راستگویی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
راستگویی از اعمال نیکوی انسانی و نزد
دین و
خرد از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. فطرت پاک انسان ایجاب می‌کند که آدم سالم و متعادل،
دل و زبانش یکسو و هماهنگ باشد، ظاهر و باطنش یکی باشد و آنچه را باور دارد بر زبان جاری کند. راست گویی،
واجب و از خصلت‌های برجسته مؤمنان است که در آیات و
روایات فراوانی بر آن تاکید شده است.
امام صادق (علیه‌السّلام) می‌فرماید: هرکس زبانش راست بگوید، عملش پاکیزه می‌شود.
اسلام دینی فطری است و راستی نیز خواست
فطرت است، پس این دو پیوندی ناگسستنی دارند و در
روایات اسلامی با تعابیر گوناگونی بر راستگویی
مسلمانان تاکید شده و آن را از اصول
ایمان و تدیّن به حساب آورده‌اند.
رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) می‌فرماید: «الصّدْقُ مُبارَک وَ الکِذْبُ مَشْؤُومٌ؛
راستی، مبارک و
دروغ نامیمون است.»
امیر مؤمنان (علیه‌السّلام)، راستگویی را قوی‌ترین پایه ایمان، ملاک دین و
الهام از سوی خدا دانسته، می‌فرماید: «اَلصدقُ اقوی دَعائِمِ الایمانِ؛
راستی قوی‌ترین رکن ایمان است.» «شَیْئانِ هُما مِلاکُ الدّین؛ الصِّدْقُ وَ الْیَقینُ؛
دو چیز ملاک دین است؛ راستی و
یقین.» «اِذا اَحَبَّ اللهُ عَبْداً الهَمَهُ الصِّدقَ؛
وقتی
خدا بنده‌ای را دوست بدارد، راستی را به او الهام می‌کند.»
حضرت صادق (علیه‌السّلام) نیز می‌فرماید: «اِنَّ اللهَ لَمْ یَبْعَثْ نبیًّا اِلّا بِصدقِ الْحَدیثِ وَ اداء الاَمانَةِ اِلَی البَرِّ وَ‌الفاجِرِ؛
خداوند هیچ پیامبری برنینگیخت جز با راستی و امانت‌داری نسبت به نیکوکار و بدکار.»
با این وصف اگر بگوییم راستی و درستی شالوده دین و ایمان را تشکیل می‌دهد و آن که از این خصلت زیبا و حیاتی برکنار باشد در واقع دین در او بی‌ریشه است، سخن گزافی نگفته‌ایم.
امام صادق (علیه‌السّلام) به این حقیقت تصریح کرده می‌فرماید: «لاتَنْظُروُا الی طُولِ رُکُوعِ الرَّجُلِ وَ سجودِهِ، فَاِنَّ ذلِکَ شَئءٌ قَدِ اعْتادَهُ وَ لَو تَرَکَهُ استَوحَشَ لِذلِکَ ولکِنَ انْظُرُوا الی صدقِ حدیثهِ وَ اَداءِ اَمانَتهِ؛
(برای شناخت تدین افراد) به طولانی شدن
رکوع و
سجده او نگاه نکنید چرا که به آن عادت کرده و اگر ترکش کند، وحشت‌زده می‌شود، لیکن به راستگویی و
امانت‌داری او توجه کنید.»
آثار ارزنده هر پدیده‌ای بستگی به ارزش و اهمیت آن دارد و چون راستی از اهمیت بالایی برخوردار است، پیامدهای ارزشمند و نیکویی دارد که برخی از آنها به شرح زیر است:
الف ـ همراهی خدا:
امام باقر (علیه‌السّلام): «اَلا فَاصْدُقُوا فَاِنَّ اللهَ مَعَ الصِّدْقِ؛
هان! راست بگویید که خدا با راستی است.»
ب ـ پاکی کردار:
امام کاظم (علیه‌السّلام): «مَنْ صَدَقَ لِسانُهُ زَکی عَمَلُهُ؛
کسی که زبانش راست بگوید، کردارش پاک می‌شود.»
ج ـ نجات و سلامتی: امیرمؤمنان (علیه‌السّلام): «عاقِبَةُ الصِّدقِ نَجاةٌ وَ سلامةٌ؛
فرجام راستگویی، نجات و سلامت است.»
