خاندان غفاری
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
سرسلسله شجره غفاری در گوهر و
نژاد از اولاد
ابوذر غفاری هستند.
جد اعلای این خاندان
میرزا معزالدین است که از عمال و صاحبان قلم
کاشان بود که در
سال ۱۱۶۲ از جانب
کریم‌خان زند به
حکومت کاشان،
قم،
نطنز و
جوشقان منصوب شد.
در
حقیقت بعد از
میرزا معزالدین است که خاندان غفاری بیش‌تر وارد عرصه
علما و فضلا و رجال سیاسی و نظامی می‌شوند. میان خاندان غفاری کاشانی چندین نفر جزو رجال معتبر و مؤثر و صاحب نام در دوران
قاجار بودند. مخصوصاً چند تن از آنان در دربار اعظم
ناصرالدین‌شاه نخست متصدی امور خلوت و انشا و ریاست تفنگ‌داری بوده و بعدها به مقامات مهم مملکتی رسیدند.
فرخ‌خان امین‌الدوله (۱۲۳۰-۱۲۸۸ق) که از روزگار پادشاهی
فتحعلی‌شاه قاجار به دستگاه درباری راه یافت، نخستین فرد شاخص و متشخص و کاردان و پرتوان و سرسلسله یکی از ده شاخه پسری این خاندان بود که مناصب مهم دولتی و دیوانی و درباری را در عهده داشت و به مناسبت مأموریت سیاسی برای
عقد قرارداد پاریس در
تاریخ سیاسی عصر قاجاری صاحب عنوان شد.
او صاحب پنج پسر بود. از میان آن‌ها
محمد‌ابراهیم‌خان معاون‌الدوله (۱۲۷۶-۱۳۳۷) و مهدی‌خان وزیر همایون (آجودان مخصوص ـ قائم مقام) به تصدی مقامات مهم نائل شدند و آوازه یافتند.
آن‌ها خدمت خود را از مراتب پیش‌خدمتی خاصه، عمله خلوتی و مناصب درباری آغاز کرده بودند و سپس به مناسبت
تدبیر و توانایی و
صداقت نسبت به پادشاه وقت به هم‌سفری شاه و تصدی مقامات دولتی و درباری نائل شدند.
فرخ‌خان امین‌الدوله کاشی ملقب به
امین‌الملک، امیر حضور و امین‌الدوله پسر میرزامهدی است که در سال ۱۲۹۹ق در
کاشان متولد شد. وی در آغاز جوانی از کاشان به
تهران آمد و وارد دربار فتحعلی شاه قاجار شد و به خاطر هوش و ذکاوتش مورد عنایت پادشاه واقع شد.
فتحعلی‌شاه به او
لقب فرخ را داد.
فرخ‌خان در دوره پادشاهی فتحعلی‌شاه و
محمدشاه جزء عمله خلوت و پیش‌خدمت مخصوص بود؛ ولی در زمان ناصرالدین‌شاه خیلی ترقی کرد و از مقربین و محارم شاه محسوب می‌گشت. او بعد از مدتی امین خلوت شد؛ به این صورت که رئیس پیش‌خدمتان و فراشان خلوتان و به طور کلی کارمندان دربار شد و سمت امین خلوتی را از زمان
سلطنت محمدشاه به بعد در
خانواده فرخ‌خان امین‌الدوله رسم شد.
وی در سال ۱۲۵۲ق برای حل شورش مردم
ساری علیه حاکم
مازندران (فضل‌علی‌خان بیگلربیگی قرابانی) عازم ساری شد و غائله را ختم به خیر کرد.
در سال ۱۲۵۳ق برای سامان بخشیدن به اوضاع آشفته
اصفهان عازم آن‌جا شد و اوضاع را سامان داد و مدتی نیز در اصفهان ماند.
چند سال بعد در سال ۱۲۵۶ق باز برای آرام کردن
گیلان از طرف محمدشاه مأمور شد، به آن‌جا رفت تا به رتق و فتق امور
گیلان بپردازد. وی هشت ماه آن‌جا بود.
