خبیث (لغات‌قرآن)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
خَبِيث:
(وَ لاٰ تَيَمَّمُوا اَلْخَبِيثَ مِنْهُ تُنْفِقُونَ) خَبِيث از مادّه «خبث» گرفته شده و به هر چیز پلید و
ناپاک، اعم از قول و فعل و جسم که در نزد
شرع و
عقل ناپسند بوده و نیز
مکروه طبع انسان باشد، گفته می‌شود. در آیۀ مورد بحث، چگونگی اموالی که باید
انفاق شود، تشریح شده است.
به موردی از کاربرد خَبِيث در
قرآن، اشاره می‌شود:
(يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ أَنفِقُواْ مِن طَيِّبَاتِ مَا كَسَبْتُمْ وَ مِمَّا أَخْرَجْنَا لَكُم مِّنَ الأَرْضِ وَ لاَ تَيَمَّمُواْ الْخَبِيثَ مِنْهُ تُنفِقُونَ وَ لَسْتُم بِآخِذِيهِ إِلاَّ أَن تُغْمِضُواْ فِيهِ وَ اعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ غَنِيٌّ حَمِيدٌ.) (اى كسانى كه
ایمان آورده‌ايد! از
اموال پاكيزه‌اى كه به دست آورده‌ايد، و از آنچه از زمين براى شما خارج ساخته‌ايم از منابع و معادن و درختان و گياهان)،
انفاق كنيد؛ و براى انفاق، به سراغ بى ارزش آن نرويد در حالى كه خودِ شما، به هنگام پذيرش اموال، حاضر نيستيد آنها را بپذيريد؛ مگر از روى
اغماض و
کراهت. و بدانيد
خداوند، بى‌نياز و ستوده است.)
علامه طباطبایی در
تفسیر المیزان می‌فرماید:
در
الدر المنثور است كه
ابن جریر در تفسير آيه:
(يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِنْ طَيِّباتِ ما كَسَبْتُمْ) از
علی بن ابی طالب روايت كرده كه فرمود: يعنى از
طلا و
نقره و در معناى جمله:
(وَ مِمَّا أَخْرَجْنا لَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ) فرمود: يعنى از
گندم و
خرما و هر چيزى كه
زکات در آن
واجب است.
و نيز در آن كتاب (الدر المنثور) است كه
ابن ابی شیبه، و
عبد بن حمید، و
ترمذی (وى
حدیث را
صحیح دانسته)، و
ابن ماجه، و ابن جرير، و
ابن منذر، و
ابن ابی حاتم، و
ابن مردویه، و حاكم كه (وى نيز حديث را صحيح دانسته)، و
بیهقی (در كتاب سنن)، از
براء بن عازب روايت كرده كه در تفسير آيه:
(وَ لا تَيَمَّمُوا الْخَبِيثَ مِنْهُ تُنْفِقُونَ) گفته است: اين آيه در باره ما گروه
انصار نازل شد، ما مردمى بوديم كه خرما مى‌كاشتيم و هر يك از ما، از نخلستان خود به قدرى كه بار آورده بود (كم يا زياد) خرما به
مسجد مى‌آورديم، بعضى يك خوشه و بعضى دو خوشه، و آن را در مسجد آويزان مى‌كرديم و
اهل صفه كه مردمى غريب و بى درآمد بودند، وقتى گرسنه مى‌شدند مى‌آمدند و با عصاى خود به آن خوشه‌ها مى‌زدند، خرماى رسيده و نارسى كه مى‌افتاد مى‌خوردند، بعضى از مردم كه به كار خير رغبتى نداشتند خوشه‌هاى پست و كرم خورده و يا شكسته را مى‌آوردند، و آويزان مى‌كردند.
خداى تعالى در اين باره اين آيه را نازل كرد:
(يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِنْ طَيِّباتِ ما كَسَبْتُمْ) يعنى اى كسانى كه
ایمان آورده‌ايد از
طیبات آنچه كسب كرده‌ايد انفاق كنيد، و همچنين از طيبات آنچه كه ما از زمين برايتان در آورديم، و براى انفاق جنس پست را انتخاب نكنيد، جنسى كه اگر ديگران براى شما هديه بفرستند قبول نمى‌كنيد، مگر به خاطر رودربايستى بعد از آنكه اين آيه نازل شد ديگر هيچكس از ما جنس پست و بنجل را نياورد، بلكه سعى مى‌كرديم بهترش را بياوريم.