اگر انسان راست‌گو بود و به این وصف شناخته شد، مورد
اعتماد مردم قرار می‌گیرد و آنان، سخن او را درست می‌شمارند و می‌پذیرند، در این صورت، اگر برای شخص صادق، گرفتاری پیش بیاید، امتیاز راستگویی، سبب نجات او می‌شود و از گرفتاری و خطر به سلامت می‌گذرد.
البته در جایی که راستگویی خطر مهم‌تری برای او یا دیگران به بار می‌آورد، راست گفتن
واجب نیست و در صورت امکان باید
توریه کرد، گرچه راستگویی در هر حال مایه نیک‌فرجامی و نجات از
عذاب الهی خواهد بود.
د ـ بزرگی مقام: از امیر مؤمنان (علیه‌السّلام) روایت شده: «عَلیْکَ بِالْصِّدقِ، فَمَنْ صَدَقَ فی اَقوالِهِ جَلَّ قَدْرُهُ؛
بر تو باد به راستگویی، زیرا کسی که در گفتارش صادق باشد،
مقام و منزلتش بزرگ می‌شود.»
هـ ـ خیر دنیا و آخرت: علی (علیه‌السّلام) فرمود: «اَرْبَعٌ مَنْ اُعطِیهُنَّ فَقَدْ اُعطیَ خَیْرَ الدُّنیا و الاخرِةِ، صِدْقُ حَدیثٍ وَ اَداءُ اَمانَةٍ وَ عِفَّةُ بَطْنٍ وَ حُسْنُ خلقٍ؛
چهار چیز است، که به هر کس بخشیده شده باشد، به تحقیق خیر دنیا و آخرت به او بخشیده شده است: راستگویی، ادا کردن
امانت، نگهداری شکم (از
حرام و مشتبه) و
خوش اخلاقی.»
و ـ پاداش‌های اخروی: قرآن کریم می‌فرماید: «قالَ اللهُ هذا یومُ یَنفَعُ الصّادِقینَ صِدقُهُمْ، لَهُم جنّاتٌ تجری مِنْ تحتِها الانهارُ خالِدینَ فیها اَبداً، رَضِیَ اللهُ عَنهم و رَضوُا عَنْهُ، ذلِکَ الفَوزُ العظیم؛
خداوند می‌گوید: امروز روزی است که راستی راست‌گویان به آنها سود می‌بخشد، برای آنها باغ‌هایی (از
بهشت) است که آب از زیر (درختان) آن جریان دارد و جاودانه و برای همیشه در آن می‌مانند، خداوند از آنها خشنود و آنها از
خداوند خشنود خواهند بود و این
رستگاری بزرگی است.»
بنابراین آیه شریفه، آنان که مسؤولیت و رسالت خود را انجام دادند و در
دنیا، در گفتار و کردار صادق بوده و جز راه صدق و درستی نپیمودند، از کار خود بهره کافی خواهند برد و به رستگاری بزرگ که خشنودی خدای سبحان است، دست خواهند یافت.
امام خمینی راستگویی و صدق را مایه جواز داخل شدن در محضر حق‌تعالی و همنشینی با او می‌داند؛ زیرا همنشینی با حق‌تعالی، متوقف بر
صدق و صفا و خلوص از هرگونه
شرک در ظاهر و باطن است.
به اعتقاد امام خمینی اگر خداوند از بنده، صدق و راستگویی و اخلاص ببیند، او را به سلوک حقیقی راهنمایی می‌کند و توجه او را از عالم برمی‌گرداند و به‌سوی خود متوجه می‌کند.
ایشان معتقد است اگر انسان با صداقت و راستگویی و نیت صادق کار انجام دهد، آن کار به نتیجه می‌رسد
چنان‌که صدق در ابراز بندگی موجب نزول رحمت الهی به بنده، دستگیری از او و توفیق در به‌دست‌آوردن
مقام رضا است.
امام خمینی علامت راستگویی و صدق را در پیشگاه خداوند، خدمت به بندگان او می‌داند که در این میان انتخاب آنچه برای آنان سودمندتر است، دلیل صدق است نه آنچه برای خود یا دوستان خود سودمند باشد.
ایشان علامت صدق در توحید را بریدن از غیر حق‌تعالی و رو به‌سوی حق آوردن و قطع امید از مردم بر برمی‌شمارد و نخستین مرتبه صدق و راستگویی در این ادعا را رساندن آن به قلب با قدم تفکر و ریاضت می‌داند.
