زیارت قبور در سیره مسلمانان
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
در این مقاله،
سیره صحابه و سایر مسلمانان در
اعصار مختلف، مورد بررسی قرار می‌گیرد و سپس نظرات علمای
شیعه و
سنی، در رابطه با
زیارت قبر توسط مردان و
زنان، مطرح می‌شود.
رفتن به زیارت قبور، از مسایلی است که
وهابیت به شدت به مخالفت با آن پرداخته است. بررسی سیره مسلمانان و نظرات علمای شیعه و سنی می‌تواند مؤید خوبی برای جواز این عمل باشد؛ علاوه بر اینکه در این مساله جایگاه نظر وهابیت در بین
اهل سنت مشخص خواهد شد.
در کتب تاریخی و روایی گزارش‌هایی از رفتن زیارت قبر، توسط مردان و زنان از صحابه
پیامبر به
چشم می‌خورد که حکایت از جواز این عمل نزد آنان دارد. به عنوان نمونه می‌توان به زیارت قبور رفتن مردانی چون حضرت
امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب (علیه‌السّلام)،
ابوبکر،
عمر بن خطاب،
عثمان،
عبدالله بن عمر (
فرزند خلیفه دوم)
اشاره کرد. درباره زنان صحابی، می‌توان به زیارت قبور رفتن
حضرت زهراء (سلام‌الله‌علیهم) و
عایشه همسر پیامبر، اشاره کرد.
علامه سید جعفر مرتضی ـ علاوه بر افراد مذکور ـ از واقدی نقل می‌کند که: از صحابه، سعد بن ابی وقاص، ابوسعید خدری، ابو هریره،
ام سلمه و
فاطمه خزاعیه به زیارت قبور شهدای
احد می‌رفتند.
به گزارش
علامه امینی ، در جهان اسلام، قبوری وجود داشته و دارد که از دیرباز مورد توجه مسلمین بوده است و از راه دور و نزدیک به زیارت آنها می‌رفتند که نشان دهنده سیره مسلمین در طول اعصار و قرون بر زیارت قبور است. برخی از صاحبان آن قبور عبارت است از:
بلال حبشی (م۲۰ق)؛
سلمان فارسی (م۳۶ق)؛
طلحة بن عبید الله (م ۳۶ق)؛
زبیر بن عوام (م۳۶ق)؛
ابو ایوب انصاری (م۵۲ق)؛
راس الحسین بن علی بن ابی طالب در
مصر ؛
عمر بن عبد العزیز (م ۱۰۱ق)؛
ابو حنیفه نعمان بن ثابت (م۱۵۰ ق)؛
مصعب بن زبیر، (م۱۵۷ ق)؛
لیث بن سعد حنفی (م ۱۷۵ق)؛
مالک بن انس (م ۱۷۹ق)؛ امام
موسی بن جعفر (علیهماالسلام)، (
شهید در
سال ۱۸۳ق)؛ امام ابو الحسن علی بن موسی الرضا (علیهماالسلام)؛
عبدالله بن غالب حدانی بصری (م ۱۸۳ق)؛
عبدالله بن عون، ابو عون الخراز البصری؛ علی بن نصر بن علی ازدی؛
ابو الحسن بصری (م۱۸۹ق)؛ معروف کرخی (م۲۰۰یا۲۰۱یا۲۰۴ ق)؛ عبید الله بن محمد بن عمر بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب؛ ابو عبدالله محمد بن ادریس الشافعی امام الشافعیة (م۲۰۴ق)؛ ابو سلیمان دارانی (م۲۰۵ق)؛ سیده نفیسه، دختر ابی محمد حسن بن زید بن علی بن ابی طالب (م۲۰۸ق)؛
احمد بن حنبل، امام حنبلی‌ها (م۲۴۱ق)؛ ذو النون مصری (م۲۴۶ق)؛ بکار بن قتیبة بن اسد ثقفی بکراوی بصری حنفی فقیه (م۲۷۰ق)؛ ابراهیم حربی (م۲۸۵ق)؛ اسماعیل بن یوسف ابو علی دیلمی؛ علی بن محمد بشار ابو الحسن (م۳۱۳ق)؛ یعقوب بن اسحاق ابو عوانة نیشابوری اسفراینی حافظ شهیر (م۳۱۶ق)؛ ابو محمد عبدالله بن احمد بن طباطبای مصری (م۳۴۸ق)؛ حافظ ابو الفضل صبح بن احمد تمیمی سمسار (م۳۸۴ق)؛ حافظ ابو الحسن علی بن محمد عامری (م۴۰۳ق)؛ ابو سعید عبد الملک بن محمد خرگوشی (م۴۰۶ ق)؛ محمد بن حسن ابو بکر بن فورک اصفهانی (م۴۰۶ق)؛
