جواهر الأصول (امام خمینی)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«جواهر الاصول»، گزارش درس‌های خارج اصول
امام خمینی رحمة‌الله‌علیه ، در دوره سوم تدریس
اصول که آغاز آن سال ۱۳۷۸ ق است، می‌باشد و به قلم آیت‌الله
سید محمدحسن مرتضوی لنگرودی به انجام رسیده است.
جلد اول کتاب، در ۱۱ فصل، مقدمات لغوی مرتبط با
علم اصول را در بر دارد. این کتاب؛ مشتمل بر نظریات اصولی بزرگان مدرسه فکری
قم (همچون
آیت‌الله بروجردی و
محقق حائری ) و مکتب فکری
نجف (مانند
محقق خراسانی ،
محقق نایینی و...) بوده و نظریات آنان همراه با تحلیل و نقد عرضه گردیده است. روش تفکر اصولی امام رحمة‌الله‌علیه چنان است که در آن از مباحث فلسفی جز در موارد خاص بهره نمی‌گیرد، زیرا مسائل اصولی غالبا بر مبنای فهم عرفی و سیره عقلایی است.
بر طبق رویه معمول، بحث از موضوع علم اصول و تعریف آن، آغازین فصل کتاب است.
یکی از تعاریف مشهور علم اصول در میان متاخرین، علم به قوانین
استنباط حکم شرعی فرعی از دلیل تفصیلی است.
انتقاداتی در مورد این تعریف وجود دارد و از جمله این که:
این تعریف ادله ظن بر اساس
حکومت را از مسائل علم اصول خارج می‌کند. این نوع ظن بر طبق
حکم عقل به لزوم عمل بر طبق آن اعتبار می‌یابد و آن بر این اساس، مانند
قطع ، عقلی است. بنابراین، ادله ظن بر اساس حکم عقل، در طریق استنباط حکم شرعی قرار نمی‌گیرد، چرا که تنها حکم عقل را ثابت می‌کند. این ادله از مسائل علم اصول است و تعریف فوق آن را در بر نگرفته است.
اصول عملیه جاری در
شبهات حکمیه از این تعریف خارج می‌شوند، چرا که تنها بیانگر وظیفه عملی مکلف هستند و نه حکم شرعی.
این تعریف، اصول را علم به قوانین می‌داند، در حالی که در واقع، اصول فقه، خود آن قوانین است و نه علم به آن.
امام خمینی رحمة‌الله‌علیه بعد از طرح تعاریف
شیخ اعظم انصاری ، محقق خراسانی ، نایینی و... و ارزیابی آنها، هیچ یک را کامل ندانسته و در نهایت خود، علم اصول را چنین تعریف کرده‌اند: اصول قوانینی آلی است که صلاحیت واقع شدن در کبرای قیاس استنباط حکم کلی فرعی شرعی یا وظیفه عملی را دارا است.
یکی از نظریات خاص امام خمینی رحمة‌الله‌علیه عقیده ایشان در
ادله حقیقت و مجاز است. در میان اصولیان، تنها
شیخ محمدرضا اصفهانی ، استاد امام رحمة‌الله‌علیه این نظریه را ابراز کرده‌اند. از نظر مشهور ادیبان عرب و نیز
اصولیان ، استعمال لفظ در معنای مجازی، استعمال در غیر موضوع له است. در مقابل، امام رحمة‌الله‌علیه به تبعیت از استاد خویش معتقد است که لفظ در همه
انواع مجاز (مرسل، استعاره، مجاز در حذف و...) در معنای حقیقی موضوع به کار برده شده است و مثلا کاربرد لفظ شیر برای انسان شجاع، استفاده از لفظ شیر برای حیوان خاص است و بعد از این استعمال حقیقی، ادعا می‌شود که این معنا، بر مصداق انسان شجاع صدق می‌کند. به باور امام رحمة‌الله‌علیه آنچه در مجاز باعث زیبایی و
بلاغت و فصاحت کلام می‌شود، بازی با معانی و جایگزین کردن معنایی به جای معنای دیگر است و این همان عاملی است که به کلام، زیبایی می‌بخشد و نه قرار دادن لفظی به جای لفظ دیگر. این نظریه با ذکر شواهد متعددی از آیات قرآنی و اشعار عربی و بحث پیرامون جنبه‌های زیبایی شناختی معانی آنها توضیح داده شده است.
ادله معروف
صحیح و اعم آخرین عنوان جلد اول این کتاب است که از مباحث مهم و مفصل قسمت الفاظ اصول به شمار می‌آید. عنوان این ادله در بسیاری از کتاب‌های معاصر چنین است: الفاظ
معاملات و
عبادات ، موضوع برای عبادت و معامله صحیح هستند یا اعم از آن؟ (و فاسد را نیز در بر می‌گیرند).
بحث از معنای
صحیح و فاسد از مقدمات این ادله است. گفته شده که معنای این دو از لحاظ عرفی و لغوی، تام و ناقص است. امام رحمة‌الله‌علیه معتقد است که این معانی نه با عرف سازگار است و نه با لغت؛ چرا که صحیح گاهی در برابر فاسد، گاهی در قبال معیب و در مواردی در قبال باطل و... به کار می‌رود.
ظاهرا بین مفهوم صحیح و فاسد، تقابل از نوع تضاد وجود دارد، در حالی که تقابل بین تام و ناقص از قبیل تقابل عدم و ملکه است و لذا نمی‌توان صحیح و فاسد را به تام و ناقص معنا کرد. صحت و فساد کیفیتی هستند که بر هر چیز به حسب وجود خارجی آن و با نظر به هماهنگی با طبیعت عمومی یا عدم هماهنگی بار می‌شوند و اطلاق آنها بر عباداتی مثل نماز، با نوعی اعتبار همراه است.
مسائلی همچون چگونگی تصویر جامع، ثمره نزاع بین قائلین به وضع برای صحیح و قائلین وضع برای اعم و تحقیق کلام در موضوع در عبادات و معاملات، دیگر عناوین این بحث را تشکیل داده است.
نرم افزار جامع اصول فقه، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
