حرم مقدس امامین عسکریین (علیهماالسّلام)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
![حرم عسکریین (ع)]()
آستان مقدس امامین عسکریین (علیهماالسّلام) در
شهر سامراء در استان صلاح‌الدین، در نیمه شمالی
عراق و در شرق استان انبار و غرب استان‌های دیالی و سلیمانیه، واقع است. مرکز این استان، شهر تکریت است. از مهم‌ترین و بهترین شهرهای آن
سامرّا می‌باشد که حرم مقدس
امام‌هادی و
امام حسن عسکری (علیه‌السّلام) را دربردارد.
این آستان مقدس، از دیرباز تاکنون، یکی از زیارتگاههای مهم
شیعه در جهان بوده و وجود آن در شهر سامرا، این شهر را به یکی از چهار شهر زیارتی مهم شیعیان در
عراق، تبدیل کرده است.
آستان عسکریین (علیهماالسلام) محل خاک سپاری پدربزرگ،
پدر و
مادر حضرت مهدی (علیه‌السلام) می‌باشد. آستانۀ عسکریین (علیهماالسّلام) در
شهر سامرا در ۱۲۰ کیلومتری شمال
بغداد و در شرق
دجله قرار دارد. محل دفن
امام‌هادی (علیه‌السّلام)و
امام عسکری (علیه‌السلام)،
جد و پدر بزرگوار حضرت مهدی (علیه‌السّلام)
و نیز مقبرۀ
نرجس خاتون مادر ایشان و
حکیمه خاتون عمۀ پدر آن حضرت، آنجا قرار دارد. در ضلع غربی آستانه، سرداب معروف به «غیبة المهدی»، محل پنهان شدن حضرت مهدی (علیه‌السّلام) واقع شده است.
این آستان مقدس، از دیرباز تاکنون، یکی از زیارتگاههای مهم
شیعه در جهان بوده و وجود آن در شهر سامرا، این شهر را به یکی از چهار شهر زیارتی مهم شیعیان در
عراق، تبدیل کرده است.
هسته اولیه آستان سامرا، خانه امام هادی (علیه‌السّلام) است که پس از احضار شدن به
سامرا به دستور
متوکل عباسی، برای سکونت خود از «دلیل بن یعقوب نصرانی»، خریداری نمود.
این خانه، در یکی از محلات سامرا، به نام عسکر المعتصم واقع بود و امام یازدهم شیعه (علیه‌السّلام) نیز با انتساب به همین محله، به لقب «عسکری» شهرت یافت.
درباره تاریخچه و روند ساخت بارگاه امامین عسکریین (علیهماالسّلام) در قرون اولیه اسلامی، اطلاعات موثق چندانی در منابع معتبر تاریخی، به چشم نمی‌خورد. اما مرحوم
شیخ محمد سماوی تاریخچه احداث آستان سامرا را در منظومه‌ای به زبان عربی، سروده است. بر این اساس، در سال ۳۳۳ ه. ق،
ناصرالدوله حمدانی، گنبدی روی قبر دو امام، بنا کرد و برای شهر سامرا، حصاری بنیان نهاد.
در سال ۳۳۷ ه. ق،
معزالدوله دیلمی پس از پیروزی بر ناصرالدوله، وارد سامرا شد و اموالی برای آبادانی شهر، صرف نمود و اقدامات عمرانی ناصرالدوله را تکمیل کرد. به دستور وی، صندوقچه‌ای از چوب، بر قبر مطهر نهادند. پس از وی نیز برادرزاده‌اش،
عضدالدوله دیلمی، در سال ۳۶۸ ه. ق، گنبد و بارگاه سامرا را بازسازی کرد و صحن آن را توسعه داد و حصار پیرامون شهر را بازسازی کرد.
شیعه و
اهل سنت، اتفاق‌نظر دارند که امام هادی (علیه‌السّلام) پس از
شهادت، در خانۀ خود به
خاک سپرده شد. پیکر مطهر امام عسکری (علیه‌السّلام) نیز پس از شهادت، در کنار مرقد مطهر پدر بزرگوارش به خاک سپرده شد.