ابو جعفر بن موسی (م۴۷۰ ق)؛ ابو علی حسن بن ابی الهبیش (م۴۲۰ق)؛ المعتمد علی الله ابو القاسم محمد بن المعتضد اللخمی اندلسی (م ۴۸۸ق)؛ نصر بن ابراهیم مقدسی (م۴۹۰ق)؛ ابو الحسن علی بن الحسن المصری (م۴۹۲ق)؛ علی بن اسماعیل بن محمد (م۵۵۹ق)؛
خضر بن نصر اربلی (م ۵۶۷ یا ۵۶۹ق)؛ نور الدین محمود بن زنگی (م۵۶۹ق)؛
قاسم بن فیره شاطبی (م۵۹۰ق)؛ احمد بن جعفر خزرجی ابو العباس سبتی (م۶۰۱ ق)؛ محمد بن احمد حنبلی ابو عمرو مقدسی (م۶۰۷ق)؛ سیف الدین ابو حسن قمیری (م۶۵۳ ق)؛ اسحاق بن یحیی ابو ابراهیم اعرج (م ۶۸۳ق)؛ شیخ احمد بن علی بدوی (م ۶۷۵ق)؛ شیخ حسین جاکی (م۷۳۰ق)؛ شیخ محمد بن علوان؛
ابو عبدالله قرشی اندلسی ؛ ابو علی بن بیان؛ شیخ ابو بکر بن عبدالله عیدروس باعلوی (م۹۱۴ق).
اگر بخواهیم نظرات علمای هر دو طائفه را بررسی کنیم باید بحث را به حسب زیارت کنندگان به دو قسمت کرد: الف: زیارت قبور توسط
مردان ، ب: زیارت قبور توسط
زنان.
در بین علمای شیعه بر استحباب این زیارت،
اجماع وجود دارد؛
تنها اختلافی که هست این است که برخی فقهاء، زیارت قبور برای مردان را مستحب مؤکد می‌دانند
و برخی فقط عنوان
مستحب را ذکر کرده‌اند.
نظرات علمای اهل سنت در این باره، متفاوت است. تقی الدین سبکی در کتاب «شفاء السقام» اقوال و فتاوای مختلف اهل سنت را در زمینه زیارت قبور توسط مردان چنین بازگو می‌کند:
«اجماع علماء بر استحباب زیارت قبور برای مردان است؛ حتی بعضی از ظاهر گرایان، به خاطر روایات، قائل به وجوب آن شده‌اند. ابو زکریای نووی از کسانی که اجماع مسلمین را بر استحباب زیارت قبور توسط مردان ذکر کرده است. از طرفی در «مصنف ابن ابی شیبه» دیدم از "شعبی" که گفته است: «اگر
رسول خدا نهی از زیارت قبور نکرده بود قبر دخترم را زیارت می‌کردم»، اگر این جمله صحیح باشد باید گفت :
این گفته شعبی حمل بر این می‌شود که
ناسخ نهی از قبور به او نرسیده است؛ علاوه بر این که شعبی تصریح به قولی از پیامبر، در این رابطه نکرده است. با این حال قول شعبی، هیچ ضرری به اجماع نمی‌زند. همچنین در همان
کتاب دیدم از ابراهیم که گفته: «کانوا یکرهون زیارة القبور» (آنان زیارت قبور را مکروه و ناپسند می‌دانستند.) ؛ ولی نزد ما ثابت نشده است و
ابراهیم هم نقل نکرده چه کسانی کراهت داشتند و کیفیت آن
کراهت به چه شکل بوده است؛ علاوه بر اینکه این جمله، حمل بر نوع خاصی از زیارت قبور - که ناپسند بوده - می‌شود نه مطلق زیارت قبرها. من راجع به کراهت داشتن زیارت قبور توسط مردان غیر از این دو اثر و نقل صحابه، چیزی نیافتم که خصم بتواند به آن تمسک کند. امثال این دو نقل، توان
تعارض با احادیث صریح صحیح و سنت مستفیض معلوم از
صحابه و تابعین و بعد از تابعین را ندارد؛ حتی اگر صحت نقل شعبی و نخعی در تصریح به کراهت را بپذیریم این نقل از اقوال شاذی است که
تبعیت از آن و تکیه بر آن جایز نیست.
