حماد بن عثمان ناب
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حمّاد بن عثمان،
محدّث و فقیه شیعه در
قرن دوم است، او را در شمار
اصحاب سه
امام شیعه،
امام صادق ،
امام کاظم و امام رضا ذکر کرده‌اند.
او حداقل حدود پانزده تا بیست
سال پیش از
وفات امام صادق (۱۴۸) به
دنیا آمده است.
حماد ملقب به ناب
و اهل کوفه بود.
ظاهرآ
قبیله او با یکی از
قبایل کوفی، به نام
غنی،
پیوند
ولاء داشتند
و به همین سبب او را «مولی غنی» خوانده‌اند.
شهرت
پدرش،
عثمان، به رُواسی
نیز مؤید این رأی است، زیرا
بنی‌رواس خاندانی سرشناس در
کوفه بودند.
برخی، حماد را «مولی أَزْد» خوانده‌اند،
که از پیوند ولاء قبیله او در
یمن با
قبیله ازد حکایت دارد.
کشّی،
لقب حماد بن عثمان را ناب
و نام
جدّش را زیاد آورده است، حال آن‌که
نجاشی از حماد بن عثمان بن عمرو سخن گفته است.
در عین حال، وفات هر دو، سال ۱۹۰ در کوفه ذکر شده است.
همچنین نجاشی
نام برادر حماد بن عثمان را عبداللّه نوشته
و کشّی
از جعفر
و حسین به عنوان برادران حماد یاد کرده است.
ظاهر عبارات
علامه حلّی و ابن‌داوود حلّی نیز تغایر آن دو را می‌رساند، چه این دو
نام را مستقلا آورده
و به یکی بودن آن اشار‌های نکرده‌اند.
طُرَیحی و کاظمی،
نیز حماد بن عثمان را نام مشترک میان دو نفر به‌شمار آورده
و وجه تمایز آن دو را در
راویان از آن دو دانسته‌اند.
همچنین
بهبهانی با
استناد به
اختلاف در
لقب، نسبت، نام
جد و نام
برادران این دو،
تصریح به مغایرت
و تعدد کرده است.
در مقابل،
محمدتقی مجلسی،
کلباسی،
مامقانی،
خویی و شوشتری این دو نام را از آنِ یک فرد دانسته‌اند.
باتوجه به این‌که حماد بن عثمان ناب از
راویان مشهور بوده
و در زمره
اصحاب اجماع شمرده شده
و نجاشی رجال خود را پس از کتاب‌های کشّی
و شیخ‌طوسی نگاشته
و از کتاب‌های پیشین بهره‌مند بوده، بسیار بعید است که نجاشی نام چنین شخصی را از قلم انداخته باشد
و در عین حال شخص دیگری را با نام مشابه ـکه در
کتب رجالی پیشین نامی از او برده نشده، اما تصادفآ نام
پدر، طبقه رجالی،
سال و محل وفاتش با او همسان است ــ در رجال خود آورده باشد.
ازاین‌رو، در
مجموع می‌توان اطمینان یافت که حماد بن عثمان فزاری در رجال نجاشی، همان حماد ناب است.
به گفته
نجاشی وی ساکن «
عرزَم» بوده است.
ظاهرآ شهرت وی به فزاری
به سبب انتساب وی به
قبیله عرزم ــ شاخ‌های از
فزاره ساکن در
کوفه ــ بوده است
و از آن‌جا که
غنی و فزاره دو تیره از
قبیله عطفان‌اند، احتمال اتحاد حماد ناب
و حماد بن عثمان تقویت می‌شود.
اما بر فرض تعدد، بر
صحت روایات منقول از حماد بن عثمان خدش‌های وارد نمی‌شود، زیرا هر دو ثقه‌اند.
حماد از راویانی است که تمامی
دانشمندان علم رجال، از
متقدمان و متأخران،
بر
وثاقتش اتفاق‌نظر دارند
و او را با صفاتی چون
ثقه،
فاضل و جلیل‌القدر
و خیّر ستوده‌اند.
همچنین برادرانش، جعفر
و حسین، از فضلا
و موثقان برجسته
کوفه و از
اصحاب امام صادق علیه‌السلام
و هر دو صاحب
کتاب بودند.
کتاب
حسین بن عثمان به روایت
تلَّعکبری در دست است.
کشّی حماد را در زمره شش
راوی فقیه از
اصحاب امام صادق علیه‌السلام شمرده است که
شیعه بر
صحت روایات ،
تصدیق منقولات و اعتراف به
فقاهت آن‌ها
اجماع و اتفاق‌نظر دارند.
این عده دانشمندترین افراد در طبقه جوان‌تر
شاگردان امام صادق علیه‌السلام بوده‌اند
و با دو گروه شش نفره دیگر، مجموعآ به عنوان
اصحاب اجماع شناخته می‌شوند.
شمار
احادیث نقل شده از حماد بن عثمان در
منابع حدیثی شیعه حدود دوهزار
حدیث است.
