• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

دانشنامه امام خمینی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



دانشنامه امام ‌خمینی با ۱۰ جلد رحلی بزرگ، کوشیده‌ است ابعاد مختلف و دیدگاه‌های علمی با تاکید بر منابع فراوان، امام را معرفی کند. ازآنجاکه امام حتی در حوزه‌های تخصصی علوم حوزوی کمتر شناخته‌ شده است و از این منظر در غربت نسبی است، ازاین‌رو دانشنامه به هدف برآوردن این نیاز و معرفی علمی و تخصصی امام به‌عنوان جامع‌ترین کتاب مرجع در این باره سامان‌ یافته است.
افزون بر این، هدف از تدوین دانشنامه در کنار سامان‌دهی علمی و نشان‌دادن خطوط اصلی، روند اطلاع‌رسانی درباره امام را آسان و مطمئن می‌سازد، همچنین آنچه نیاز به وجود منبعی جامع، مستند و مورد اعتماد در شناخت امام‌ خمینی را دوچندان کرده، ضرورت شناخت ابعاد مختلف شخصیت امام‌ خمینی است که امام را علاوه بر اینکه یک مبارز مصلح و رهبر سیاسی معرفی می‌کند به یک رهبر دینی که در علم و عمل خود به ابعاد مختلفی از علوم اسلامی و اعمال ایمانی و توحیدی دست‌ یافته است، بالا می‌برد.
دانشنامه امام‌ خمینی، شخصیت‌محور است و باتوجه‌به ضرورت‌ها و اهداف، موضوع و قلمرو کلی آن عبارت از؛ تبیین و تدوین دیدگاه‌های علمی امام در حوزه‌های مختلف علوم اسلامی است که در شمار دایرة المعارف‌های عمومی جای می‌گیرد و تنظیم آن به‌گونه‌ای است که عموم اهل مطالعه می‌توانند از آن بهره ببرند و بخشی از مدخل‌های آن تنها برای متخصصان کارایی دارند نظیر مدخل‌های فلسفی، عرفانی و کلامی. شخصیت جامع امام‌ خمینی از یک‌سو برخاسته از سال‌ها تلاش علمی و اجتهادی و اندیشه‌ورزی در ابعاد اسلام و علوم مختلف عقلی و نقلی است و از سوی دیگر ریشه در تهذیب نفس و سلوک عرفانی ایشان دارد.
تبیین و تفسیر چنین شخصیتی به شناخت صدها اثر علمی که به دست او نگاشته شده نیازمند است و بدون ‌شک سخن‌گفتن از چنین شخصیتی، حتی در سطح و حجم یک دانشنامه بزرگ کاری آسان نیست ازاین‌رو در دانشنامه امام‌ خمینی تلاش شده‌ است، تحصیل، تدریس آثار و شاگردان، مراتب فقاهت و مرجعیت، سیره اخلاقی و رفتاری ایشان و تبیین اندیشه‌ها و دیدگاه‌های قرآنی و تفسیری، کلامی، فلسفی، اخلاقی، عرفانی، اصولی، حدیثی و فقهی این شخصیت بزرگ پرداخته شود.

