• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

خَصْم (مفردات‌قرآن)

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف





خَصْم (به فتح خاء و سکون صاد) از واژگان قرآن کریم به معنای دشمن است.
مشتقات خَصْم که در آیات قرآن آمده عبارتند از:
الْخَصْمِ‌ (به فتح خاء و سکون صاد) به معنای دشمنان؛
خَصْمانِ‌ (به فتح خاء و سکون صاد) به معنای دشمن یکدیگرند؛
اخْتَصَمُوا (به کسر الف، سکون خاء و فتح صاد) به معنای مخاصمه و جدال پرداختند؛
تَخْتَصِمُوا (به فتح تاء اول و دوم، سکون خاء و کسر صاد) به معنای جدال و مخاصمه کنید؛
تَخَاصم (به فتح الف و خاء) به معنای گفتگوهاى خصمانه؛
يَخِصِّمُونَ‌ (به فتح یاء، کسر خاء و صاد) به معنای مشغول جدل هستند؛
خِصَام (به کسر خاء و فتح صاد) جمع خَصْم و به معناى مخاصمه و جدال؛
خَصِمُونَ‌ (به فتح خاء و کسر صاد) به معناى مخاصمه‌گرند؛
خَصِيم (به فتح خاء و کسر صاد) به معنى كثيرالمُخَاصَمَه می‌باشد.


خَصْم به معنای دشمن است.



به مواردی از خَصْم که در قرآن به‌ کار رفته است، اشاره می‌شود:

۲.۱ - الْخَصْمِ‌ (آیه ۲۱ سوره ص)

(وَ هَلْ أَتاكَ نَبَأُ الْخَصْمِ‌ إِذْ تَسَوَّرُوا الْمِحْرابَ‌)
«آيا خبر دشمنان را دانسته‌اى؟ آن گاه كه از محراب بالا رفتند.»
«خصم» مصدر و صفت هر دو آمده و نيز در واحد و جمع به كار رفته است؛ چنان كه در آیه فوق منظور از آن جمع است.


۲.۲ - خَصْمانِ‌ - اخْتَصَمُوا (آیه ۱۹ سوره حج)

(هذانِ‌ خَصْمانِ‌ اخْتَصَمُوا فِي رَبِّهِمْ‌)
(اين دو گروه، دشمن يكديگرند كه درباره پروردگارشان به مخاصمه و جدال پرداختند.)
همچنين است در این آيه‌ مراد دو گروه مومن و کافر است.
اختصام و تخاصم هر دو به معنى مخاصمه است.


۲.۳ - تَخْتَصِمُوا (آیه ۲۸ سوره ق)

(لا تَخْتَصِمُوا لَدَيَّ وَ قَدْ قَدَّمْتُ إِلَيْكُمْ بِالْوَعِيدِ)
(نزد من جدال و مخاصمه نكنيد؛ من پيش‌تر به شما هشدار داده‌ام و اتمام حجّت كرده‌ام.)


۲.۴ - تَخاصُمُ‌ (آیه ۶۴ سوره ص)

(إِنَّ ذلِكَ لَحَقٌ‌ تَخاصُمُ‌ أَهْلِ النَّارِ)
(گفتگوهاى خصمانه دوزخیان، يک واقعيت است.)


۲.۵ - يَخِصِّمُونَ‌ (آیه ۴۹ سوره یس)

(ما يَنْظُرُونَ إِلَّا صَيْحَةً واحِدَةً تَأْخُذُهُمْ وَ هُمْ‌ يَخِصِّمُونَ‌)
(امّا جز اين انتظار نمى‌كشند كه يک صیحه عظيم آسمانى آن‌ها را فرا گيرد، در حالى كه مشغول جدال در امور دنيا هستند.)
(يَخِصِّمُونَ) در آيه‌ در اصل (يَخْتَصِمُونَ) بود تاء به صاد بدل شده و در آن ادغام گرديده است.


۲.۶ - الْخِصامِ‌ (آیه ۲۰۴ سوره بقره)

(وَ هُوَ أَلَدُّ الْخِصامِ‌)
(در حالى كه آنان، سرسخت‌ترين دشمنانند)
خصام در این آیه به قول زجّاج جمع خصم است و فعل (به فتح اوّل و سكون دوّم) اگر صفت باشد بر وزن فعال (به كسر اوّل) جمع بسته می‌شود مثل صعب و صعاب و از خليل نقل شده كه آن مصدر است به معنى مخاصمه می‌باشد.