در مقابل، وی، کذب را سبب خرابی ایمان شمرده و معتقد است بعضی اوقات مفاسد بزرگ‌تری بر آن مترتب می‌شود که کمتر از زشتی و فساد خود دروغ نیست و ممکن است شخص با یک دروغ از معتبر بودن نزد مردم ساقط شود. امام خمینی نیت صادقانه در هر کاری را لازمه آن کار می‌داند که باید نیت‌ها صادق و برای خداوند باشد و میزان در کمال و تمامیت یک عمل، نیت صادقانه و اراده خالصانه است و هرقدر عمل و عبادت صادقانه‌تر و خالص‌تر باشد، کامل‌تر نیز خواهد بود.
با همه قداست و ارزشی که راستگویی دارد، باید توجه داشت که گاهی راستگویی مایه دردسر،
ضرر و
فساد می‌گردد که از دیدگاه اسلام کاری نادرست و ممنوع است؛ زیرا در پاره‌ای از موارد بر اثر راستگویی، اسراری کشف می‌شود و در نتیجه، منشا درگیری، فتنه‌انگیزی و گاه منجر به
قتل و خونریزی می‌گردد. در این موارد،
دروغ غائله را فرو می‌نشاند و از بروز اختلاف و درگیری جلوگیری می‌کند و راستگویی چون موجب فتنه و فساد است، جایز نیست و مبغوض خداوند است.
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) فرمود: «ثَلاثٌ یَقْبَحُ فیهنَّ الصِّدقُ: النَّمیمةُ و اِخبارُکَ الرَّجُلَ عَنْ اَهْلِهِ بِما یَکْرَهُهُ، و تَکذیبُکَ الرَّجُلَ عَنِ الْخَبرِ؛
راستگویی در سه چیز ناپسند است:
سخن‌چینی، سخن گفتن با مرد درباره همسرش به چیزی که او را ناخوش آید. تکذیب خبری که شخص می‌دهد.»
همچنین امام صادق (علیه‌السّلام) فرمود: «اگر درباره مسلمانی از یک
مسلمان سؤال شد و او راست بگوید و (به واسطه راستگویی) ضرری به آن مسلمان وارد سازد، از دروغ‌گویان نوشته می‌شود و اگر کسی درباره مسلمانی از یک مسلمان سؤال کند و او دروغ بگوید و (به واسطه دروغ‌گویی) منفعتی به او برساند، نزد خدا از راست‌گویان نوشته می‌شود.»
معنای این روایت این است که مؤمن باید موقعیت سنج و زیرک باشد و نسبت میان سخن و سود آن را بسنجد و طرف با اهمیت را برگزیند نه اینکه برای
سودجویی فردی یا گروهی، دروغ بگوید.
از راستگویی به مناسبت در باب‌های
اجتهاد و
تقلید،
حج و
تجارت سخن گفته‌اند.
گفتار مسلمان همچون رفتار او حمل بر صدق و راستی می‌شود، مگر آنکه خلاف آن ثابت گردد
بنا بر قول مشهور،
کفاره جدال در حال
احرام در صورتی که متعلقش سخن راست باشد و سه بار تکرار گردد، یک
گوسفند است. جدال کمتر از سه بار
کفاره ندارد. برخی، برخی، در این صورت تنها
توبه و
استغفار از آن را واجب دانسته‌اند.
در
بیع مرابحهو
مواضعه بر
فروشنده واجب است با صداقت، خریدار را از قیمت خرید مطلع سازد.
از مرجحات باب
تعارض، راست‌گوتر بودن یکی از دو راوی نسبت به دیگری است. این صورت تنها
توبه و
استغفار از آن را واجب دانسته‌اند.
بهشت صادقان (قرآن)؛
بهشتی شدن با صداقت (قرآن) ؛
حکم کتمان حق (قرآن)؛
دروغ در کلام نبوی؛
دعا برای صداقت (قرآن)؛
صداقت متقین (قرآن)؛
دروغ؛
دروغ در کلام نبوی؛
بهشتیان و دروغ (قرآن).
•
سایت‌اندیشه قم، برگرفته از مقاله «صداقت و راستگویی»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۶/۴/۲۵. •
فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ج۴، ص۳۲. • دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی.