فهرست مندرجات

۱ - آثار و تألیفات امام خمینی
       ۱.۱ - عرفانی
       ۱.۲ - فلسفی و کلامی
       ۱.۳ - اخلاق
       ۱.۴ - اصول فقه
       ۱.۵ - فقهی
       ۱.۶ - تقریرات اصولی و فقهی
۲ - اندیشه‌ها و روش‌های علمی امام خمینی
       ۲.۱ - اندیشه‌های قرآنی و تفسیری
              ۲.۱.۱ - علوم قرآنی
              ۲.۱.۲ - روش تفسیر
              ۲.۱.۳ - رویکرد تفسیر
              ۲.۱.۴ - مبانی و اصول تفسیری
                     ۲.۱.۴.۱ - وحیانی بودن قرآن
                     ۲.۱.۴.۲ - ظاهر و باطن قرآن
                     ۲.۱.۴.۳ - تأویل قرآن
       ۲.۲ - اندیشه‌های کلامی
              ۲.۲.۱ - توحید
              ۲.۲.۲ - صفات الهی
              ۲.۲.۳ - افعال الهی
              ۲.۲.۴ - نبوت و امامت
              ۲.۲.۵ - معاد
       ۲.۳ - اندیشه‌های فلسفی
              ۲.۳.۱ - هستیشناسی
              ۲.۳.۲ - جهان‌شناسی
              ۲.۳.۳ - معرفت‌شناسی
              ۲.۳.۴ - خداشناسی
              ۲.۳.۵ - انسان‌شناسی
              ۲.۳.۶ - معادشناسی
       ۲.۴ - اندیشه‌های عرفانی
              ۲.۴.۱ - هستیشناسی
              ۲.۴.۲ - انسان‌شناسی
              ۲.۴.۳ - سلوک سالکانه
       ۲.۵ - اندیشه‌های اخلاقی
       ۲.۶ - اندیشه‌های اصولی
       ۲.۷ - اندیشه‌های فقهی
۳ - منابع
۴ - منبع


ورود امام‌ خمینی در علوم مختلف و تحصیل و تدریس این علوم موجب نگارش آثار گوناگون در موضوعات مختلف شده‌ است این آثار به ترتیب موضوع عبارت‌اند از:

۱.۱ - عرفانی

"شرح دعاء سحر"،"التعلیقه علی الفوائد الرضویه"،"مصباح الهدایه الی الخلافه و الولایه"،"تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الانس"، "سر الصلاة"و"آداب الصلاة".

۱.۲ - فلسفی و کلامی

"کشف الاسرار"،"الطلب والاراده"و"تقریرات فلسفه".

۱.۳ - اخلاق

"اربعین حدیث یا شرح چهل حدیث"و"شرح حدیث جنود عقل و جهل".

۱.۴ - اصول فقه

"انوار الهدایه فی التعلیقه علی الکفایه"،"مناهج الوصول الی علم الاصول"،"الرسائل"،"رساله فی التعادل و الترجیح"،"رساله فی الاجتهاد و التقلید"،"رساله فی الاستصحاب"،"رساله فی قاعده لاضرر"و "رساله فی التقیه".

۱.۵ - فقهی

"کتاب الطهاره"،"المکاسب المحرمه"،"تعلیقه علی وسیله النجاة"،"التعلیقه علی العروة الوثقی"،"نجاة العباد"،"زبدة الاحکام"،"رساله مناسک حج"،"رساله توضیح المسائل"،"تحریر الوسیله"و"کتاب استفتائات".

۱.۶ - تقریرات اصولی و فقهی

"تهذیب الاصول"،"تنقیح الاصول"،"معتمد الاصول"،"جواهر الاصول"،" الدماء الثلاثه تقریر محمد صادق خلخالی".


روش و مبانی امام‌ خمینی در علوم مختلف اسلامی عبارتند از:

۲.۱ - اندیشه‌های قرآنی و تفسیری

امام‌ خمینی درباره برخی مسائل علوم قرآن، روش تفسیر و مبانی و اصول آن نکات مهم تفسیری بیان کرده‌ است:

۲.۱.۱ - علوم قرآنی

قرآن کریم افزون بر اینکه معجزه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) است، دارای علوم متفاوت و مختلفی است که بدون داشتن دانش‌های مقدماتی علوم قرآنی، فهم آن مشکل است. در علوم قرآن مسائلی چون، ماهیت قرآن، جامعیت قرآن، مقاصد قرآن، فهم قرآن، عدم تحریف قرآن، قرائت و آداب تلاوت قرآن موردبحث قرار می‌گیرد.

۲.۱.۲ - روش تفسیر

امام‌ خمینی در آثار خود از روش‌های تفسیری مختلفی استفاده کرده‌ است از جمله:
۱- تفسیر قرآن به قرآن
۲- بهره‌گیری از سنت و روایات اهل‌بیت.
۳- تدبر عقلی و اجتهادی.
۴- استفاده از تجربه‌های شهودی.

