دانشنامه امام خمینی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
دانشنامه امام خمینی با ۱۰ جلد رحلی بزرگ، کوشیده است ابعاد مختلف و دیدگاه‌های علمی با تاکید بر منابع فراوان، امام را معرفی کند. ازآنجاکه امام حتی در حوزه‌های تخصصی علوم حوزوی کمتر شناخته شده است و از این منظر در غربت نسبی است، ازاین‌رو دانشنامه به هدف برآوردن این نیاز و معرفی علمی و تخصصی امام به‌عنوان جامع‌ترین کتاب مرجع در این باره سامان یافته است.
افزون بر این، هدف از تدوین دانشنامه در کنار سامان‌دهی علمی و نشان‌دادن خطوط اصلی، روند اطلاع‌رسانی درباره امام را آسان و مطمئن می‌سازد، همچنین آنچه نیاز به وجود منبعی جامع، مستند و مورد اعتماد در شناخت امام خمینی را دوچندان کرده، ضرورت شناخت ابعاد مختلف شخصیت
امام خمینی است که امام را علاوه بر اینکه یک مبارز مصلح و رهبر سیاسی معرفی می‌کند به یک رهبر دینی که در علم و عمل خود به ابعاد مختلفی از علوم اسلامی و اعمال ایمانی و توحیدی دست یافته است، بالا می‌برد.
دانشنامه امام خمینی، شخصیت‌محور است و باتوجه‌به ضرورت‌ها و اهداف، موضوع و قلمرو کلی آن عبارت از؛ تبیین و تدوین دیدگاه‌های علمی امام در حوزه‌های مختلف علوم اسلامی است که در شمار دایرة المعارف‌های عمومی جای می‌گیرد و تنظیم آن به‌گونه‌ای است که عموم اهل مطالعه می‌توانند از آن بهره ببرند و بخشی از مدخل‌های آن تنها برای متخصصان کارایی دارند نظیر مدخل‌های فلسفی، عرفانی و کلامی. شخصیت جامع امام خمینی از یک‌سو برخاسته از سال‌ها تلاش علمی و اجتهادی و اندیشه‌ورزی در ابعاد اسلام و علوم مختلف عقلی و نقلی است و از سوی دیگر ریشه در
تهذیب نفس و
سلوک عرفانی ایشان دارد.
تبیین و تفسیر چنین شخصیتی به شناخت صدها اثر علمی که به دست او نگاشته شده نیازمند است و بدون شک سخن‌گفتن از چنین شخصیتی، حتی در سطح و حجم یک دانشنامه بزرگ کاری آسان نیست ازاین‌رو در دانشنامه امام خمینی تلاش شده است، تحصیل، تدریس آثار و شاگردان، مراتب فقاهت و مرجعیت، سیره اخلاقی و رفتاری ایشان و تبیین اندیشه‌ها و دیدگاه‌های قرآنی و تفسیری، کلامی، فلسفی، اخلاقی، عرفانی، اصولی، حدیثی و فقهی این شخصیت بزرگ پرداخته شود.
ورود امام خمینی در علوم مختلف و تحصیل و تدریس این علوم موجب نگارش آثار گوناگون در موضوعات مختلف شده است این آثار به ترتیب موضوع عبارت‌اند از:
"
شرح دعاء سحر"،"
التعلیقه علی الفوائد الرضویه"،"
مصباح الهدایه الی الخلافه و الولایه"،"
تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الانس"، "
سر الصلاة"و"
آداب الصلاة".
"
کشف الاسرار"،"
الطلب والاراده"و"
تقریرات فلسفه".
"
اربعین حدیث یا شرح چهل حدیث"و"
شرح حدیث جنود عقل و جهل".
"
انوار الهدایه فی التعلیقه علی الکفایه"،"
مناهج الوصول الی علم الاصول"،"
الرسائل"،"
رساله فی التعادل و الترجیح"،"
رساله فی الاجتهاد و التقلید"،"
رساله فی الاستصحاب"،"
رساله فی قاعده لاضرر"و "
رساله فی التقیه".