در آیۀ مورد بحث، چگونگی اموالی که باید انفاق شود، تشریح شده است، می‌فرماید:
«ای کسانی که ایمان آورده‌اید از قسمت‌های پاکیزه اموالی که (از طریق
تجارت) به دست آورده‌اید و از آنچه از زمین برای شما خارج ساخته‌ایم (از منابع و معادن زیرزمینی) انفاق کنید و به سراغ قسمت‌های
ناپاک نروید تا از آن انفاق کنید، در حالی که خود شما (به هنگام پذیرش اموال) حاضر نیستید آنها را بپذیرید مگر از روی اغماض و کراهت و بدانید خداوند بی‌نیاز و شایستۀ ستایش است» بعضی از مردم عادت کرده‌اند همیشه از اموال بی‌ارزش و آنچه تقریبا از مصرف افتاده است و قابل استفادۀ خودشان نیست، انفاق کنند این گونه انفاق‌ها، نه موجب تربیت معنوی و پرورش روح انسانی در انفاق‌کننده است و نه سود چندانی به حال نیازمندان دارد، بلکه یک نوع
اهانت و
تحقیر نسبت به آنها محسوب می‌شود، لذا آیۀ مذکور صریحا مردم را از این کار نهی می‌کند و می‌گوید: چگونه از این گونه اموال انفاق می‌کنید در حالی که خودتان حاضر به پذیرش آن نیستید مگر از روی کراهت؟! آیا باید برادران مسلمان شما، و از آن بالاتر، خدایی که در راه او انفاق می‌کنید، در نظر شما از خودتان کمتر باشند؟
و همچنین پیرامون واژۀ «خبیث» در
آیۀ ۳۷ سورۀ انفال می‌خوانیم:
«(اینها همه) به خاطر آن است که خداوند (می‌خواهد)
ناپاک را از پاک (در این جهان و جهان دیگر) جدا سازد» (لِیَمِیزَ اَللّٰهُ اَلْخَبِیثَ مِنَ اَلطَّیِّبِ...) . این یک
سنت الهی است که برای همیشه «پاک» و «
ناپاک»، «مخلص» و «ریاکار»، «مجاهد راستین» و «دروغین»، «کارهای الهی» و «شیطانی»، «برنامه‌های انسانی» و «ضد انسانی» ناشناخته نمی‌مانند، بلکه سرانجام تمام اینها از یکدیگر مشخص می‌شود و حق جلوۀ خود را نشان می‌دهد.
در ادامۀ همین آیه آمده است:
(لِيَمِيزَ اللّهُ الْخَبِيثَ مِنَ الطَّيِّبِ وَيَجْعَلَ الْخَبِيثَ بَعْضَهُ عَلَىَ بَعْضٍ فَيَرْكُمَهُ جَمِيعًا فَيَجْعَلَهُ فِي جَهَنَّمَ أُوْلَئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ) (خداوند
ناپاکها را به یکدیگر ضمیمه می‌کند و همه را متراکم می‌سازد و در
جهنّم قرار می‌دهد.)
و نیز در
آیه ۲۶ سورۀ ابراهیم،
(وَ مَثلُ كَلِمَةٍ خَبِيثَةٍ كَشَجَرَةٍ خَبِيثَةٍ اجْتُثَّتْ مِن فَوْقِ الأَرْضِ مَا لَهَا مِن قَرَارٍ.) (و «كلمه خبيثه» و سخن
ناپاك را به درخت
ناپاكى تشبيه كرده كه از زمين ريشه كن شده، و قرار و ثباتى ندارد.)
به جملۀ «کلمۀ خبیثه» بر می‌خوریم که آن را به درخت
ناپاکی تشبیه کرده که از زمین بر کنده شده، و قرار و ثباتی ندارد، یعنی در برابر باد و طوفان، هر روز به گوشه‌ای پرتاب می‌شود و در این جا منظور از «کلمۀ خبیثه» همان کلمۀ
کفر و
شرک، همان گفتار زشت و شوم، همان برنامه‌های گمراه‌کننده و غلط، همان انسان‌های
ناپاک و آلوده، و خلاصه هر چیز خبیث و
ناپاک است.
•
شریعتمداری، جعفر، شرح و تفسیر لغات قرآن بر اساس تفسیر نمونه، برگرفته از مقاله «خبیث»، ج۱، ص۶۵۳.