۲.۱.۳ - رویکرد تفسیر

رویکرد تفسیر امام ‌خمینی دارای شش بعد است:
۱- رویکرد عرفانی: مهم‌ترین گرایش و رویکرد تفسیری امام خمینی رویکرد عرفانی است.
۲- رویکرد فلسفی: از رویکردها و گرایش‌های پرجلوه در تفسیر امام‌ خمینی است؛ یعنی بهره‌گیری از مباحث فلسفی و تبیین آیات با زبان فلسفه اسلامی.
۳- رویکرد کلامی: ایشان در بعضی از آثار خود در پاسخ به برخی از اشکالات اعتقادی، رویکرد تفسیر کلامی را دنبال کرده‌ است.
۴- رویکرد فقهی.
۵- رویکرد اخلاقی و تربیتی.
۶- رویکرد اجتماعی.

۲.۱.۴ - مبانی و اصول تفسیری

آثار و دیدگاه‌های تفسیری امام‌ خمینی مبتنی بر مبانی و اصول کلی است که عبارت‌اند از:

۲.۱.۴.۱ - وحیانی بودن قرآن

امام‌ خمینی ماهیت وحی را یک ادراک مرموز و یک حقیقت غیبی می‌داند که تنها خداوند و رسولش از اتمام ابعاد آن آگاه‌اند و فهم حقیقت وحی و قرآن تنها برای کسی ممکن است که مخاطب آن باشد. و دیگران به واسطه آن از حقایق باطنی قرآن آگاهی می‌یابند.

۲.۱.۴.۲ - ظاهر و باطن قرآن

امام‌ خمینی به پیروی از حدیث «ان للقران بطنا و للبطن بطن» قرآن کریم را دارای ظاهر و باطن و دارای هفت بطن تودرتو می‌داند.

۲.۱.۴.۳ - تأویل قرآن

بنابر نظر امام‌ خمینی تفسیر مربوط به ‌ظاهر آیات و تأویل مربوط به باطن آیات است و هر رابطه و نسبتی که میان ظاهر و باطن آیات برقرار باشد، عیناً میان تفسیر و تأویل نیز برقرار است ازاین‌رو تفسیر و تأویل نه‌تنها تعارض و تضادی با یکدیگر ندارند، بلکه آن دو، مکمل و متمم یکدیگرند.
ایشان دستیابی به تاویل را از دو راه دانسته‌ است یکی ریاضت علمی و دیگری ریاضت عملی و تطهیر نفس.

۲.۲ - اندیشه‌های کلامی

روش کلامی امام‌ خمینی نه‌تنها بر عقل و برهان تکیه دارد، بلکه متأثر از مسلک عرفانی است. وی سعی در تعامل کامل میان نص و نقل با عقل داشته‌ است و در مباحث کلامی خود روشی را مشی می‌کند که بر پایه آن جنبه‌های سلبی و تناقض‌آور برخی مکاتب کلامی حذف می‌شود ازجمله روش امام‌ خمینی در مباحث کلامی، بهره‌گیری از زبان فلسفی و عرفانی است ازاین‌رو در کار کلامی امام، فلسفه حضور جدی دارد. ایشان مکتب اهل حدیث، معتزله و اشاعره را مورد بررسی و نقد کرده‌ است.
مباحث و مسائل کلامی امام‌ خمینی در موضوعات مختلف عبارتند از:

۲.۲.۱ - توحید

ایشان با بیان اقسام و حقیقت توحید و با استفاده از مطالب فلسفی، به بررسی کلامی توحید پرداخته و بسیاری از مطالب توحید متکلمان را بررسی و نقد کرده‌ است.

۲.۲.۲ - صفات الهی

امام‌ خمینی معتقد است شناخت ذات حق‌تعالی در پرتو شناخت اسماء و صفات او ممکن است و شامل مباحثی چون قدرت الهی، اراده الهی، کلام الهی و... می‌باشد.