از آن جا که اطراف آن پادگان نظامی بود،
شیعیان و دوستداران خاندان عصمت و طهارت، پنهانی به
زیارت آن دو امام می‌شتافتند. این بارگاه ملکوتی، در طول تاریخ، کانون توجه و علاقۀ دوستداران خاندان
وحی بوده و هم اکنون نیز یکی از مهم‌ترین زیارتگاههای شیعیان و هزاران عاشق شیفته است.
گفتنی است، این بازسازی‌ها، بیشتر در منابع جدید، ذکر شده و در منابع کهن، نیامده است. البته اقدام به احداث و بازسازی این آستان، از سوی شخصیت‌هایی همچون ناصرالدوله حمدانی و عضدالدوله دیلمی، با توجه به اقداماتی که برای احیای دیگر زیارتگاههای شیعه داشته‌اند، بعید نمی‌نماید. اما همان‌گونه که بیان شد، در منابع تاریخی معتبر، از این بازسازی‌ها، یاد نشده است. به هرحال، آنچه در این منابع، بدان تصریح شده، آن است که
ارسلان بساسیری (متوفای ۴۵۱ ه. ق)، از امرای
شیعه مذهب که علیه
خلفای عباسی خروج کرد، در حدود سال ۴۵۰ ه. ق، به بنای بارگاهی بر قبر امامین عسکریین (علیهماالسّلام) اقدام نمود.
عبدالجلیل قزوینی رازی، بنای گنبد آستان سامرا را به امیر شرف‌الدوله مسلم بن قریش عقیلی (متوفای ۴۷۸ ه. ق)، حاکم شیعه مذهب
موصل و
حلب، نسبت داده است.
شاید اقدام یاد شده
مسلم بن قریش، شامل اصلاحات یا اضافاتی در حرم سامرا بوده است. از خلیفه عباسی،
الناصر لدین الله، نیز درِ چوبی نفیسی برای
سرداب غیبت امام زمان (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف)، باقی مانده است که نشان دهنده اهتمام وی، به این آستان مقدس است.
به نوشته مورخان، ساختمان باقی‌مانده از سوی بساسیری، در سال ۶۴۰ ه. ق، در آتش سوخت و نام وی که روی بنا ثبت شده بود، در این آتش‌سوزی از بین رفت. پس به دستور
مستنصر عباسی، مطابق وضعیت قبل، بازسازی گردید.
همچنین به دستور این خلیفه، صندوق‌هایی بر قبر دو امام (علیه‌السّلام) نصب شد که گویا بعدها در جریان یک آتش‌سوزی در سال ۱۱۰۶ ه. ق، از بین رفت.
با توجه به اینکه در دوره
مستنصر، صندوق‌های چوبی مزین به نقوش اسلامی و کتیبه‌های عربی، روی قبور شریف امامان معصوم (علیه‌السّلام) در عراق، نصب گردید که از این میان، صندوق قبر
امام موسی کاظم (علیه‌السّلام) نیز در
کاظمین باقی مانده است، به‌نظر می‌رسد، صندوق‌های قبر امامین عسکریین نیز مشابه همان صندوق باشد.
![بازسازی حرم عسکریین]()
به گفته مرحوم سماوی در منظومه خود، بازسازی دیگر حرم سامرا، در دوره
آل جلایر به دست سلطان حسن جلایری، صورت گرفته است.
در سال ۱۱۰۶ ه. ق، آتش‌سوزی بزرگی در آستان مقدس رخ داد که باعث از بین رفتن درها، فرش‌ها و صندوقچه‌های قبور و سایر اشیای نفیس موجود در حرم گردید. پس از این آتش‌سوزی، حرم مطهر سامرا، به دستور شاه سلطان حسین صفوی، بازسازی و تعمیر گردید و ضریح و صندوقچه‌های جدیدی در
ایران، ساخته شد که شاه سلطان حسین، آنها را به دست چند تن از علما و مشاهیر، به سامرا ارسال کرد و در مراسم باشکوهی بر قبور شریف، نصب گردید.
حدود سال ۱۲۰۰ ه. ق،
احمدخان دنبلی، حاکم آذربایجان، میرزا محمد رفیع بن میرزا محمد شفیع مستوفی الممالک را مامور بازسازی آستان مقدس کرد و دستور داد تا سرداب، حرم مطهر، رواق‌ها، ایوان‌ها و صحن شریف، مشابه
حرم امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) در
نجف، بازسازی و توسعه یابد.
