد عبدالباقی، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، قاهره ۱۳۶۴.
(۲۷) خلیل
بن احمد فراهیدی، کتاب العین، قم ۱۴۱۰.
(۲۸) محمد
بن عمر فخررازی، التفسیر الکبیر أو مفاتیح الغیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
(۲۹) محمد
بن احمد انصاری قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، چاپ ابراهیم اطفیش، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
(۳۰) سید قطب، فی ظلال القرآن، بیروت ۱۳۸۶/ ۱۹۶۷.
(۳۱) علی
بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، چاپ طیب موسوی جزائری، قم ۱۴۰۴.
(۳۲) کلینی، اصول الکافی.
(۳۳) علی
بن محمد ماوردی، النکت والعیون، چاپ عبدالمقصود
بن عبدالرحیم، بیروت ۱۹۹۲/ ۱۳۷۱.
(۳۴) سید حسن مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران ۱۳۶۰.
(۳۵) محمد
بن محمد
بن نعمان معروف به شیخ مفید، الامالی، چاپ حسین استاد ولی/ علی اکبر غفاری، بیروت ۱۴۱۴/ ۱۹۹۳.
(۳۶) مقاتل
بن سلیمان، التفسیر، چاپ احمد فرید، بیروت ۱۴۲۴/ ۲۰۰۳.
(۳۷) احمد
بن محمد میبدی، کشف الاسرار وعده
الابرار معروف به تفسیر خواجه
عبدالله انصاری، چاپ علی اصغر حکمت، تهران ۱۳۶۱ش.
(۳۸) محمد
بن ابراهیم نعمانی، کتاب الغیبه، چاپ فارس حسون کریم، قم ۱۴۲۲.
(۳۹) The Quran: an Encyclopedia Edited by Oliver Leaman New York ۲۰۰۶.
(۴۰) Routledge SABIQA (by Asma Afsaruddin).
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «سابقون»، شماره۶۴۴۴.