۲.۲.۳ - افعال الهی

از مهم‌ترین بحث‌های مورد اختلاف متکلمان فعل حق‌تعالی است و مباحثی چون عدل الهی، قضا و قدر، جبر و اختیار، موردتوجه امام‌ خمینی در بحث‌های کلامی است.

۲.۲.۴ - نبوت و امامت

بحث از نبوت و به‌تبع آن امامت، از مباحث اساسی در علم کلام است. ایشان لزوم بعثت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را معلول لطف الهی می‌داند و مباحثی نظیر؛ وحی، عصمت، کفر و ایمان، معجزه و هدایت و ضلالت را مورد بررسی کلامی قرار می‌دهد.

۲.۲.۵ - معاد

معادشناسی در اندیشه‌های کلامی و فلسفی امام‌ خمینی جایگاه مهمی دارد و به ابعاد مختلفی از آن پرداخته‌ است نظیر؛ معاد جسمانی، ثواب و عقاب، شفاعت و تجسم اعمال.

۲.۳ - اندیشه‌های فلسفی

امام‌ خمینی یکی از شارحان بزرگ حکمت متعالیه است که توانسته با تامل در نظام فلسفی صدرایی، در تقریر و بسط معارف الهی، از آن بهره ببرد. فلسفه ایشان فلسفه‌ای عقلی، ذوقی و شرعی است و درعین‌حال متأثر از اندیشه‌های پیشینیان است. امام‌ خمینی در روش و محتوا به تقریر و تکمیل فلسفه پرداخته و فلسفه را به حکمت عرفانی تبدیل کرده‌ است. ایشان در روش معرفتی، ترتیب مباحث و برهانی کردن نظریه‌های پیشین و رد برخی از نظریه‌ها، نوآوری دارد؛ ازاین‌رو اندیشه‌های فلسفی ایشان در قالب منظومه فکری خاص، بیان می‌شود، که عبارت است از:

۲.۳.۱ - هستیشناسی

مسائل اصلی در شناخت هستی از نگاه فلسفی عبارت می‌باشند از:
۱- وجود.
۲- اصالت وجود.
۳- تشکیک وجود.
۴- وجود رابط.

۲.۳.۲ - جهان‌شناسی

یکی از مباحث موردتوجه امام‌ خمینی بحث از تغییر و حرکت در موجودات هستی است و همه عالم طبیعت و در حال تجدد و تصرم می‌داند و مباحثی چون:
۱- حرکت.
۲- زمان
۳- حرکت جوهری، حدوث و قدم، ربط حادث به قدیم در فلسفه ایشان مطرح می‌باشد.

۲.۳.۳ - معرفت‌شناسی

امام‌ خمینی مبانی معرفت‌شناسی خود را در آثار گوناگون و در اثبات دیدگاه‌های مختلف حکمی، عرفانی و دینی به کار گرفته‌ است، که عبارت‌اند از:
۱- علم.
۲- وجود ذهنی
۳- اتحاد عاقل و معقول.

۲.۳.۴ - خداشناسی

امام‌ خمینی به بحث خداشناسی پرداخته و با استناد به آیات الهی براهین فلسفی و کلامی آن را بررسی کرد و مباحثی را در این زمینه مورد توجه قرار داده از جمله:
۱- راه‌های اثبات خداوند.
۲- توحید (ذاتی-صفاتی و افعالی)
۳- علم الهی.

۲.۳.۵ - انسان‌شناسی

انسان‌شناسی امام مباحث گسترده‌ای را شامل می‌شوند ازجمله:
۱- نفس‌شناسیی.
۲- حدوث و قدم نفس.
۳- رابطه قوی با نفس.
۴- عقل و مراتب آن.

۲.۳.۶ - معادشناسی

معادشناسی امام‌ خمینی مباحث مهم اعتقادی را شامل می‌شود که عبارت‌اند از:
۱- تناسخ
۲- مرگ.
۳- برزخ، قیامت و بهشت و جهنم.

