حواشی آخوند بر مجمع المسائل (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب
مجمع المسائل اثر یگانه دهر حضرت
آیت الله میرزای شیرازی (م ۱۳۱۲ ق) است که جمع کثیری از
فقها و من جمله
آخوند خراسانی (م ۱۳۲۹ ق) برآن حاشیه نگاشته اند.
محمد حسن شیرازی معروف به
میرزای شیرازی ،
روز پانزدهم
جمادی الاول ، ۱۲۳۰ ق، در
شیراز متولد شد. در طفولیت،
پدر را از دست داد و دایی‌اش، سید میرزا حسین، معروف به
صدر الاشراف ، سرپرستی او را عهده دار گردید. میرزا حسین، بر آن بود که میرزا، در سلک اهل
منبر درآید؛ بدین جهت او را به میرزا ابراهیم،
خطیب بزرگ
شیراز سپرد. پس از آن، به خواندن کتب متعارفه
فقه و
اصول اشتغال ورزید. در دوازده سالگی در درس شرح
لمعه ، شرکت جست. میرزا، همیشه قبل از حضور در درس، درس را مطالعه می‌کرد و نظریات خود را می‌نوشت. پس از مدتی، اشکالات خود را به خدمت استاد آورد. استاد، پس از مطالعه آنها به وی گفت: «شیراز دیگر کسی ندارد که از او استفاده ببری! از این روی، لازم است به
اصفهان که دار العلم است،
مهاجرت کنی؛ زیرا استادانی هم چون
شیخ محمد تقی صاحب
هدایة المسترشدین ، حجة الاسلام
سید محمد باقر شفتی صاحب
مطالع الانوار ، و
حاجی کرباسی ، صاحب
الاشارات و
المنهاج ، در آن جا به تدریس اشتغال دارند».
میرزا، پس از مدتی تحصیل در شیراز، راهی اصفهان شد و در مدرسه صدر، حجره‌ای گرفت و به درس مشغول شد. وی، پس از ده سال
تعلیم و تعلم در
حوزه اصفهان ، عزم
سفر به
عتبات مقدسه کرد. در سال ۱۲۵۹ ق وارد
کربلا و سپس
نجف شد. میرزا پس از مدتی آرام و بی سر و صدا
نجف را به قصد
سامرا ترک کرد. مرحوم
سید محسن امین ، پس از برشمردن علل متعددی که برای
هجرت میرزا گفته‌اند، می‌نویسد: آن چه بیشتر گمان می‌رود این که سبب هجرت میرزا، مطلبی است بالاتر از اینها. او دقیق تر و گویاتر و دورترین چیزی است که به ذهن می‌آید و آن: قصد دوری گزیدن از دیگران بود. زیرا
سامرا از مراکز علوم و مدعیان دانش به دور بود و میرزا می‌توانست در آن جا به خواسته هایش جامه عمل بپوشد. و مصاحبت با خواص، درد و رنج آفرین است و دوری از آنان، سبب راحت و تشکل است.
امیر مؤمنان ، در نامه اش به
مالک اشتر فرموده است: بالاترین زحمت برای حاکم از جانب خواص پیش می‌آید. و حوادث
نجف و اختلاف دو گروه و یا مزاحمت بزرگان، از مقومات هجرت میرزا بود، نه علت اصلی. و چه بسا از مقومات هجرت، آباد کردن سامرا و گشایش امور زوار و برطرف کردن مشکلات آنان باشد
از امور مهمی که در سرلوحه کارها و خدمات اقتصادی میرزا قرار داشت، توجه به محرومان و مستضعفان
مسلمان است. میرزا به آنان بسیار توجه داشت و از حالشان تفقد می‌کرد و برای بهبود زندگیشان در تلاش بود تا جایی که اگر
فقرای مسلمان، از
صدقات تامین نمی‌گردیدند، آنان را در
خمس شریک می‌کرد و حتی آنان را مقدم بر حوزویان می‌داشت.