نتیجه اینکه برای ما جواز زیارت قبور توسط مردان، قطعی و مسلم است».
با بررسی بیشتر می‌توان گفت: درباره
حکم زیارت قبور توسط مردان در بین اهل سنت چهار قول مطرح شده است:
۱.
مباح بودن: در بین گروه
مالکیه و
حنبلیه این نظر دیده می‌شود.
۲. مستحب بودن : اکثر علمای اهل سنت زیارت قبور را برای
دعا و
سلام کردن بر آنها، سنت دانسته‌اند. "نووی" ادعای اجماع بر این مساله دارد.
۳.
وجوب داشتن: "ابن حزم" قائل است که زیارت قبر برای مردان و لو یک بار در
عمر، واجب است.
۴. ناپسند و
مکروه بودن: در این دسته، افرادی مثل "ابراهیم نخعی" و "شعبی" را می‌توان برشمرد.
در بین فقهاء شیعه درباره زیارت قبر رفتن زنان، سه قول وجود دارد:
۱. کراهت: محقق حلی قائل به کراهت است و این نظر را، نظر اهل علم می‌داند. ایشان در ابتدا برای جواز به
سیره حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیهم) در رفتن زیارت قبر
حمزه در شنبه‌ها و نیز رفتن عایشه به زیارت قبر برادر (که عایشه ـ در جواب انتقاد به این کار که مگر
پیامبر نهی نکرده بودند ـ گفت: نعم، نهی ثم امرنا بزیارتها) استدلال کرده است؛ سپس برای کراهت چنین دلیل آورده است که ستر و پوشش و
صیانت برای زنان اولویت دارد.
۲.
جواز:
علامه حلی می‌نویسد: دلیل ما، روایتی است که
جمهور (اهل سنت) از پیامبر نقل کرده‌اند: «کنت نهیتکم عن زیارة القبور فتزروها» این روایت به عمومش، زنان را نیز شامل می‌شود؛ همچنین از "ابن ابی ملیکه" نقل شده: روزی به عایشه گفتم: ای‌ام المؤمنین از کجا می‌آیی؟» گفت: «از کنار قبر برادرم عبد الرحمن.» به او گفتم: «رسول خدا از زیارت قبور، نهی فرموده است» گفت: «آری، پیامبر نهی نموده از زیارت قبور ولی سپس به آن امر فرمود». از طریق خاصه (شیعه) شیخ از یونس از ابی عبدالله نقل کرده است که:
فاطمه (سلام‌الله‌علیهم) هر روز شنبه صبحگاهان به زیارت قبور
شهدا می‌آمد و به سر قبر حمزه آمده از خداوند طلب رحمت و مغفرت برای او می‌کرد.
۳. استحباب:
مرحوم نراقی می‌نویسد: مقتضای اطلاق روایات، استحباب زیارت قبر توسط زنان است و این قول پیامبر: «لعن الله زوارات القبور»، به خاطر ضعفش نمی‌تواند اطلاقات را
تقیید بزند.
درباره حکم زیارت قبور توسط زنان در بین اهل سنت اختلاف فتوا وجود دارد.
تقی الدین سبکی در کتاب «شفاء السقام» در ضمن بحث از زیارت قبر پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم چنین می‌نویسد: «درباره زیارت قبور توسط زنان چهار نظر در
مذهب ما وجود دارد:
۱. قول مشهور آنها این است که زیارت قبور رفتن زنان، مکروه است. شیخ ابوحامد و ابن صباغ و جرجانی و نصر مقدسی و ابن ابی عصرون و غیر آنان به این نظر، جزم پیدا کرده‌اند. رافعی گفته: «اکثر علماء، غیر این را نمی‌گویند» نووی نیز گفته: «جمهور به این نظر قطع دارند و تصریح کرده‌اند که کراهت تنزیهی
تحریمی دارد».