"
کتاب الطهاره"،"
المکاسب المحرمه"،"
تعلیقه علی وسیله النجاة"،"
التعلیقه علی العروة الوثقی"،"
نجاة العباد"،"
زبدة الاحکام"،"
رساله مناسک حج"،"
رساله توضیح المسائل"،"
تحریر الوسیله"و"
کتاب استفتائات".
"
تهذیب الاصول"،"
تنقیح الاصول"،"
معتمد الاصول"،"
جواهر الاصول"،"
الدماء الثلاثه تقریر محمد صادق خلخالی".
روش و مبانی امام خمینی در علوم مختلف اسلامی عبارتند از:
امام خمینی درباره برخی مسائل علوم قرآن، روش تفسیر و مبانی و اصول آن نکات مهم تفسیری بیان کرده است:
قرآن کریم افزون بر اینکه معجزه
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) است، دارای علوم متفاوت و مختلفی است که بدون داشتن دانش‌های مقدماتی علوم قرآنی، فهم آن مشکل است. در علوم قرآن مسائلی چون، ماهیت قرآن،
جامعیت قرآن،
مقاصد قرآن، فهم قرآن، عدم تحریف قرآن، قرائت و آداب تلاوت قرآن موردبحث قرار می‌گیرد.
امام خمینی در آثار خود از روش‌های تفسیری مختلفی استفاده کرده است از جمله:
۱- تفسیر قرآن به قرآن
۲- بهره‌گیری از سنت و روایات اهل‌بیت.
۳- تدبر عقلی و اجتهادی.
۴- استفاده از تجربه‌های شهودی.
رویکرد تفسیر امام خمینی دارای شش بعد است:
۱- رویکرد عرفانی: مهم‌ترین گرایش و رویکرد تفسیری امام خمینی رویکرد عرفانی است.
۲- رویکرد فلسفی: از رویکردها و گرایش‌های پرجلوه در تفسیر امام خمینی است؛ یعنی بهره‌گیری از مباحث فلسفی و تبیین آیات با زبان فلسفه اسلامی.
۳- رویکرد کلامی: ایشان در بعضی از آثار خود در پاسخ به برخی از اشکالات اعتقادی، رویکرد تفسیر کلامی را دنبال کرده است.
۴- رویکرد فقهی.
۵- رویکرد اخلاقی و تربیتی.
۶- رویکرد اجتماعی.
آثار و دیدگاه‌های تفسیری امام خمینی مبتنی بر مبانی و اصول کلی است که عبارت‌اند از:
امام خمینی ماهیت وحی را یک ادراک مرموز و یک حقیقت غیبی می‌داند که تنها خداوند و رسولش از اتمام ابعاد آن آگاه‌اند و فهم حقیقت وحی و قرآن تنها برای کسی ممکن است که مخاطب آن باشد. و دیگران به واسطه آن از حقایق باطنی قرآن آگاهی می‌یابند.
امام خمینی به پیروی از حدیث «ان للقران بطنا و للبطن بطن» قرآن کریم را دارای ظاهر و باطن و دارای هفت بطن تودرتو می‌داند.
بنابر نظر امام خمینی تفسیر مربوط به ظاهر آیات و تأویل مربوط به باطن آیات است و هر رابطه و نسبتی که میان ظاهر و باطن آیات برقرار باشد، عیناً میان تفسیر و تأویل نیز برقرار است ازاین‌رو
تفسیر و
تأویل نه‌تنها تعارض و تضادی با یکدیگر ندارند، بلکه آن دو، مکمل و متمم یکدیگرند.
ایشان دستیابی به تاویل را از دو راه دانسته است یکی ریاضت علمی و دیگری ریاضت عملی و تطهیر نفس.