در کتیبه باقی‌مانده از این تعمیرات، نام
میرزا محمد رفیع، دیده می‌شود. این تعمیرات، به سبب کشته شدن احمدخان دنبلی، ناتمام ماند و فرزندش،
حسین‌قلی‌خان دنبلی، ۲۵ سال بعد، آن را دنبال کرد. او کاشی‌های گنبد را بازسازی نمود و برای زائران، حمام، کاروانسرا و مسجد ساخت. حسین‌قلی‌خان بر مزار نرگس خاتون و حکیمه خاتون نیز ضریحی قرار داد.
در
دوره قاجار،
شیخ عبدالحسین تهرانی، معروف به شیخ‌العراقین، براساس وصیت
امیرکبیر، از ثلث اموال وی، بازسازی کامل و همه‌جانبه‌ای را در حرم انجام داد که عبارت بود از: طلاکاری گنبد، تعمیر صحن و ایوان، تعبیه سنگ‌های مرمر سبز در دیوارهای رواق‌ها و حرم، ترمیم بخش‌هایی از دیوارهای صحن و کاشی‌کاری آنها. این اقدامات در ۱۲۸۵ ه. ق، پایان یافت.
در دوره حضور
میرزای شیرازی (متوفای ۱۳۱۲ ه. ق) در
سامرا، در اوایل
قرن چهاردهم هجری، حرم و رواق‌ها، آینه‌کاری و سنگ‌های کف صحن شریف، ترمیم شد و ساعت بزرگی بر درِ قبله، نصب گردید.
در سال ۱۳۵۵ ه. ق، عده‌ای شبانه به آستان مقدس حمله‌ور شدند و مقداری از طلاهای گنبد را سرقت کردند. در
ماه صفر سال ۱۳۵۶ ه. ق، نیز قفل درِ آستانه را شکستند و شمعدان‌های حرم را که از نقره خالص بود و هریک، هشتاد کیلو وزن داشت، ربودند.
در سال ۱۳۸۰ ه. ق، تعمیرات و اقدامات وسیعی به دست حاج علی اصفهانی کهربایی از تجار معروف
کربلا، در آستانه عسکریین آغاز شد که از آن جمله، می‌توان به نصب ضریح نقره و
طلاکوب بر قبور شریف، اشاره کرد. همچنین ایشان در سال ۱۳۸۷ ه. ق، هر دو گلدسته آستانه را به هزینه شخصی خود، طلاکاری نمود و خانه‌های قسمت شمال و شرق صحن شریف را خریداری کرد و بر مساحت صحن شریف افزود.
حضرت امام هادی (علیه‌السّلام) پس از وفات، در خانه خود به خاک سپرده شد. سپس
امام حسن عسکری (علیه‌السّلام) را نیز پس از درگذشت، کنار قبر شریف ایشان، به خاک سپردند. افزون بر این دو امام، شخصیت‌های دیگری از خاندان ایشان، از جمله
حکیمه، دختر
امام محمد جواد (علیه‌السّلام)،
نرجس، همسر امام حسن عسکری (علیه‌السّلام) و مادر
امام زمان (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف)،
جعفر کذاب، فرزند امام هادی (علیه‌السّلام) نیز در همین خانه، به خاک سپرده شدند.
با آغاز درگیری‌های فرقه‌ای در
عراق که مدتی پس از سقوط رژیم بعثی این کشور آغاز شد، در ساعت ۴۵: ۶ یا ۷ صبح روز چهارشنبه، ۲۳
محرم ۱۴۲۷ ه. ق، (مصادف با ۲۲ فوریه ۲۰۰۶ م و ۳/ ۱۲/ ۱۳۸۴ ه. ش)، عده‌ای از نیروهای سلفی وابسته به سازمان تروریستی القاعده، با پوشیدن لباس پلیس عراق، وارد حرم مطهر امامین عسکریین (علیهماالسّلام) شدند و اسلحه نگهبانان را گرفتند و حرم شریف را با مواد منفجره به وزن حدود ۲۰۰ کیلوگرم، بمب‌گذاری کردند.