۲. جایز نیست. صاحب کتاب «
المهذب » و صاحب کتاب «
البیان » به این نظر پایبندند.
۳. نه مستحب است و نه مکروه می‌باشد؛ بلکه مباح است. "رویانی" این نظر را دارد.
۴. اگر برای نو و تازه کردن حزن و گریه به همراه ذکر کردن منقبت مرده و نوحه گری باشد ـ چنانچه عادت زن‌ها بر این است ـ حرام است و روایات منع هم بر این حمل می‌شود و اگر برای عبرت گرفتن باشد ـ بدون ذکر کردن منقبت مرده و نوحه گری ـ کراهت دارد؛ مگر برای زنان پیری که از آنها بیم فتنه‌ای نمی‌رود در این حالت کراهت ندارد؛ مثل حضور
جماعت در
مساجد . این نظر یکی از علماء به نام "شاشی" است. او فرق بین مرد و زن را چنین بیان کرده که: مرد خود را در زیارت قبر می‌تواند نگه دارد و قوت این را دارد که
گریه و جزع نکند؛ بر خلاف زن.»
در بین قائلین به حرمت نیز دو نظر وجود دارد:
الف: زیارت قبور مطلقا بر زنان
حرام است.
ب: اگر زنی از قبرستانی عبور کند، بدون اینکه به
نیت زیارت قبر از آنجا عبورکرده باشد می‌تواند در آنجا
توقف نماید و سلام مشروع را بخواند که آن، چنین است: «السلام علیکم اهل الدیار من المؤمنین والمسلمین وانا ان شاء الله بکم لاحقون» و الا اگر به نیت زیارت قبور برود مرتکب حرام، بلکه
گناه کبیره شده است.
در پایان این قسمت یاد آوری چند نکته ضروری است:
نکته قابل توجه این است که بحث رفتن زنان به زیارت قبور، با یک بحث دیگر فقهی به شدت در ارتباط است و آن بحث از «جواز خروج زنان از
منزل » می‌باشد. آیا بر زن جایز است از خانه خارج شود؟ آیا اذن شوهر در خروج زن از منزل واجب است؟ بر فرض «حرمت مطلق خروج» یا «حرمت بدون اذن
شوهر »، آیا استثناء‌هایی در این مساله وجود دارد که حرمت را بردارد؟ آیا زیارت قبور با این همه فایده‌ای که در روایات برای آن ذکر شده است، می‌تواند مجوز خروج برای آنها باشد؟
در شیعه، علت اینکه علامه حلی، پس از حکم به جواز، قائل به کراهت رفتن زن به زیارت قبور می‌شود، همین است.
در اهل سنت نیز این مبنا، در فتوای به حرمت دادن افرادی مثل "بن باز" تاثیر گذار است؛ به طوری که «
لعن شدن زنان زائر» را در روایات، بر همین مساله حمل کرده‌اند.
برخی از اقوال، بر پایه این مبنا وجود دارد؛ ولی آن را با توجه به روایات عام جواز زیارت، تخصیص می‌زنند.
در برخی از نظرات می‌بینیم که با این مساله به صورت تعبدی برخورد شده است و با توجه به روایات زیارت، قول خود را بنا کرده‌اند.
مشهور اهل سنت درباره زیارت قبور رفتن زنان، قائل به کراهت شده‌اند؛ ولی وهابیت امروزه، قول به حرمت را به پیروی از "
ابن تیمیه" و "ابن قیم جوزی" ترجیح داده‌اند و به شدت از زیارت قبور توسط زنان جلوگیری می‌کنند؛ این مخالفتی صریح با علمای اهل سنت است.
اسلام ، دین
فطرت است و احکام و دستوراتش، خلاف فطرت سلیم نیست. زیارت قبور نزدیکان و کسانی که بر گردن انسان حق دارند امری فطری است. مؤید فطری بودن زیارت قبور این است که هر قوم و ملیتی در جهان (به جز وهابیت) بر آن رغبت دارند.
اسلام،
دین سهل و سمح
و رفق و مدارا است. پیامبر اسلام فرمود:
«ان هذا الدین متین فاوغلوا فیه برفق»
آیین اسلام، آیین استواری است و با آن به رفق و مدارا وارد شوید.