۲.۴ - اندیشه‌های عرفانی

یکی از برجسته‌ترین عرصه‌های فعالیت علمی ایشان، عرفان نظری و عملی است. ویژگی بارز در این عرصه، ظهور امام‌ خمینی در هر دو زمینه عرفان نظری و عملی است که در دو حیطه «روش» و «محتوا» به تکمیل عرفان نظری و عملی موفق شده‌ است. عرفان امام‌ با الهام‌گرفتن از متون دینی و بر پایه نظام خاص عرفانی در قلمرو سه عنوان هستیشناسی، انسان‌شناسی و سلوک سالکانه می‌باشد.

۲.۳.۱ - هستیشناسی

۱- وحدت وجود.
۲- مقام ذات و مراتب تجلیات
۳- تعینات حقی
۴- اسماء و صفات.
۵- اعیان ثابته
۶- نفس رحمانی
۷- تعینات خلقی.

۲.۳.۵ - انسان‌شناسی

۱- جایگاه انسان.
۲- جامعیت انسان.
۳- خلافت و ولایت انسان.

۲.۴.۳ - سلوک سالکانه

۱- سلوک سالک.
۲- شرایط سلوک.
۳- مقامات سلوک.
۴- فنا.
۵- اسفار اربعه‌ سلوکی.

۲.۵ - اندیشه‌های اخلاقی

اندیشه‌های اخلاقی و تربیتی امام‌ خمینی، مبتنی بر معرفت‌های بنیادین ایشان نسبت‌ به خداوند، جهان و انسان است. مهم‌ترین مفاهیم این حوزه عبارت‌اند از: اخلاق، تهذیب، تربیت و رفتار اخلاقی است.

۲.۶ - اندیشه‌های اصولی

امام‌ خمینی ازجمله علمای اصولی است که بر اساس مشربی متمایز از دیگران به تحصیل، تدریس و تألیف در زمینه اصول فقه پرداخته‌ است از جمله آرای مهم و اصولی ایشان عبارتند از: موضوع علم وتمایز علوم، موضوع له الفاظ، حقیقت و مجاز، حقیقت حکم، خلو واقعه از حکم، خطابات قانونی، مراتب حکم شرعی، تضاد حکم خبر واحد و جایگاه استصحاب می‌باشد.

۲.۷ - اندیشه‌های فقهی

امام‌ خمینی در نگاه کلی به فقه، در مباحث اصولی و غیر آن، در مجموع محورهایی چند را مورد توجه قرار داده‌ است: جایگاه فقه، قلمرو فقه، منابع فقه و آیات الاحکام. همچنین دیدگاه فقهی و فتاوایی امام‌ بر مبانی و اصولی است که مهم‌ترین آنها عبارتند از:
۱- جامعیت فقه.
۲- اجتهاد اصیل و زنده.
۳- اهتمام به عرف.
۴- نظام‌مند.
همچنین نوآوری‌های امام‌ خمینی عبارتند از:
۱- فقه حکومتی.
۲- نظریه ولایت‌فقیه
۳- تقیه مداراتی.
۴- قلمرو احکام ثانوی، نصبی بودن امامت جمعه.
قواعد فقهی‌: امام‌ خمینی به‌تناسب مباحث فقهی به قواعد فقهی اشاره و برخی از قواعد را به‌صورت مفصل بررسی کرده‌ است ازجمله این قواعد عبارت‌اند از: قاعده احترام، قاعده اصاله الصحة، قاعده اضطرار، قاعده اعانه بر اثم، قاعده تجاوز، قاعده الخراج بالضمان، قاعده سوق مسلمین، قاعده قرعه، قاعده نفی حرج، قاعده نفی سبیل و قاعده نفی ضرر.


خمینی، روح‌الله، دانشنامه امام خمینی، ج۱، ص۸۷-۱۵۸، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰.


• دانشنامه امام خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی.


رده‌های این صفحه : امام خمینی




جعبه ابزار