در نتیجه انفجار هولناک ناشی از این بمب‌گذاری، گنبد و بخش‌هایی از ساختمان حرم مطهر ویران گردید.
به فاصله یک سال و‌اندی از این بمب‌گذاری، آستان مقدس سامرا در ساعت ۹ صبح روز ۲۷
جمادی الاولی ۱۴۲۸ ه. ق (مصادف با ۱۳ ژوئن ۲۰۰۷ م و ۲۳/ ۳/ ۱۳۸۶ ه. ش)، هدف دو انفجار تروریستی دیگر قرار گرفت که در نتیجه آن، دو گلدسته طلایی این آستان مقدس و بخش‌های دیگری از حرم مطهر ویران گردید و سقف
سرداب غیبت فرو ریخت.
این دو انفجار، از سوی شیعیان به شدت محکوم گردید و برای چند روز، عزای عمومی اعلام گردید و حوزه‌های علمیه و دروس
مراجع تقلید شیعه، تعطیل شد. پس از این ویرانی‌ها، شیعیان جهان بلافاصله با بخشش هدایای نفیس و کمک‌های نقدی، آمادگی خود را برای بازسازی آستان مقدس سامرا اعلام کردند و کار بازسازی با اجرای ستاد بازسازی عتبات عالیات و همکاری مهندسان و معماران و هنرمندان ایرانی، آغاز شد و اکنون عملیات بازسازی، آخرین مراحل خود را سپری می‌کند.
آستان مقدس در سابق، سه صحن داشته است که گرداگرد حرم را فراگرفته بود. صحن اول یا صحن امامین (عسکریین (علیهماالسّلام))، مقابل ایوان بزرگ حرم قرار داشت و به طول و عرض ۷۸• ۷۷ متر، بزرگ‌ترین صحن بود. صحن دوم به نام صحن مصلی و به طول و عرض ۵۰• ۴۰ متر بود. صحن سوم نیز به نام صحن غیبت و متصل به ساختمان
سرداب غیبت، دارای ابعاد ۶۴• ۵/ ۶۱ متر بود. در دوران اخیر، دیوارهای صحن‌ها را برداشتند و صحن‌ها به‌صورت یکپارچه، به یکدیگر متصل شدند.
اطراف صحن را حصاری از ۶۲ ایوان کوچک، فراگرفته است. میان هر ضلع حصار بیرونی، یک دروازه اصلی وجود دارد و در مجموع، آستان مقدس دارای چهار دروازه است. بالای دروازه مقابل ایوان اصلی، یک برج ساعت، به چشم می‌خورد.
حرم مطهر، میان آستان قرار دارد و گرداگرد آن را چهار رواق فراگرفته است. ابعاد حرم، ۱۲• ۱۲ متر و رواق‌ها ۲۰• ۲۰ متر است. رواق‌ها از طریق پنج ورودی، به داخل حرم، متصل می‌شود. دو ورودی در سمت جنوب، دو ورودی در سمت شمال و یک ورودی در سمت شرق قرار دارد. از میان آنها، چهار ورودی، دارای درهای نقره‌کوب و یک ورودی، دارای در طلا و نقره است. سقف و دیوار رواق‌ها، یکسان است و همه به دست هنرمندان ایرانی و با هزینه حاج علی‌نقی کاشانی، آینه‌کاری شده است. رواق جنوبی نیز در زمان مرحوم میرزای شیرازی، آینه‌کاری شده است. کف رواق‌ها و ایوان‌ها از سنگ مرمر است که در سال ۱۳۸۱ ه. ق، با سنگ‌های مرغوب ایتالیایی، تعویض گشته است.
مقابل درِ جنوبی آستان و در قسمت جنوبی صحن، ایوان مستطیل شکلی قرار دارد که از سمت شمال، به رواق جنوبی حرم متصل است. این ایوان، ۳۳ متر طول و ده متر عرض دارد و دیوارهای آن، به دست هنرمندان ایرانی کاشی‌کاری شده است. کف ایوان و نیز ازاره‌های آن تا ارتفاع یک متری، با سنگ مرمر پوشیده شده است.