فرخ‌خان در سال ۱۲۷۲ق ملقب به
امین‌الملک شد، و به اخذ نشان تصویر ناصرالدین‌شاه رسید.
بعد از مدتی او به
استامبول فرستاده شد تا با سفیر
انگلستان درباره عثمانی‌ها ملاقات و مذاکره نماید.
در سال ۱۲۷۳ق فرخ‌خان غفاری، به وساطت امپراتور فرانسه، برای مذاکره با سفیر
انگلیس به
پاریس رفت و در آخر کار معاهده پاریس بین او و سفیر انگلیس انعقاد یافت و قرار شد که انگلیس‌ها بنادر و جزایر ایران را خالی کند و
ایران نیز سپاه خود را از
هرات و
افغانستان بیرون ببرد و
استقلال آن‌ها را بشناسد و بعدها از هرگونه ادعایی نسبت به آن‌ها صرف‌نظر کند و در حل اختلافاتی که بین ایران و افغانستان بروز نماید، ایران باید به حاکمیت انگلیس راضی گردد. بعد از امضای این قرارداد افغانستان از ایران به طور کل جدا شد.
او هم‌چنین چند صباحی در پاریس و
لندن اقامت داشت. او پس از بازگشت از سفارت استامبول به سمت وزارت حضور، یعنی وزیر دربار، مهردار شاه و ریاست عمله خلوت شاه برقرار گردید.
از اقدامات مهم و قابل ملاحضه
امین‌الدوله، اعزام چهل و دو نفر از محصلین ایرانی به
فرانسه بود که به پیشنهاد نام‌برده و موافقت
ناصرالدین‌شاه انجام گرفت.
فرخ‌خان در سال ۱۲۸۸ق در سن ۵۹ سالگی در تهران درگذشت و در قم در مقبره خصوصی دفن شد.
وی مردی زیرک و با
استعداد بود و چون در دربار سه شاه مشغول به کار بود، برای خود تجربیاتی اندوخته بود.
او دارای پنج پسر بود که شرح حال دو تن از آن‌ها در زیر آمده است.
مهدی غفاری فرزند فرخ‌خان امین‌الدوله کاشی، معروف به «وزیر همایون» و «قائم مقام» در زمان ناصرالدین‌شاه آجودان مخصوص،
در دوره
مظفرالدین‌شاه وزیر همایون و در عهد
محمدعلی‌شاه قائم‌مقام لقب داشت. از رجالی است که بعد از
مشروطه در کابینه‌های وزیر افخم،
میرزا علی‌اصغر‌خان اتابک و
نظام‌السلطنه مافی، وزارت
تجارت را داشته است. او فرزند فرخ‌خان امین‌الدوله غفاری است.
در ۱۲۸۸ه. ق که فرّخ‌خان امین‌الدوله درگذشت، مهدی طفل خردسالی بود که به فرمان
ناصرالدین‌شاه منصب پیش‌خدمتی افتخاری برای او در نظر گرفته شد و هم‌چنان در کاشان مشغول تحصیل بود.
در ۱۲۹۵ه. ق از کاشان احضار و در طبقه خواص عمله خلوت و خدام درآمد.
در سال ۱۳۰۰ در سفر
خراسان همراه ناصرالدین‌شاه بود، سه سال بعد درجه سرتیپی و لقب آجودان مخصوص گرفت و سرانجام در سال ۱۳۰۵ منشی مخصوص ناصرالدین‌شاه شد.
در سفر سوم ناصرالدین‌شاه به
اروپا از ملازمان او بود، پس از دوره‌ای که مأمور مطالبات از بانک شاهی شده بود، به او درجه امیر تومانی و نشان مرصع خورشید خارجه داده شد.
غفاری در سال اول
سلطنت مظفرالدین‌شاه، حکومت ساوه، زرند، ایل شاهسون و فوج زرند را عهده‌دار شد و علاوه بر آن ریاست انبار تدارکات قشون را هم داشت و
لقب وزارت همایون را گرفت.