فرض کنید مادر مؤمنی، فرزند رشید خود را از دست داده و جسد او را زیر خروارها خاک دفن کردند.
قلب او سوزان است تنها چیزی که می‌تواند او را تسلی دهد، زیارت قبر فرزندش است. در این صورت بازداشتن مادر از چنین عمل عقلائی که در همه جهان، رواج دارد مایه فشار روحی وی خواهد بود. آیا ممکن است
شریعت اسلام از چنین عملی، نهی کند، آنگاه دین را سهل و سمح نامید؟
بر فرض ما در مقام معارضه با اجتهاد وهابیان - که به صواب رفته‌اند یا به خطا - نباشیم، لکن از آنها سؤال می‌شود: با چه مجوز شرعی مسلمانان را وادار می‌کنند از
اجتهاد آنان که احتمال خطا و
صواب در آن است تبعیت کنند؟ بلکه احتمال خطای آن بیشتر است؛ چون مخالف با رای اکثر علما است. در صورتی که امور اجتهادیه، قابل معارضه نیست. چرا وهابیان، آزادی مذاهب مسلمانان را در امور اجتهادیه، سلب نموده و مسلمانان را بر متابعت
عقاید خودشان با زور وادار می‌کنند! ؟
درباره زیارت قبور رفتن زنان باید توجه به این باشد که باید از هر نوع
گناه و خلاف پیراسته باشد.
این قید را در زیارت مردان نیز می‌توان آورد.
از آنچه گذشت روشن شد سیره مسلمانان (چه زن و چه مرد) از صدر اسلام تا کنون بر رفتن به زیارت قبور بوده است.
با بررسی نظرات علمای شیعه در این مساله، جواز اعم (استحباب برای مردان، استحباب یا جواز یا کراهت برای زنان) بدست آمد.
نظرات اهل سنت برای مردان، جواز اعم، گزارش شد. در رابطه با زنان، قول مشهور، کراهت است و در مقابل مشهور، وهابیون و عده کمی از
اهل سنت ، قائل به حرمت هستند.
زیارت؛
زیارت قبور؛
زیارت قبور از نگاه دین؛
زیارت قبور در روایات؛
زیارت قبور در قرآن.
۱) قرآن کریم.
۲) ابو یعلی موصلی تمیمی، احمد بن علی بن المثنی؛ مسند ابی یعلی، تحقیق حسین سلیم اسد، دار المامون للتراث، دمشق، چاپ اول، ۱۴۰۴ ق- ۱۹۸۴م.
۳) بهائی عاملی، محمد بن حسین؛ الحبل المتین، منشورات مکتبة بصیرتی، قم، (بی تا).
۴) بیهقی، احمد بن حسین بن علی بن موسی؛ سنن البیهقی الکبری، تحقیق محمد عبد القادر عطا، مکتبة دار الباز، مکه مکرمه، ۱۴۱۴ق- ۱۹۹۴م.
۵) اردبیلی، احمد؛ مجمع الفائدة و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان، تحقیق مجتبی عراقی، شیخ علی پناه الاشتهاردی، حسین یزدی اصفهانی، جماعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، ۱۴۰۳ ق- ۱۳۶۲ش.
۶) امین، سید محسن؛ ترجمه کشف الارتیاب فی اتباع محمد بن عبد الوهاب، ترجمه علی اکبر تهرانی، (مؤسسه مطبوعات دینی، قم، ۱۳۳۶ش).
۷) امینی، عبد الحسین؛ الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب، مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیه، قم، اول، ۱۴۱۶ ق.
۸) عبد العزیز بن باز و عثیمین، محمد بن صالح؛ فتاوی مهمة لعموم الامة، تحقیق ابراهیم الفارس، دار العاصمة، الریاض، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
۹) جواهری نجفی، محمد حسن؛ جواهر الکلام، تحقیق وتعلیق : عباس قوچانی، دار الکتب الاسلامیة – طهران، دوم، ۱۳۶۵ ش.
۱۰) حاکم نیسابوری، محمد بن عبدالله؛ المستدرک علی الصحیحین، تحقیق مصطفی عبد القادر عطا (با تعلیقات ذهبی)، دار الکتب العلمیة، بیروت، چاپ اول، ۱۴۱۱ق – ۱۹۹۰م.