روش کلامی امام خمینی نه‌تنها بر عقل و برهان تکیه دارد، بلکه متأثر از
مسلک عرفانی است. وی سعی در تعامل کامل میان نص و نقل با عقل داشته است و در مباحث کلامی خود روشی را مشی می‌کند که بر پایه آن جنبه‌های سلبی و تناقض‌آور برخی مکاتب کلامی حذف می‌شود ازجمله روش امام خمینی در مباحث کلامی، بهره‌گیری از زبان فلسفی و عرفانی است ازاین‌رو در کار کلامی امام، فلسفه حضور جدی دارد. ایشان مکتب
اهل حدیث،
معتزله و
اشاعره را مورد بررسی و نقد کرده است.
مباحث و مسائل کلامی امام خمینی در موضوعات مختلف عبارتند از:
ایشان با بیان اقسام و حقیقت توحید و با استفاده از مطالب فلسفی، به بررسی کلامی توحید پرداخته و بسیاری از مطالب توحید متکلمان را بررسی و نقد کرده است.
امام خمینی معتقد است شناخت ذات حق‌تعالی در پرتو شناخت اسماء و صفات او ممکن است و شامل مباحثی چون
قدرت الهی، اراده الهی، کلام الهی و... می‌باشد.
از مهم‌ترین بحث‌های مورد اختلاف متکلمان فعل حق‌تعالی است و مباحثی چون عدل الهی، قضا و قدر، جبر و اختیار، موردتوجه امام خمینی در بحث‌های کلامی است.
بحث از نبوت و به‌تبع آن امامت، از مباحث اساسی در علم کلام است. ایشان لزوم بعثت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را معلول لطف الهی می‌داند و مباحثی نظیر؛
وحی،
عصمت، کفر و ایمان، معجزه و هدایت و ضلالت را مورد بررسی کلامی قرار می‌دهد.
معادشناسی در اندیشه‌های کلامی و فلسفی امام خمینی جایگاه مهمی دارد و به ابعاد مختلفی از آن پرداخته است نظیر؛
معاد جسمانی،
ثواب و
عقاب،
شفاعت و
تجسم اعمال.
امام خمینی یکی از شارحان بزرگ حکمت متعالیه است که توانسته با تامل در نظام فلسفی صدرایی، در تقریر و بسط معارف الهی، از آن بهره ببرد. فلسفه ایشان فلسفه‌ای عقلی، ذوقی و شرعی است و درعین‌حال متأثر از اندیشه‌های پیشینیان است. امام خمینی در روش و محتوا به تقریر و تکمیل فلسفه پرداخته و فلسفه را به حکمت عرفانی تبدیل کرده است. ایشان در روش معرفتی، ترتیب مباحث و برهانی کردن نظریه‌های پیشین و رد برخی از نظریه‌ها، نوآوری دارد؛ ازاین‌رو اندیشه‌های فلسفی ایشان در قالب منظومه فکری خاص، بیان می‌شود، که عبارت است از:
مسائل اصلی در شناخت هستی از نگاه فلسفی عبارت می‌باشند از:
۱- وجود.
۲- اصالت وجود.
۳- تشکیک وجود.
۴- وجود رابط.
یکی از مباحث موردتوجه
امام خمینی بحث از تغییر و حرکت در موجودات هستی است و همه عالم طبیعت و در حال تجدد و تصرم می‌داند و مباحثی چون:
۱- حرکت.
۲- زمان
۳- حرکت جوهری، حدوث و قدم، ربط حادث به قدیم در فلسفه ایشان مطرح می‌باشد.
امام خمینی مبانی معرفت‌شناسی خود را در آثار گوناگون و در اثبات دیدگاه‌های مختلف حکمی، عرفانی و دینی به کار گرفته است، که عبارت‌اند از:
۱- علم.
۲- وجود ذهنی
۳- اتحاد عاقل و معقول.
امام خمینی به بحث خداشناسی پرداخته و با استناد به آیات الهی براهین فلسفی و کلامی آن را بررسی کرد و مباحثی را در این زمینه مورد توجه قرار داده از جمله:
۱- راه‌های اثبات خداوند.