در سال ۱۳۱۹ وزیر پست شد و بعد از مشروطه چند بار به وزارت تجارت رسید. مدتی هم حکومت
زنجان و
کردستان بر عهده او بود.
میرزا مهدی‌خان قائم‌مقام یکی از رجال با نفوذ دربار
قاجاریه بود که در سال ۱۳۳۴ق در ۵۴ سالگی درگذشت.
ابراهیم غفاری معروف به معاون‌الدوله، فرزند فرخ‌خان امین‌الدوله کاشی در سال ۱۲۷۶ق در
تهران متولد شد. پس از انجام تحصیلات مقدماتی در سن ۱۲ سالگی به سمت پیش‌خدمت افتخاری حضور ناصرالدین‌شاه نائل گشت.
معاون‌الدوله از رجال خوش‌نام دوران
مشروطیت است. وی پس از
مختارالسلطنه به وزارت نظمیه و احتسابیه منصوب شد. وی قبل از ریاست نظمیه در مسئولیت‌های نظیر وزارت تجارت، معاونت وزارت عدلیه، کارگزار
آذربایجان، کنسول و کارپرداز اول دولت ایران در
قفقاز و... داشت. وی بعد از مشروطیت مدتی با عنوان سفارت در رومانی و کشورهای بالکان مأمور بود.
بعد در سال ۱۲۸۸ در کابینه سپهدار، وزیر خارجه شد و یک سال بعد وزیر پست و تلگراف شد و در کابینه صمصام‌السلطنه وزیر مالیه شد.
هم‌چنین ابراهیم‌خان معاون‌الدوله در کابینه‌های مستوفی و مشیرالدوله وزارت خارجه را عهده‌دار بود. وی در دوران وزارت خود منشأ خدماتی گردید.
وی در سال ۱۳۳۷ق در
سن ۵۴ سالگی در تهران درگذشت. بعد از او
لقب معاون‌الدوله به پسر ارشدش حسن‌علی غفاری رسید.
حسن‌علی غفاری (معاون‌الدوله) فرزند معاون‌الدوله غفاری در سال ۱۲۶۷ش در تهران متولد شد. برای ادامه تحصیل در رشته حقوق به
برلین و وین رفت و بعد از اتمام تحصیلات خود وارد وزارت امور خارجه شد،
او مراحل ترقی را سریع پیمود و در کشورهای
ایتالیا و
روسیه دبیر دوم و اول شد.
غفاری بعد از مدتی ریاست کارگزینی وزارت امور خارجه شد و سرانجام به ریاست تشریفات منصوب گردید و چند سالی هم ریاست تشریفات دربار را بر عهده داشت. وی در سال ۱۳۰۶ مدیر کل وزارت خارجه شد و در سال ۱۳۰۸ معاون،
وزیر امور خارجه شد و چند ماهی هم عهده‌دار وزارت خارجه شد. هم‌چنین غفاری مدتی وزیر مختار ایران در بروکسل و ریودوژانیر بود.
او در اواخر عمر خود اسناد و مدارک خانوادگی خود را به دانشگاه تهران
هدیه کرد و سرانجام در سن ۸۸ سالگی در تهران در گذشت.
از دیگر اعضای خاندان غفاری که نقش زیادی در سیاست کشور داشتند، اعضای
خانواده میرزا‌هاشم‌خان امین‌الدوله برادر فرخ‌خان امین‌الدوله کاشی بود. پس از درگذشت فرخ‌خان، ناصرالدین‌شاه برادر او
میرزا‌هاشم‌خان (درگذشته ۱۲۹۴) را که در دربار با لقب امین خلوت خدمت‌گذاری می‌کرد،
لقب امین‌الدوله را به او داد.
میرزا هاشم از خاصان و بسیار مورد احترام و در
حقیقت پیشکار شاه بود.
میرزا‌هاشم دو پسر داشت که هر دو از رجال ممتاز در دوره ناصری و مظفری و بعد از آن بودند.
فرزند بزرگش
میرزا محمدخان اقبال‌الدوله (۱۲۶۴ ـ ۱۳۴۲) بود.