دو طرف ایوان جنوبی، دو گلدسته بزرگ و زیبای آستان قرار دارد. این دو گلدسته، به ارتفاع ۳۶ متر، در دوره ناصرالدین‌شاه، به دست
شیخ عبدالحسین مجتهد تهرانی (شیخ العراقین) بازسازی شده و بخش فوقانی آن را حاج علی اصفهانی کهربایی در سال ۱۳۸۷ ه. ق، طلاکاری کرده است.
گنبدی که بر فراز حرم مطهر قرار دارد، از گنبد سایر
عتبات عالیات، بزرگ‌تر و محکم‌تر است. گنبد کنونی ساخته دست میرزا احمدخان دنبلی و فرزند اوست که با آجر ساخته شد و با کاشی‌های خاکستری، تزیین گشت. سپس در دوره ناصرالدین‌شاه، با نظارت شیخ عبدالحسین تهرانی و از ثلث ثروت امیرکبیر، طلاکاری گردید. محیط گنبد، ۶۸ متر است و ۷۲ هزار کاشی طلا در آن، به‌کار رفته است. داخل گنبد، آینه‌کاری و مزین به آیه‌های قرآنی و اسامی ائمه اطهار با کاشی‌های هفت‌رنگ است.
در ضلع غربی صحن مطهر آستان سامرا، حجره‌ای واقع در زیرزمین وجود دارد که امروزه نزد شیعیان، به
سرداب غیبت امام زمان (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) شهرت دارد.
بسیاری از مورخان و نویسندگان اهل‌سنت در کتب خود، اقوالی را درباره این سرداب نقل کرده‌اند که بر مبنای آن، شیعیان معتقدند که غیبت
حضرت مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) از این نقطه آغاز شده است یا اینکه آنها معتقدند که امام (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) از سرداب، ظهور می‌کند؛ چنان‌که
یاقوت حموی در کتاب خود، ذیل نام سامرا می‌گوید: ... و بها السرداب المعروف فی جامعها الذی تزعم الشیعه ان مهدیهم یخرج منه.
در سامرا، سرداب معروفی در مسجد آن شهر، وجود دارد که شیعه می‌پندارند مهدی آنان، از این سرداب ظهور خواهد کرد.
از دیگر بزرگان اهل‌سنت که این قبیل باورها را به شیعه نسبت داده‌اند، می‌توان از
ابن خلّکان، قزوینی،
ابن تیمیه،
ابن‌قیم جوزیه،
ابن کثیر،
ذهبی و... یاد کرد. بی‌تردید، شیعیان این‌گونه ادعاها را نمی‌پذیرند. ازاین‌رو برخی از علمای شیعه نیز درصدد پاسخ‌گویی به آنها برآمده‌اند.
براساس اعتقاد شیعیان،
غیبت کبرای امام زمان (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف)، با وفات آخرین نایب خاص آن حضرت، آغاز شد؛ نه با غیبت ایشان در زیرزمین و محل ظهور آن حضرت نیز
مکه و
مسجدالحرام خواهد بود.
شیخ عباس قمی می‌گوید: برای اشتهار این مکان، به سرداب غیبت بر سر زبان‌ها و نیز در نوشته‌های متاخران، دلیلی یافت نشده و سبب نامیدن آنها به این اسم، معلوم نگشته است و تمام آنچه اهل‌سنت در این‌باره به شیعیان نسبت می‌دهند، افترا می‌باشد و در کتب شیعه، اثری از چنین ادعاهایی نیست.
شیخ ذبیح‌الله محلاتی، درباره وجه تسمیه سرداب غیبت، می‌نویسد که شهرت یافتن این سرداب به سرداب غیبت، به علت آن نیست که حضرت حجت (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) در آن، غایب شده است؛ چنان‌که ناآشنایان به تاریخ، پنداشته‌اند. بلکه به این دلیل است که این مکان، محل زندگی و عبادت سه امام معصوم (علیه‌السّلام) بوده است و جمعی از اولیا نیز در همین مکان، به دیدار آن حضرت (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) موفق شده‌اند. ازاین‌رو در زمره بقاع متبرک، به‌شمار می‌آید.
