حسین بن مسعود فراء بغوی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بَغَوی فَرّاء، ابومحمد حسین بن مسعود،
مفسر ،
محدّث و
فقیه شافعی سده پنجم و اوایل
سده ششم می‌باشد.
بغوی فراء در
جمادی الاولی ۴۳۳ به
دنیا آمد.
زادگاهش را
بَغ یا
بَغْشور گفته‌اند.
به سبب
شغل پدرش (
پوستین‌دوزی ) به وی نسبت
فرّاء یا ابن فرّاء
داده‌اند.
او را با القابی نظیر
ظهیرالدین ،
محیی‌السنة ،
رکن‌الدین ،
مقری و
عالم اهل
خراسان ستوده‌اند.
بغوی در ۴۶۰، برای دانش‌اندوزی، به
مرورود رفت،
از بزرگ‌ترین استادان وی در آن‌جا
قاضی حسین بن محمد مرورودی بود.
به گفته
ابن تَغری بردی ، سفرهای متعددی کرد و از
شیوخ بسیاری
دانش اندوخت و در
تفسیر ،
حدیث ،
فقه ،
ادبیات و علوم دیگر به مراتب عالی رسید.
استادان او را در
فنون مختلف تا ۳۷ تن ذکر کرده‌اند.
بسیاری نیز نزد بغوی دانش اندوخته و از او
روایت کرده‌اند
از جمله
ضیاءالدین عمر ، پدر
فخرالدین رازی .
بغوی
زبان فارسی را
نیک می‌دانست و افزون بر
تألیف دو اثر مستقل به زبان فارسی، در
تفسیر عربی خود نیز
کلمات فارسی آورده است.
تاریخ درگذشت او را به
اختلاف ثبت کرده‌اند، اما بنابر مشهور، در
شوال ۵۱۶ در ۸۳ سالگی
وفات یافت
و در کنار استادش،
قاضی حسین مرورودی ، به
خاک سپرده شد.
بغوی زندگی زاهدانه‌ای داشت و بیش‌تر اوقات خود را به
عبادت ،
تألیف و
تدریس می‌گذراند.
از آثار اوست:
معالم‌التنزیل یا
تفسیر بغوی ، که به گفته
بروکلمان مختصرِ
تفسیر الکشف و البیان احمد بن محمد ثعلبی (متوفی ۴۲۷) است.
زرکلی نام
تفسیر را
لباب‌التأویل فی معالم‌التنزیل نوشته است، ولی این، عنوانِ کتاب
علی بن محمد بغدادی صوفی معروف به
خازن (متوفی ۷۴۱) است که معالم‌التنزیل را خلاصه کرده است.
تفسیر بغوی چندین بار خلاصه شده که نشان دهنده اهمیت آن است.
برخی منابع، کتاب تفسیر دیگری نیز به او نسبت داده‌اند که اثری از آن در دست نیست.
بغوی در
مقدمه تفسیر، دیدگاه‌های خود را درباره تفسیر،
تأویل ،
ظاهر ،
باطن و
تفسیر به رأی آورده است.
این تفسیر از نوع
روایی (
مأثور ) است، و ویژگی‌هایی از این قبیل دارد:
تفسیر آیه با دیگر آیات ،
ذکر
احادیث مختلف در تفسیر
آیه ،
پذیرش قول «اکثرالمفسّرین»،
دقت در معانی لغوی کلمات،
توجه به قواعد
صرفی و
نحوی در تفسیر،
حلّ
تعارض ظاهری میان برخی
آیات ،
اشاره به مطالب
علمی و
نجومی در تفسیر،
اشاره به چگونگی
نزول و
ترتیب سوره‌های قرآن ،
توجه به قرائت‌های قرآنی،
نقد و بررسی قرائت‌های مختلف و اثرات آن‌ها بر معانی کلام،
توجه به «
اصول فقه » در
تفسیر آیات ،
ارائه نظریات
کلامی در تفسیر
و تفسیر برخی آیات با دیدگاه‌های
کلامی اشعری .
کتاب دیگر وی
مصابیح یا
مصابیح السنة ، در
حدیث است که
شهرت بغوی بیش‌تر به سبب
تألیف آن است.