فرزند دیگر
میرزا هاشم غلام‌حسین‌خان صاحب
اختیار (امین خلوت ـ وزیر مخصوص) بود (۱۲۷۶ ـ ۱۳۶۶).
اکثر اعضای سیاسی این خاندان خدمت خود را از مراتب پیش‌خدمتی خاصه، عمله خلوتی و مناصب درباری آغاز کرده بودند و سپس به مناسبت تدبیر و تونایی و
صداقت نسبت به پادشاه وقت به هم‌سفری شاه، و تصدی مقامات دولتی و درباری نائل شدند.
غلام‌حسین غفاری فرزند
میرزا هاشم‌خان امین‌الدوله است که در ۱۲۷۶ه. ق متولد شد. تحصیلات خود را در
ادبیات فارسی و مقدمات
عربی و حسن خط و انشاء رسائل و قواعد سخن‌وری نزد معلمین خصوصی فرا گرفت. وی یکی از نویسندگان برجسته و خوش‌خط زمان خود محسوب می‌شد.
او در دربار ناصرالدین‌شاه با سمت پیش‌خدمتی شروع به کار کرد و به تدریج در زمان آن شاه به مشاغلی از جمله، ریاست تفنگ‌داران شاهی، ریاست خلوت همایونی و منشی حضور شاه با القاب امین خلوت و وزیر مخصوص، نایل شد. او در اویل
سلطنت مظفرالدین‌شاه وزارت دربار و بعد وزارت عدلیه را داشت. در زمان محمدعلی‌شاه دو نوبت
حکومت فارس و یک نوبت حکومت
کرمان و تهران را داشت و به لقب صاحب اختیار ملقب گردید.
او از رجالی بود که با نزدیکی به
محمدعلی‌شاه و دادن و‌عده‌های مسرت‌بخش به شاه، دنبال این بود که اساس
مشروطیت را بر هم بزند.
در سلطنت احمدشاه به ایالت خراسان مأمور شد و در کابینه مستوفی‌الممالک سمت وزارت
جنگ را داشت.
از سال ۱۳۳۴ به بعد رئیس دفتر مخصوص احمدشاه گردید و قریب ده سال در این سمت انجام وظیفه کرد.
وی در سال ۱۳۳۶ش در سن ۹۶ سالگی در
تهران درگذشت.
غلام‌حسین غفاری از رجال ادیب و دانشمند محسوب می‌شد، غالب مورخین و تذکره‌نویسان از صاحب
اختیار به نیکی یاد کرده‌اند.
محمد غفاری ملقب به «امین خلوت» و «اقبال‌الدوله» در ۱۲۶۴ه. ق در
کاشان متولد شد. پدرش
میرزا هاشم‌خان امین‌الدوله از ارکان و اعاظم رجال دوره
ناصرالدین‌شاه بود. پس از انجام تحصیلات مقدماتی وارد دربار ناصرالدین‌شاه شد و در دربار شروع به خدمت کرد.
او سریعاً ترقی نمود و چندی وزیر خالصجات و زمانی وزیر قورخانه بود. در
سلطنت مظفرالدین‌شاه حکمران کرمان‌شاه و سرحددار عراقین گردید. در استبداد صغیر از طرف محمدعلی‌شاه حکومت
اصفهان را عهده‌دار شد.
اقبال‌الدوله مردی مستبد و خودخواه بود و از مأموریت‌های متعدد خود ثروتی جمع‌آوری کرد. اقبال‌الدوله جزء آن دسته از رجال دربار ناصری بود که شاه را به مخالفت با مِلیون
تشویق می‌کردند.
او در
سال ۱۳۴۲ق در سن ۷۸ سالگی درگذشت.
میرزا نظام‌الدین غفاری ملقب به مهندس‌الممالک، فرزند
میرزا ابراهیم غفاری در ۱۲۶۰ش در قریه برزآباد کاشان تولد یافت. تحصیلات مقدماتی را در
وطن خود فرا گرفت و زبان فرانسه را هم به‌خوبی آموخت.