۱۱) حلی، جعفر بن حسن؛ المعتبر فی شرح المختصر، تحقیق و تصحیح: جمعی از محققان تحت اشراف ناصر مکارم شیرازی، مؤسسه سید الشهداء، قم، ۱۳۶۴ش.
۱۲) حلی، حسن بن یوسف بن علی بن مطهر؛ منتهی المطلب، بی نا، بی تا، بی جا (چاپ سنگی).
۱۳) رضوانی، علی اصغر؛ زیارت قبور، انتشارات مسجد مقدس جمکران، قم، اول، ۱۳۸۵ش.
۱۴) سبحانی، جعفر؛ گزیده راهنمای حقیقت، نشر مشعر، تهران، اول، ۱۳۸۶ش.
۱۵) سبزواری، محمد باقر؛ ذخیرة المعاد، مؤسسة آل البیت علیهم‌السّلام لاحیاء التراث، بی تا، بی جا (چاپ سنگی).
۱۶) سبکی، تقی الدین؛ شفاء السقام فی زیارة خیر الانام، تحقیق سید محمد رضا حسینی جلالی، چهارم، ۱۴۱۹ق.
۱۷) شیبانی، احمد بن حنبل؛ مسند احمد بن حنبل، مؤسسة قرطبة، القاهرة، (بی تا).
۱۸) صدوق، محمد بن علی بن حسین بن بابویه؛ من لا یحضره الفقیه، جامعه مدرسین، قم، چاپ دوم، ۱۴۰۴ ق.
۱۹) طباطبائی یزدی، سید محمد کاظم؛ العروة الوثقی، تحقیق مؤسسة النشر الاسلامی (با تعلیقه برخی از فقهاء)، مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین، قم، اول، ۱۴۱۷ق.
۲۰) طبری، محمد بن جریر؛ تاریخ الامم والملوک، دار الکتب العلمیة، بیروت، اول، ۱۴۰۷ق.
۲۱) عسقلانی شافعی، احمد بن علی بن حجر؛ فتح الباری شرح صحیح البخاری، دار المعرفة، بیروت، ۱۳۷۹ق.
۲۲) عصیمی، صالح بن مقبل؛ بدع القبور: انواعها و احکامها، دارالحکمه، ریاض، ۱۴۲۶ق- ۲۰۰۵م.
۲۳) مرتضی، سید جعفر؛ الصحیح من سیرة النبی الاعظم، دار الهادی للطباعة والنشر والتوزیع - بیروت/ دار السیرة - بیروت، چهارم، ۱۴۱۵ - ۱۹۹۵م .
۲۴) متقی هندی، علی بن حسام الدین؛ کنز العمال فی سنن الاقوال والافعال، مؤسسة الرسالة، بیروت ۱۹۸۹ م.
۲۵) نراقی، احمد بن محمد مهدی؛ مستند الشیعة، تحقیق و نشر مؤسسة آل¬البیت علیهم‌السّلام لاحیاء التراث، مشهد، اول، ۱۴۱۵ق.
۲۶) نمری، یوسف بن عبدالله بن عبد البر؛ الاستذکار، تحقیق سالم محمد عطا و محمد علی معوض، دار الکتب العلمیة، بیروت، اول، ۱۴۲۱ ق -۲۰۰۰م.
۲۷) نمری، یوسف بن عبدالله بن عبد البر؛ التمهید لما فی الموطا من المعانی والاسانید، تحقیق مصطفی بن احمد العلوی محمد عبد الکبیر البکری؛ وزارة عموم الاوقاف والشؤون الاسلامیة، المغرب، ۱۳۸۷ق.
۲۸) نمیری بصری، عمر بن شبه؛ تاریخ المدینة المنورة، دار الفکر، قم، ۱۳۶۸ش.
۲۹) نووی، یحیی بن شرف بن مری؛ المنهاج شرح صحیح مسلم بن الحجاج (شرح النووی علی المسلم)، دار احیاء التراث العربی، بیروت، چاپ دوم، ۱۳۹۲ق.
۳۰) هیثمی، نور الدین علی بن ابی بکر؛ مجمع الزوائد ومنبع الفوائد، دار الفکر، بیروت، ۱۴۱۲ق.
سایت پژوهه، برگرفته شده از مقاله «زیارت قبور در سیره مسلمانان».