آقا بزرگ تهرانی می‌نویسد: میرزا در هر شهر، وکلایی از میان تجار داشت که فهرست اسامی فقرای آن
شهر را برای آنان فرستاده و میزان کمک به آنان را نیز معین می‌کرد. نه تنها تمام شهرهای
عراق ، بلکه نقاط مختلف
ایران ، مورد توجه میرزا بود و به تنگدستان آن شهرها، به اندازه توان، کمک می‌کرد. ایشان به من گفت: دور از
انصاف است که وجوهات یک شهر را بگیریم و فقرای آن جا را فراموش کنیم. مردم هر چه دارند نزد ما می‌فرستند، به کسی چیزی نمی‌دهند.
گستره این مسئله به حدی بود که روستائیان و صحرانشینان نیز از توجه میرزا به دور نبودند و فقرای آنان هم از عطای میرزا بی نصیب نبودند. چنانچه گفته‌اند: وکان یجمع للفقراء واهل القری والبوادی ما یحتاجون الیه من البسه و اطعمه فی السنة مرتین.
ما یحتاج فقرا، روستائیان و صحرانشینان را، از
لباس و
غذا ، دو مرتبه در سال، تهیه می‌دید.
میرزای شیرازی در
اصفهان ،
کربلا و
نجف از اساتیدی استفاده کرده است که نام برخی از آنها چنین است:
۱.
شیخ محمد تقی رازی اصفهانی ، صاحب کتاب
الهدایه ، حاشیه بر معالم (م ۱۲۴۸ ق).
۲.
سید حسن مدرس اصفهانی (م ۱۲۷۳ ق).
۳.
حاج محمد ابراهیم کلباسی (م ۱۲۶۱ ق).
۴.
سید ابراهیم قزوینی ، صاحب الضوابط (م ۱۲۶۲ ق).
۵.
شیخ محمد حسن نجفی ، صاحب جواهر (م ۱۲۶۶ ق).
۶.
شیخ مرتضی انصاری (م ۱۲۸۱ ق).
۷.
شیخ مشکور حولائی (م ۱۲۷۳ ق).
میرزای شیرازی با تاسیس
حوزه علمیه در
سامرا ، جمع زیادی از فضلای شهرهای مختلف، از
ایران و
عراق و
لبنان و دیگر نقاط
شیعه نشین را به آن
شهر جذب کرد و سالیان طولانی حوزه درسی و محفل افاده باشکوه و پر رونقی را به وجود آورد.نام برخی از شاگردان مکتب سامرا چنین است:
۱.
آقا سید ابراهیم دامغانی خراسانی (م ۱۲۹۱ ق).
۳.
آقا شیخ اسد الله زنجانی (۱۲۸۳- ۱۳۵۴ ق).
۴.
علامه شیخ باقر زرقانی شیرازی (م ح ۱۳۰۸ ق).
۷.
علامه سید حسن صدر کاظمی (۱۲۷۲- ۱۳۵۴ ق).
۸.
حاج شیخ حسن علی تهرانی مشهدی (م ۱۳۲۵ ق).
۹.
میرزا محمد حسین یزدی کرمانی (م ۱۳۰۰ ق).
۱۰.
حاج آقا رضا همدانی ، صاحب
مصباح الفقیه (م ۱۳۲۲ ق).
۱۱.
شیخ عباس کاشف الغطاء (۱۲۵۳- ۱۳۲۳ ق).
۱۲.
آقا شیخ عبدالله زنجانی (م ۱۳۲۷ ق).
۱۳.
علامه آخوند ملا علی روزدری (م ۱۲۹۰ ق).
۱۴.
میرزا محمد علی شیرازی (م ۱۳۱۹ ق).
۱۵.
حاج سید محمد علی تنکابنی حسینی (م ۱۳۱۷ ق).
۱۶.
شهید شیخ فضل الله نوری (۱۲۵۹- ۱۳۲۷ ق).
۱۷.
سید محمد فشارکی اصفهانی (م ۱۳۱۶ ق).
۱۸. سید محمد هندی غروی (۱۲۴۲- ۱۳۲۳ ق).