در سن ۱۵ سالگی به اتفاق ۴۱ شاگرد تحت سرپرستی
حسن‌علی‌خان امیرنظام گروسی برای ادامه تحصیل به اروپا اعزام شد و در
فرانسه مدت سه سال مقدمات را در مدرسه بندر دیپ تحصیل نمود و
امتحان فارغ‌التحصیلی مقدماتی را در شهر روان داد. علوم متوسطه را در سن لویی فرا گرفت و در امتحان آخر سال در تمام علومی که در آن مدرسه تحصیل کرده بود،
پاداش اول به او داده شد. پس از امتحان به عنوان شاگردی اول داخل مدرسه پلی‌تکنیک پاریس شد. در مدت تحصیل در این مدرسه به رتبه معلمی علم هندسه تحلیلی در مدرسه سن لویی نایل آمد. پس از دو سال توقف در مدرسه پلی‌تکنیک به مدرسه معدن
پاریس داخل شد و درجه مهندسی گرفت و در ۱۲۸۴ پس از سه سال تحصیل در
اروپا به
ایران بازگشت و آجودان و معلم ناصرالدین‌شاه شد.
از دیگر منصب‌های وی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: ریاست مجلس تحقیق وزارت عدلیه، در زمان وزارت جنگ
مشیرالدوله یکی از شش نفر اعضای مجلس لوازم عسکریه شد و به منصب سرهنگی نایل آمد و مأمور خرید اسلحه در اروپا گردید. پس از بازگشت از اروپا به سمت آجودانی معلم
مظفرالدین میرزا ولی‌عهد گردید و به
تبریز عزیمت نمود و در همان شغل رتبه سرتیپی دریافت کرد.
در سال ۱۲۹۵ از آجودانی معلمی ولی‌عهد به امر شاه معزول و به کاشان
تبعید گردید و پس از چندی از تبعید احضار و مأمور کشف معدن
طلا در کوه زرد
دامغان شد و پس از این توفیق، ناصرالدین‌شاه به او لقب مهندسی داد و مأمور ساختن راه
شوسه تهران به
آمل شد.
بعد از سه سال راه مزبور به اتمام رسید و با لقب مهندس‌الممالکی، مأمور ساختن راه شوسه تهران به
قم گردید.
بعد از اتمام راه مزبور، چند سالی مشغول تألیف کتب علمی به
زبان فارسی شد. در این مأموریت علمی، دو جلد در
جبر و
مقابله و یک جلد
هندسه تحلیلی و یک جلد حساب تفاضلی و کتب دیگر تألیف کرد.
در ۱۳۰۶ در سفر سوم ناصرالدین‌شاه به اروپا با سمت ژنرال آجودان و رتبه سرتیپی، جزو ملتزمین رکاب بود.
پس از برگشت از اروپا، رئیس دفتر صدراعظم و نماینده دولت در بانک شاهنشاهی شد.
در سال ۱۳۱۶ به وزارت عامه و معادن منصوب گردید و در سفرهای
مظفرالدین‌شاه به اروپا، جزو همراهان وی بود.
پس از صدور فرمان
مشروطیت و تشکیل مجلس، مهندس‌الممالک در زمره رجالی بود که در اغلب کابینه‌ها حضور داشت و چندین وزارت از جمله وزیر فواید عامه، وزیر معادن و طرق و شوارع، وزیر علوم و
اوقاف و وزیر
عدلیه بر عهده او بوده است.
سرانجام مهندس ممالک در سال ۱۳۳۳ق در سن ۷۳ سالگی در تهران درگذشت.
امیر سهام‌الدین غفاری (ذکاءالدوله) فرزند نظام‌الدین مهندس‌الممالک بوده و در سال ۱۲۶۵ در تهران متولد شده است و پس از پایان تحصیلات در ایران عازم
آلمان شده و در رشته
علوم سیاسی و اقتصادی دکترا دریافت نموده، وی به زبان‌های آلمانی، فرانسه و انگلیسی آشنا بوده است.