۲- توحید (ذاتی-صفاتی و افعالی)
۳- علم الهی.
انسان‌شناسی امام مباحث گسترده‌ای را شامل می‌شوند ازجمله:
۱- نفس‌شناسیی.
۲- حدوث و قدم نفس.
۳- رابطه قوی با نفس.
۴- عقل و مراتب آن.
معادشناسی امام خمینی مباحث مهم اعتقادی را شامل می‌شود که عبارت‌اند از:
۱- تناسخ
۲- مرگ.
۳- برزخ، قیامت و بهشت و جهنم.
یکی از برجسته‌ترین عرصه‌های فعالیت علمی ایشان، عرفان نظری و عملی است. ویژگی بارز در این عرصه، ظهور امام خمینی در هر دو زمینه عرفان نظری و عملی است که در دو حیطه «روش» و «محتوا» به تکمیل عرفان نظری و عملی موفق شده است. عرفان امام با الهام‌گرفتن از متون دینی و بر پایه نظام خاص عرفانی در قلمرو سه عنوان هستی‌شناسی، انسان‌شناسی و
سلوک سالکانه می‌باشد.
۱- وحدت وجود.
۲- مقام ذات و مراتب تجلیات
۳- تعینات حقی
۴- اسماء و صفات.
۵- اعیان ثابته
۶- نفس رحمانی
۷- تعینات خلقی.
۱- جایگاه انسان.
۲- جامعیت انسان.
۳- خلافت و ولایت انسان.
۱-
سلوک سالک.
۲- شرایط
سلوک.
۳- مقامات
سلوک.
۴- فنا.
۵-
اسفار اربعه سلوکی.
اندیشه‌های اخلاقی و تربیتی امام خمینی، مبتنی بر معرفت‌های بنیادین ایشان نسبت به خداوند، جهان و انسان است. مهم‌ترین مفاهیم این حوزه عبارت‌اند از: اخلاق،
تهذیب،
تربیت و رفتار اخلاقی است.
امام خمینی ازجمله علمای اصولی است که بر اساس مشربی متمایز از دیگران به تحصیل، تدریس و تألیف در زمینه اصول فقه پرداخته است از جمله آرای مهم و اصولی ایشان عبارتند از: موضوع علم وتمایز علوم، موضوع له الفاظ، حقیقت و مجاز، حقیقت حکم، خلو واقعه از حکم، خطابات قانونی، مراتب حکم شرعی، تضاد حکم خبر واحد و جایگاه استصحاب می‌باشد.
امام خمینی در نگاه کلی به فقه، در مباحث اصولی و غیر آن، در مجموع محورهایی چند را مورد توجه قرار داده است: جایگاه فقه، قلمرو فقه، منابع فقه و آیات الاحکام. همچنین دیدگاه فقهی و فتاوایی امام بر مبانی و اصولی است که مهم‌ترین آنها عبارتند از:
۱- جامعیت فقه.
۲- اجتهاد اصیل و زنده.
۳- اهتمام به عرف.
۴- نظام‌مند.
همچنین نوآوری‌های امام خمینی عبارتند از:
۱- فقه حکومتی.
۲- نظریه ولایت‌فقیه
۳- تقیه مداراتی.
۴- قلمرو احکام ثانوی، نصبی بودن امامت جمعه.
قواعد فقهی: امام خمینی به‌تناسب مباحث فقهی به قواعد فقهی اشاره و برخی از قواعد را به‌صورت مفصل بررسی کرده است ازجمله این قواعد عبارت‌اند از: قاعده احترام، قاعده اصاله الصحة، قاعده اضطرار، قاعده اعانه بر اثم، قاعده تجاوز، قاعده الخراج بالضمان، قاعده سوق مسلمین، قاعده قرعه،
قاعده نفی حرج، قاعده نفی سبیل و
قاعده نفی ضرر.
خمینی، روح‌الله، دانشنامه امام خمینی، ج۱، ص۸۷-۱۵۸، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰.
• دانشنامه امام خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی.