۱۹.
سید هاشم آل بحر العلوم (م ۱۲۵۵- ۱۲۸۴ ق).
۲۰.
آقا سید هاشم قزوینی حایری (۱۲۴۳- ۱۳۲۷ ق).
میرزای بزرگ شیرازی علاوه به درس و بحث و
افتا و سال‌ها اداره شئون مرجعیت
شیعه ، آثار و تالیفاتی از خود به جای گذاشت. این آثار، دو دسته است. بخشی مربوط به تالیفات و نوشته‌های خود میرزاست و بخشی نیز مربوط به
فقه فتوایی و حواشی بر
رساله‌های عملیه است که معمولا توسط شاگردان و ارادت مندان او با فتوای وی تطبیق داده و از نظرات ایشان استخراج شده است. هر دو بخش را به اختصار ذکر می‌کنیم.
۱. کتاب الطهارة، تا مبحث
وضو .
۲. کتاب الصلاة.
۳. رساله‌ای در
رضاع .
۴. کتاب المکاسب، تا پایان
معاملات .
۵. حاشیه بر «
نجاة العباد».
۶. تعلیقه بر «کتاب معاملات»
وحید بهبهانی .
۷. تعلیقه بر کتاب «
شرح لمعه».
۸. رساله‌ای در
اجتماع امر و نهی .
۹. تقریرات درس اصول
شیخ مرتضی انصاری (دوره کامل).
۱۰. تعلیقات بر «
فرائد الاصول» شیخ مرتضی انصاری.
۱۱. حاشیه بر آداب
تجارت وحید بهبهانی. این کتاب توسط شیخ حسن علی تهرانی، (م ۱۳۲۵ ق) با فتاوای میرزای شیرازی انطباق داده شده است.
۱۲. مجموعه‌ای از فتاوی میرزا به
زبان عربی ؛
نسخه خطی آن، در نزد صاحب
اعیان الشیعه بوده است.
۱۳. حاشیه بر مناسک حج شیخ مرتضی انصاری، به
زبان فارسی ؛ این کتاب، در سال ۱۳۰۱ ق، با آرا و نظریات میرزا، به چاپ رسیده است.
۱۴. حاشیه بر مناسک حج شیخ مرتضی انصاری، به زبان عربی؛این کتاب، در سال ۱۳۰۱ ق، در عظیم آباد
هند ، به چاپ رسیده است.
۱۵. منهج النجاة؛ رساله‌ای است عملیه به زبان فارسی، برگرفته شده از فتاوی میرزا، که مرحوم
حاج شیخ علی نجفی اصفهانی آن را به صورت پرسش و پاسخ تدوین نموده است.
۱۶. رساله سؤال و پاسخ؛ این رساله، در برگیرنده ۲۳۶ پرسش و پاسخ است. سؤالها از طرف شهید شیخ فضل الله نوری و پاسخ‌ها از طرف میرزای شیرازی است. و در سال ۱۳۰۵ ق در
تهران به چاپ رسیده است.
۱۷. رساله سؤال و جواب یا شصت مسئله؛ سؤالها توسط حاج شیخ فضل الله نوری طرح شده و مرحوم میرزا به آنها پاسخ گفته است.
۱۸. رساله سؤال و جواب؛ این رساله، در تبریز به چاپ رسیده است.
۱۹.
صراط النجاة ؛ بر این رساله، حواشی زیادی از
مراجع تقلید ، درج شده است و بارها به زبان فارسی چاپ و نشر گردیده است.
۲۰. سراج العباد، به زبان فارسی؛ این رساله، از فتاوی شیخ مرتضی انصاری گردآوری شده که هم راه با حواشی مرحوم میرزا، مکرر به چاپ رسیده است. از جمله چاپ‌های آن، چاپ سال ۱۳۰۲ ق در بمبئی است.
۲۱. سراج العباد، عربی؛ این رساله، تعریب کتاب فوق است.
۲۲.