بروکلمان نام آن را
مصابیح‌الدجی و
مصابیح‌السنن نیز
ضبط کرده است.
برخی تعداد احادیث آن را ۷۱۹، ۴ دانسته‌اند
که از این تعداد ۳۲۵ حدیث از
صحیح بخاری ، ۸۷۵ حدیث از
صحیح مسلم ، ۱۰۵۱ حدیث از کتب مورد اتّفاق، و باقی از کتاب‌های دیگر گرفته شده است.
تعداد احادیث این کتاب در
چاپ بیروت ، ۹۳۱، ۴ است.
بغوی در این
کتاب ،
اسناد اخبار را
حذف کرده و
خبر را به
راوی اصلی ـ که از
پیامبر اکرم صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلّم
نقل کرده ـ نسبت داده است.
او احادیث هر باب را به «
صحاح » (احادیثی که در صحیح بخاری یا مسلم آمده) و «
حِسان » (احادیثی که در دیگر «
سنن » آمده)
تقسیم کرده است.
برخی
علما بر این
تقسیم‌بندی خرده گرفته‌اند.
این کتاب مورد عنایت علما قرار گرفت و شروح متعددی بر آن نگاشته شد.
مختصری نیز از آن در دست است.
مؤلف، خود «
مدخلی » بر کتاب نوشت
و
خطیب عمری (متوفی بعد از۷۴۰) تکمله‌ای بر آن نگاشت و منبع احادیث را مشخص کرد و احادیث مناسب دیگری بر هر باب افزود و آن را
مشکاة‌المصابیح نامید.
این
تکمله ۵۱۱، ۱ حدیث دارد.
خطیب عمری، سپس ذیلی بر مشکاة‌المصابیح با عنوان
کتاب اسماء رجال المشکاة نگاشت.
مشکاة‌المصابیح به فارسی
ترجمه و
شرح،
و به انگلیسی ترجمه و چاپ شده است.
بغوی کتابی به نام
شرح‌السنة نیز نوشته که
مجموعه بزرگی است در
حدیث ؛ قدیم‌ترین منبعی که نام آن را آورده
معجم‌البلدان یاقوت حموی است.
بغوی در مقدمه آن اشاره می‌کند که در این کتاب مشکلات
احادیث را حل، و
غرایب آن را
تفسیر ، و از ذکر
احادیث مجعول و نادرست خودداری کرده است.
تعداد احادیث آن ۳۱۸، ۴ است.
این کتاب چندبار خلاصه شده است.
اثر دیگر او
الجمع بین الصحیحین است
که در
تاریخ حبیب‌السیر نام آن
جمع‌الجامعَین ذکر شده است.
التهذیب فی الفقه ، اثر دیگر بغوی، در
فروع مذهب شافعی و
تلخیصی است از
تعلیقه قاضی حسین مرورودی که غالباً بدون ذکر ادلّه فقهی است.
الانوار فی شمائل النبی المختار یا
ارشادالانوار فی شمائل النبی المختار نیز کتاب دیگر بغوی است.
الکفایة فی الفروع یا
الکفایة فی الفقه را بغوی به
فارسی نوشته است.
اهمیت این کتاب در ذکر یا تعریف غالب و نزدیک به تمام
اصطلاحات فقهی به فارسی است.
ترجمة‌الاحکام ، کتاب دیگر او در
فقه ، نیز به
زبان فارسی است.
الکفایة فی القراءة الاربعون حدیثاً شرح الجامع للترمذی فتاوی ، و نیز
تعلیقات او بر فتاوی استادش قاضی حسین مرورودی
شرح مختصر المزنی و
معجم الشیوخ یا
المعجم آثار دیگر بغوی‌اند.
(۲) ابن تغری بردی، النّجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهره، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۳۸۳/۱۹۶۳).
(۳) ابن خلّکان، وفیات الاعیان، چاپ احسان عباس، بیروت (بی تا).
(۴) ابن صلاح، مقدمة ابن الصلاح فی علوم الحدیث، بیروت ۱۳۹۸.