خویی ،
ذیل عنوان حماد بن عثمان، تعداد
روایات او در
کتب اربعه را ۷۳۴ مورد شمرده که ظاهرآ باید بخشی از
روایات منقول از حماد را، که میان وی
و حماد بن عیسی مشترک است،
بدان افزود.
به نظر
شوشتری وجه تمایز این دو حماد، مرویٌ عنه آن‌هاست، زیرا حماد بن عثمان از
حلبی روایت
نقل کرده است
و حماد بن عیسی از
حریز .
بررسی محتوای روایات حماد بن عثمان نشان می‌دهد که وی بیش‌تر به
ثبت و نقل
احادیث احکام اهتمام داشته است
و در این زمینه از
راویان پر حدیث به‌شمار می‌آید
و البته
روایات متعددی نیز در
صفات امام و احوال
امامان دارد.
حماد بن عثمان روایات بسیاری، بی‌واسطه از
امام صادق علیه‌السلام، نقل کرده است.
همچنینِ از قریب به صد
راوی و بیش از همه از
عبیداللّه بن علی حلبی حدیث شنیده است که غالب ایشان از اصحاب امام صادق علیه‌السلام هستند.
همچنان‌که افزون بر چهل راوی
و بیش از دیگران،
محمد بن ابی‌عمیر ،
حسن بن علی وشاء ،
حسن بن علی بن فضال و محمد بن ولید خزاز از وی حدیث شنیده‌اند.
وی
کتابی داشته
که منبع نقل روایات از اوست.
به نظر می‌رسد این کتاب تا عهد
ابن‌طاووس موجود بوده، زیرا ابن‌طاووس در دو کتاب خود
از آن نقل کرده است.
ابن‌طاووس
از این اثر با عنوان اصل یاد کرده است، ولی احتمال دارد کتاب وی اصل به معنای مصطلح نباشد.
(۱) آقابزرگ طهرانی، الذریعة.
(۲) ابن‌داوود حلّی، کتاب‌الرجال، تهران ۱۳۸۳ش.
(۳) ابن‌طاووس، قبس من کتاب غیاث سلطان‌الوری، قم: مدرسة الامام المهدی (ع)، (بی‌تا).
(۴) ابن‌طاووس، الملاحم
و الفتن فی ظهور الغائب المنتظر عجل‌اللّه فرجه، قم ۱۳۹۸/ ۱۹۷۸.
(۵) محمد بن علی اردبیلی،
جامع
الرواة و ازاحة الاشتباهات عن
الطرق و الاسناد، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۶) الاصول الستة عشر من الاصول الاولیة:
مجموعة من کتب
الروایة الاولیة فی عصر الائمة المعصومین علیه‌السلام، چاپ ضیاءالدین محمودی، قم ۱۳۸۱ش.
(۷) احمد بن محمد برقی، کتاب‌الرجال، در ابن‌داوود حلّی، همان منبع.
(۸) محمدباقر بن محمداکمل بهبهانی، تعلیقة وحیدالبهبهانی علی منهج‌المقال، (بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا).
(۹) اسماعیل بن حماد جوهری، الصحاح: تاج‌اللغة
و صحاح‌العربیة، چاپ احمد عبدالغفور عطار، بیروت (بی‌تا)، چاپ افست تهران ۱۳۶۸ش.
(۱۰) محسن خاتمی، فهارس بحارالانوار، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
(۱۱) خویی، معجم رجال الحدیث.
(۱۲) سمعانی، الانساب.
(۱۳) شوشتری، قاموس الرجال.
(۱۴) فخرالدین بن محمد طریحی،
جامع‌المقال فیما یتعلق باحوال الحدیث
و الرجال، چاپ محمدکاظم طریحی، تهران (۱۳۷۴).
(۱۵) محمد بن حسن طوسی، رجال‌الطوسی، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵.
(۱۶) محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب‌الشیعة
و اصولهم
و اسماء المصنفین
و اصحاب الاصول، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
(۱۷) حسن بن یوسف علامه حلّی، خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال، چاپ جواد قیومی اصفهانی، (قم) ۱۴۱۷.
(۱۸) محمدامین بن محمدعلی کاظمی، هدایة المحدثین الی
طریقة المحمدین، چاپ مهدی رجایی، قم ۱۴۰۵.
(۱۹) محمد بن عمر کشّی، اختیار معرفة‌الرجال، (تلخیص) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ش.
(۲۰) محمد بن محمدابراهیم کلباسی، الرسائل‌الرجالیة، چاپ محمدحسین درایتی، قم ۱۳۸۰ـ۱۳۸۱ش.
(۲۱) عبداللّه مامقانی، تنقیح المقال فی علم الرجال، چاپ محیی‌الدین مامقانی، قم ۱۴۲۳ـ.
(۲۲) محمدتقی بن مقصودعلی مجلسی، روضة‌المتقین فی شرح مَن لایَحضُرُه الفقیه، چاپ حسین موسوی کرمانی
و علی‌پناه اشتهاردی، قم ۱۴۰۶ـ۱۴۱۳.
(۲۳) احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷؛
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حماد بن عثمان»، شماره۶۴۹۶.