سرور العباد ؛ این کتاب، در سال ۱۳۰۲، در بمبئی هم راه با حواشی و تعلیقات میرزا به چاپ رسیده است.
۲۳.
طریق النجاة ؛ این رساله که فتوایی و به شیوه سؤال و جواب است،
سید مهدی یزدی از فتاوی میرزا گردآوری کرده است. این رساله، در لاهور، به سال ۱۳۰۲ ق، به چاپ رسیده است.
۲۴. طریق النجاة فی بیان مرادات (نجاة العباد)؛ این کتاب، از تالیفات
سید زین العابدین بن ابوالقاسم طباطبایی تهرانی است. بر آن، حواشی شیخ مرتضی انصاری و میرزای شیرازی است.
۲۵. مجمع المسائل؛ این کتاب عربی است و
سید اسد الله قزوینی ، به دستور میرزای شیرازی از حواشی کتاب‌های:
سرور العباد ،
سراج العباد ،
نجاة العباد ،
صراط النجاة ،
طریق النجاة ، سؤال و جواب، و النخبه، مطابق با فتاوی میرزا تا آخر بحث تیمم گرد آورده است.
۲۶. حاشیه بر
النخبة ؛ این کتاب، تالیف
حاج محمد ابراهیم کلباسی (م ۱۲۶۱ ق) و خلاصه کتاب
ارشاد المسترشدین ، در
عبادات (غیر از حج) بوده است. النخبة، هم راه با حاشیه جناب میرزا، در سال ۱۲۸۹ ق، به چاپ رسیده است.
۲۷. مجمع المسائل (رساله حاضر).
میرزای شیرازی در اجازه دادن به افراد، بسیار محتاط بود و بدون احراز تیزهوشی و درایت اجتماعی فرد، اجازه
اجتهاد نمی‌داد.مرحوم
سید محسن امین می‌نویسد: انه سئل کتابة شهادة بالاجتهاد لبعض من اشتهر بالفضل فابی. فقیل له: هل تشک فی اجتهاده؟ فقال «لا. ولکن لیس کل مجتهد یجاز و لا کل مجتهد یجیز». کانه کان ضعیف العقل.
برای بعضی از معروفان، از میرزا اجازه اجتهاد خواسته شد. وی امتناع ورزید. به ایشان گفته شد: آیا در اجتهاد وی
شک دارید؟ گفت: نه. نه به هر مجتهدی اجازه داده می‌شود و نه هم هر مجتهدی اجازه می‌دهد. گویا آن شخص عقلش ضعیف بود. برخی از کسانی که از میرزا اجازه اجتهاد داشته‌اند عبارت‌اند از:
۱.
مرحوم سید عبد الحسین لاری .
۲.
شیخ محمد حسن ناظر تهرانی .
۳.
ملا محمد تقی باوزئیری قمی .
۴.
سید علی امین عاملی .
۵.
میرزا حبیب الله خراسانی .
۶.
شیخ اسماعیل ترشیزی .
۷.
سید حسن صدر .
۸.
شیخ فضل الله نوری .
میرزا در اواخر عمر به مرض
سل مبتلا شد و سرانجام در
شب چهارشنبه، ۲۴
شعبان ۱۳۱۲ ق، در ۸۲ سالگی در
شهر سامرا درگذشت.
جنازه او با حضور علما و انبوه
مردم سوگوار، از سامرا به
نجف اشرف برده شد و در جنب باب طوسی
حرم مطهر امیرالمؤمنین علیه‌السّلام
دفن گردید.
مجمع المسائل عنوان کتابی است که
شیخ مهدی خراسانی در ۱۳۰۶ ق از رساله‌های مختلف، مطابق با فتوای حاج میرزا حسن شیرازی (م ۱۳۱۲ ق) تدوین کرده است. ظاهرا این رساله را حاج محمد حسن تاجرگزی اصفهانی، با خود در
سفری به
عتبات برده و در سامرا به امضای میرزای بزرگ شیرازی رسانده و در بازگشت به سال ۱۳۱۰ ق در
ایران به چاپ رسانده است. او بعد از درگذشت میرزای شیرازی، همین کتاب را با حواشی برخی از بزرگان و
فقها ، به نام مجمع الرسائل به چاپ رسانده است. مطالبی که آمد ترجمه گزارشی است که
آقا بزرگ تهرانی در ذیل مدخل مجمع المسائل در الذریعه فرموده است.