(۵) ابن عماد، شذرات الذّهب فی اخبار من ذهب، بیروت (بی تا).
(۶) ابن قاضی شهبه، طبقات الشافعیّة، چاپ حافظ عبدالعلیم خان، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
(۷) ابن کثیر، البدایة والنهایة، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۰.
(۸) عبدالرحیم بن حسن اسنوی، طبقات الشافعیّة، چاپ کمال یوسف حوت، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
(۹) کارل بروکلمان، تاریخ الا دب العربی، ج ۶، نقله الی العربیة یعقوب بکر، قاهره ۱۹۷۷.
(۱۰) اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، ج ۱، در حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۵، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
(۱۱) حسین بن مسعود بغوی فرّاء، تفسیر البغوی، المسمّی معالم التّنزیل، چاپ خالد عبدالرحمان العک و مروان سوار، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
(۱۲) حسین بن مسعود بغوی فرّاء، شرح السّنة، چاپ علی محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
(۱۳) حسین بن مسعود بغوی فرّاء، مصابیح السّنّة، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، محمد سلیم ابراهیم سماره، و جمال حموی ذهبی، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
(۱۴) مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
(۱۵) محمد بن عبدالله خطیب عمری، مشکاة المصابیح، چاپ محمد ناصرالدین ألبانی، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
(۱۶) غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، تاریخ حبیب السیر، چاپ محمد دبیر سیاقی، تهران ۱۳۵۳ ش.
(۱۷) محمد بن علی داودی، طبقات المفسّرین، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۱۸) محمد بن احمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج ۱۹، چاپ شعیب ارنؤوط، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
(۱۹) محمد بن احمد ذهبی، العبرفی خبر من غبر، ج ۴، چاپ صلاح الدین منجِّد، کویت ۱۹۸۴.
(۲۰) محمد بن احمد ذهبی، کتاب تذکرة الحفّاظ، حیدرآباد دکن ۱۳۸۸ـ۱۳۹۰/۱۹۶۸ـ۱۹۷۰.
(۲۱) محمد بن احمد ذهبی، المشتبه فی الرجال: اسمائهم و انسابهم، چاپ علی محمد بجاوی، قاهره ۱۹۶۲.
(۲۲) خیرالدین زرکلی، الا علام، بیروت ۱۹۸۶.
(۲۳) عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیّة الکبری، چاپ محمود محمد طناحی وعبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۷.
(۲۴) یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیّة والمعرّبة، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸.
(۲۵) عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، چاپ عبدالله عمر بارودی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
(۲۶) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، کتاب طبقات المفسّرین، چاپ مورسینگ، لیدن ۱۸۳۹، چاپ افست تهران ۱۹۶۰.
(۲۷) ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج ۲، تهران ۱۳۶۹ ش.
(۲۸) خلیل بن ایبک صفدی، کتاب الوافی بالوفیات، ج ۱۳، چاپ محمد حجیری، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
(۲۹) احمد بن مصطفی طاش کبری زاده، مفتاح السعادة و مصباح السیادة، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
(۳۰) زکریابن محمد قزوینی، کتاب آثار البلاد و اخبار العباد، چاپ فردیناند ووستنفلد، ویسبادن ۱۹۶۷.
(۳۱) محمد بن جعفر کتانی، الرّسالة المستطرفة، کراچی ۱۳۷۹/۱۹۶۰.
(۳۲) عمررضا کحّاله، معجم المؤلفین، دمشق ۱۹۵۷ـ ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت (بی تا).
(۳۳) یحیی بن شرف نووی، التّقریب والتّیسیر لمعرفة سنن البشیر النذیر، چاپ صلاح محمد محمد عویضة، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
(۳۴) یحیی بن شرف نووی،
المجموع، شرح المهذّب، بیروت (بی تا).
(۳۵) عبدالله بن اسعد یافعی، مرآة الجنان و عبرة الیقظان فی معرفة مایعتبر من حوادث الزمان، چاپ خلیل منصور، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
(۳۶) یاقوت حموی، معجم البلدان، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بغوی فراء»، شماره۱۵۳۵.