۲.۷ - الْخِصامِ‌ (آیه ۱۸ سوره زخرف)

(وَ هُوَ فِي‌ الْخِصامِ‌ غَيْرُ مُبِينٍ‌)
(و به هنگام جدال قادر به تبيين مقصود خود نيست.)
ولى در این آيه‌ یقيناً مصدر و به معنى مخاصمه است.


۲.۸ - خَصِمُونَ‌ (آیه ۵۸ سوره زخرف)

خَصِم (بر وزن كتف) و خَصُوم (به فتح اوّل) به معنى مُخَاصِم و مُجَادِل است؛ مثل‌:
(بَلْ هُمْ قَوْمٌ‌ خَصِمُونَ‌)
«بلكه آن‌ها مردمى مُخَاصَمَه‌گراند.»


۲.۹ - خَصِيمٌ‌ (آیه ۴ سوره نحل)

(فَإِذا هُوَ خَصِيمٌ‌ مُبِينٌ‌)
(و اين موجود ضعيف سرانجام موجودى فصيح و مدافع گويا و آشكار خويش گرديد)
خَصِيم به معنى كثير المُخَاصَمَه می‌باشد.


۲.۱۰ - يَخْتَصِمُونَ‌ (آیه ۶۹ سوره ص)

(قُلْ هُوَ نَبَأٌ عَظِيمٌ- أَنْتُمْ عَنْهُ‌ مُعْرِضُونَ- ما كانَ لِي مِنْ عِلْمٍ بِالْمَلَإِ الْأَعْلى‌ إِذْ يَخْتَصِمُونَ‌- إِنْ يُوحى‌ إِلَيَّ إِلَّا أَنَّما أَنَا نَذِيرٌ مُبِينٌ‌)
(بگو: «اين خبرى بزرگ است، كه شما از آن روى گردانيد! من از ملأ اعلى و فرشتگان عالَم بالا به هنگامى كه درباره آفرينش آدم گفتگو مى‌كردند خبر ندارم. تنها چيزى كه به من وحی مى‌شود اين است كه من انذاركننده آشكارى هستم.)
به نظر می‌آيد: مراد از اختصام ملاء اعلى همان مناقشه ملائكه در باره خلقت آدم و خلافت او در روى زمين و مخالفت ابلیس لعين است. مناقشه‌ای كه با خدا كردند و يا مناقشه‌ای كه ميان خودشان بود؛ چنان كه آيات بعدى در باره خلقت و خلافت آدم و مخالفت شيطان و قرينه اختصام فوق می‌باشد.
يعنى: من به اين‌ها دانا نبودم و خدا وحى كرده است و شما اى کفّار مکّه از آن اعراض می‌كنيد و به آن اهميت نمی‌دهيد.


۲.۷ - الْخِصامِ‌ (آیه ۱۸ سوره زخرف)

(أَمِ اتَّخَذَ مِمَّا يَخْلُقُ بَناتٍ وَ أَصْفاكُمْ بِالْبَنِينَ- وَ إِذا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بِما ضَرَبَ لِلرَّحْمنِ مَثَلًا ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا وَ هُوَ كَظِيمٌ- أَ وَ مَنْ يُنَشَّؤُا فِي الْحِلْيَةِ وَ هُوَ فِي‌ الْخِصامِ‌ غَيْرُ مُبِينٍ‌)
«یا از آن چه می‌آفريند دخترانى اخذ كرده و شما را با پسران برگزيده است؟ و چون يكی‌شان را به چيزى (دخترى) كه به خدا نسبت داده بشارت دهند چهره‌اش سياه و دلش پر از غصّه می‌گردد. آيا آن كه در زيور بزرگ می‌شود و در مخاصمه آشكار كننده دليل نيست؟»
آيه سوّم را چنين معنى كرده‌اند: «آيا و براى خدا قرار دادند يا آيا خدا اتخاذ كرده براى فرزندى، دخترانى را كه در زيور تربيت و بزرگ می‌شوند و در موقع مخاصمه به تقرير حجت و دليل خويش قدرت ندارند؟»
به عقيده المیزان اين سخن بيان واقع است؛ زيرا زن طبعاً از حيث عاطفه از مرد قوى و از حيث تعقل از مرد ضعيف است و مرد به عكس زن می‌باشد و شاهد واضح عاطفه‌اش همان علاقه شديد او به زيور و ضعف او در تقرير دليل خويش است.
ممكن است بگویيم: اين سخن قول مشرکان است كه در موقع بشارت به دختر می‌گفتند: آيا بشارت می‌دهيد دخترى را كه ... و اگر ازكلام خدا باشد بيان واقع است چنان كه المیزان گفته است.