ولی آنچه ایشان در عنوان مجمع الرسائل آورده‌اند و از مقدمه محمد حسن تاجر گزی اصفهانی، بر همین کتاب هم فهمیده می‌شود، آن است که مجمع الرسائل تدوین اصفهانی است و ربطی به کتاب مجمع المسائل شیخ مهدی خراسانی ندارد. باز از مقدمه اصفهانی بر مجمع الرسائل دانسته می‌شود که در
زمان میرزای شیرازی، این کتاب به عنوان مجمع المسائل و بعد از
فوت او با حواشی فقهای بعد، به عنوان مجمع الرسائل نامیده شده است.
جمع زیادی از فقها و مراجع بر مجمع المسائل حاشیه زده اند که نام برخی از ایشان چنین است:
۱.
سید اسماعیل صدر اصفهانی (م ۱۳۳۸ ق) با نشانه «صدر».
۲. حاج
میرزا محمد حسین تهرانی (م ۱۳۲۶ ق) با نشانه «حاجی».
۳.
آخوند ملا محمد کاظم خراسانی (م ۱۳۲۹ ق) با نشانه «ظم الخراسانی».
۴.
سید محمد کاظم طباطبایی یزدی ، صاحب عروة (م ۱۳۳۷ ق) با نشانه «ظم طبا».
۵.
آقا شیخ محمد تقی اصفهانی معروف به آقا
نجفی (م ۱۳۳۱ ق) با نشانه «محمدتقی».
۶. حاج
شیخ محمدعلی ثقة الاسلام اصفهانی (م ۱۳۱۸ ق) با نشانه «محمدعلی».
۷.
میرزا محمد تقی شیرازی (م ۱۳۳۸ ق) با نشانه «محمد تقی الشیرازی».
نمونه ای از حاشیه آخوند بر مجمع المسائل چنین است :
بسم الله الرحمن الرحیم
مقدمه: در بیان مسائل متعلقه به
تقلید است...
مسئله: اقوی جایز نبودن بقاء بر
تقلید میت است مطلقا؛ پس اگر ممکن شود تقلید
مجتهد حی اعلم، مقدم است تقلید او بر تقلید غیر اعلم. و الا تقلید غیر اعلم کند، با رعایت الاعلم فالاعلم. و معین نیست تقلید بر
مکلف ؛ بلکه جایز است به
احتیاط عمل کند. و اگر احتیاط را نداند، بپرسد از عدلین یا از عدل واحد که عارف به احتیاط باشند.
میرزا: لکن عمل به احتیاط با استلزام تکرار خالی از اشکال نیست؛ پس
احوط در این صورت تقلید است.
آخوند رحمه الله:
جایز است عمل به احتیاط، اگر چه مستلزم تکرار باشد، علی الاقوی.
سه نسخه سنگی از این کتاب در تدوین رساله حاضر مورد استفاده قرار گرفته است:
۱. چاپ ۱۳۱۵ ق،
جا : به سعی و اهتمام: میرزا محمد جعفر گلستانه و محمدحسین تاجر کتاب فروش اصفهانی، خط: محمدباقر بن آخوند ملا محمدحسین اروجنی، ۴۶۹ ص، وزیری. (نسخه الف).
۲. چاپ ۱۳۲۰ ق، تهران: به اهتمام حاجی شیخ احمد شیرازی. (نسخه ب).
۳. چاپ سال ۱۳۲۷ یا بعد از آن،
جا : خط: جمال الدین بن ابوطالب اصفهانی، تاریخ کتابت: ۱۳۲۷ ق. (نسخه ج).
نرم افزار مجموعه آثار آخوند خراسانی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