بعد از
استبداد صغیر به ایران آمد. در آن
تاریخ پدرش وزیر فواید عامه و
تجارت بود، در همان وزارت‌خانه مدیر شد و لقب
ذکاءالدوله دریافت کرد. وی بعد از مدتی ریاست اداره تعلیمات عمومی را عهده‌دار شد و بعد رئیس بازرسی شد. مدتی هم رئیس اداره انطباعات بود. سرانجام به عضویت شورای عالی معارف برگزیده شد.
از دیگر مشاغل او می‌توان به
حکومت مازندران، وزیر مختار در
سویس، سرپرستی محصلین ایران در اروپا و نمایندگی ایران در جامعه ملل را باید اشاره کرد.
وی در سال ۱۳۱۳ بعد از تأسیس
دانشگاه تهران، برای تدریس در دانشکده‌های ادبیات و حقوق
دعوت شد. در ضمن وی مدیریت مدرسه صنعتی آلمان‌ها را هم بر دوش داشت.
غفاری بعد از سال ۱۳۲۰ مدتی به ریاست اداره کل انتشارات و تبلیغات منصوب شد.
در بهمن ماه ۱۳۲۴ در
کابینه قوام‌السلطنه وزارت پست و
تلگراف و
تلفن را به او سپردند. مدتی کوتاه در آن سمت بود تا در کابینه ائتلافی قوام که وزرای
حزب توده وارد کابینه شدند، جای خود را به دکتر
منوچهر اقبال سپرد و خود به ریاست شرکت سهامی بیمه ایران منصوب گردید.
در اواسط ۱۳۳۰ از طرف
دکتر مصدق دعوت به کار شد. حکم استان‌داری فارس به نام او صادر گردید؛ اما قبل از حرکت اجل گریبان او را گرفت و در سال ۱۳۳۰ در ۶۵ سالگی درگذشت.
غفاری در جوانی با دختر
مشکوه‌السلطنه مشکوتی پیوند
زناشویی بست. فرزندان وی
رشد سیاسی و علمی پیدا نکردند.
عبدالحمید غفاری ملقب به یمین نظام و سردار مقتدر، فرزند
حاج میرزا علی‌اکبر‌خان غفاری، در حدود ۱۲۴۰ متولد شد. پس از انجام تحصیلات مقدماتی به عثمانی رفت و مدرسه توپ‌خانه
استامبول را با درجه ممتاز پایان برد. غفاری کارآموزی خود را در واحدهای نظامی عثمانی گذراند و در اوایل سلطنت
مظفرالدین‌شاه به ایران بازگشت.
چندی در وزارت امور خارجه مشغول بود، بعد وارد قزاق‌خانه شد. او به خاطر
تجربه و تحصیلاتش، در امور توپ‌خانه کم‌نظیر بود و زود
ترقی نمود تا لایق درجات سرتیپی و میرپنچی و امیر تومانی شد. عبدالحمید به خاطر طرف‌داری از مشروطه‌خواهان مورد
غضب محمدعلی‌شاه واقع شد و چندی در حبس او بود.
یمین نظام غفاری در
جنگ جهانی اول در جنگی که بین روس و قوای تشکیل‌شده، علیه روس‌ها که در کرمان‌شاه اتفاق افتاد، فرمان‌دهی قوا و ریاست کل نیروها را بر عهده داشت. مدتی هم معاونت وزارت
جنگ شد و درجه سرداری گرفت.
در
کودتای ۱۲۹۹ در قزاق‌خانه در رأس سرداران بی‌سپاه قرار داشت. سردار سپه
رضاخان در ترکیبات جدید قشون از او دعوت به همکاری کرد و درجه سرلشکری به او داد و به ریاست شورای عالی نظام منصوب کرد.
سرلشکر غفاری در چند سال اول صدارت رضاشاه از مقربین بود.
عبدالحمید غفاری سرانجام در اسفند ۱۳۰۳ درگذشت.
سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «خاندان غفاری (۱)»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۰۴/۳۱. سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «خاندان غفاری (۲)»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۰۴/۳۱.