۱. قرشی بنابی، علی‌اکبر، قاموس قرآن، ج۲، ص۲۵۴.    
۲. راغب اصفهانی، حسین، المفردات، دار القلم، ص۲۸۴-۲۸۵.    
۳. طریحی نجفی، فخرالدین، مجمع البحرین، ت حسینی، ج۶، ص۵۸.    
۴. ص/سوره۳۸، آیه۲۱.    
۵. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۷، ص۲۹۰.    
۶. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۷، ص۱۹۱.    
۷. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲۱، ص۸۶-۸۷.    
۸. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۸، ص۳۵۱.    
۹. حج/سوره۲۲، آیه۱۹.    
۱۰. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن‌، ص۳۳۴.    
۱۱. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۴، ص۵۰۸-۵۰۹.    
۱۲. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۴، ص۳۶۰-۳۶۱.    
۱۳. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۶، ص۱۹۷.    
۱۴. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۷، ص۱۳۹-۱۴۰.    
۱۵. شرتونی، سعید، اقرب الموارد فی فصح العربیة و الشوارد، ج۲، ص۶۲.    
۱۶. ق/سوره۵۰، آیه۲۸.    
۱۷. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن‌، ص۵۱۹.    
۱۸. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی،ج۱۸، ص۵۲۷.    
۱۹. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۸، ص۳۵۲.    
۲۰. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲۳، ص۲۶۸.    
۲۱. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۹، ص۲۴۴.    
۲۲. ص/سوره۳۸، آیه۶۴.    
۲۳. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن‌، ص۴۵۷.    
۲۴. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۷، ص۳۳۵.    
۲۵. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۷، ص۲۲۰.    
۲۶. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲۱، ص۱۲۸.    
۲۷. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۸، ص۳۷۶.    
۲۸. یس/سوره۳۶، آیه۴۹.    
۲۹. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن‌، ص۴۴۳.    
۳۰. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۷، ص۹۸.    
۳۱. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۷، ص۱۴۵.    
۳۲. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۸، ص۲۷۹.    
۳۳. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲۰، ص۴۱۵.    
۳۴. بقره/سوره۲، آیه۲۰۴.    
۳۵. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن‌، ص۳۲.    
۳۶. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۲، ص۱۴۳.    
۳۷. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۲، ص۹۶.    
۳۸. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲، ص۲۶۴.    
۳۹. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۲، ص۵۵.    
۴۰. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۲، ص۵۴.    
۴۱. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲، ص۲۶۴.    
۴۲. زخرف/سوره۴۳، آیه۱۸.    
۴۳. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن‌، ص۴۹۰.    
۴۴. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۸، ص۱۳۴.    
۴۵. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۸، ص۹۰.    
۴۶. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲۲، ص۱۹۹-۲۰۰.    
۴۷. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۹، ص۷۴.    
۴۸. زخرف/سوره۴۳، آیه۵۸.    
۴۹. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۸، ص۱۷۱.    
۵۰. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۸، ص۱۱۴.    
۵۱. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲۲، ص۲۵۱.    
۵۲. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۹، ص۹۰.    
۵۳. نحل/سوره۱۶، آیه۴.    
۵۴. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن‌، ص۲۶۷.    
۵۵. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۲، ص۲۱۰-۲۱۱.    
۵۶. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۲، ص۳۱۰.    
۵۷. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج۶، ص۱۳۹.    
۵۸. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۳، ص۲۲۷-۲۲۸.    
۵۹. ص/سوره۳۸، آیه۶۷-۷۰.    
۶۰. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن‌، ص۴۵۷.    
۶۱. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۷، ص۲۲۳-۲۲۴.    
۶۲. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۷، ص۳۴۰-۳۴۱.    
۶۳. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۸، ص۳۷۶-۳۷۷.    
۶۴. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲۱، ص۱۲۹-۱۳۰.    
۶۵. زخرف/سوره۴۳، آیه۱۶-۱۸.    
۶۶. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۸، ص۱۳۳-۱۳۴.    
۶۷. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۸، ص۸۹-۹۰.    
۶۸. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲۲، ص۱۹۹-۲۰۰.    
۶۹. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۹، ص۷۳-۷۴.    
۷۰. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۸، ص۹۰.    
۷۱. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۸، ص۱۳۴.    



قرشی بنابی، علی‌اکبر، قاموس قرآن، برگرفته از مقاله «خصم»، ج۲، ص۲۵۴.    






جعبه ابزار