مرحوم
سیدمحسن امین نیز در این‌باره نوشته است:
«و ما یتوهّم من انهم یقولون بوجود المهدی فی سرداب سامراء فهو توهم فاسد، و انما یتبرکون بهذا السرداب و یتعبدون فیه من باب التبرک بآثار الصالحین، لانه قد سکنه ثلاثة من ائمة اهل البیت (علیه‌السّلام)، و کان سرداب دارهم التی فی سامراء».
آنچه می‌پندارند که شیعیان، به وجود حضرت مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) در سرداب سامرا قائل می‌باشند، توهمی فاسد است. بلکه شیعیان برای
تبرک جستن به آثار صالحان در این مکان، به
عبادت می‌پردازند؛ زیرا در اینجا، سه تن از
ائمه اهل‌بیت (علیه‌السّلام) زندگی کرده‌اند و اینجا، سرداب خانه آنها در سامرا بوده است.
در گذشته، نزد مردم عوام، باورهایی وجود داشت که حضرت مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) پس از ورود به چاهِ داخل سرداب، ناپدید شده است. براساس این باور، زائران شیعه، داخل سرداب، از حوضی که محل وضوی
امام‌هادی و
عسکری (علیهماالسلام) بود، برای
تبرک خاک برمی‌داشتند و کم‌کم این مکان، به چاه غیبت معروف شد.
مرحوم
محدث نوری در این‌باره می‌نویسد:
و آنچه از مشایخ، دست به دست رسیده، این است که این صفه، محل حوضی برای وضو گرفتن آن بزرگواران در آن سرداب بوده است. پس از آنکه خانه آن بزرگواران، مزار و محل عبادت مردم شد، این صفه شریف، معین شده بود برای گذاشتن و‌انداختن عرایض و رقاع حاجات که شیعیان، به حضرت صاحب الزمان (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) می‌نوشتند و در آنجا می‌گذاشتند و هر وقت صلاح بود، جواب عریضه از آنجا یا از خارج، به صاحبش می‌رسید؛ چنان‌که سید جلیل،
علی بن طاووس، در اواخر کتاب «
فرج المهموم» بعضی از حکایات آن را نقل کرده است.
و به ملاحظه این سیره و عادت در طرف راست، وسط شباک، سوراخی به‌قدر آنکه دست میان آن برود و رقعه را بیندازد، گذاشته‌اند که در طرف دیگر، نظیر آن را ندارد و هرکس تامل کند، می‌داند که این سوراخ، ساخته برای همین‌کار بود. آن محل نیز میان همه آن سرداب، امتیازی پیدا کرد در
تبرک و
شرافت و
احترام و بوسیدن و
استشفا به تربت آن؛ تا آنکه صحن و راه سرداب مقدس، از آن صحن مطهر، جدا شد و از غیر جنس خدمه برای آن ظاهر شد و دیدند حرص و رغبت شیعیان را به آن محل شریف و غلبه و استیلای خود را بر آن غربا و زوار بی‌معین. لهذا آن را برای کسب غیرطیب خود، سرمایه کردند و برای جلب منافع از ایشان، آن را دکانی قرار دادند و به اقسام حیل از آنها، فایده می‌بردند و کم‌کم به دادن ریگ و خاک آنجا را به آن بیچارگان و گرفتن چیزی، مقداری از آنجا گود شد... تا آنکه زمانی که شیخ عالم جلیل علامه عصر خود، شیخ عبدالحسین طهرانی (طاب‌ثراه) به جهت تذهیب قبه مطهره و اصلاح صحن منور، به آنجا مشرف شدند، پس از مشاهده آن خرابی و زیاد شدن در هر روز و خوف صدمه رسیدن به اساس عمارت، مقرر فرمودند آنجا را پر کردند تا مقدار دو پله به بالا مانده و آن را به آجر و گچ محکم نمودند.
پس از وفات آن مرحوم، چون در سرمایه آن جماعت، به جهت بنّایی خللی پیدا شد، دوباره آن بنا را خراب کردند و به دادن ریگ و سنگ آنجا به جهّالِ زوار و بردن عوام را در آنجا، به اسم تبرک، بازار کسب خود را رونقی دادند و کم‌کم به منزله چاهی شد و اسم آن را چاه صاحب‌الزمان گذاشتند و جزو مناسک زوار شد که چون به آنجا روند، از چاه صاحب‌الزمان سؤال کنند و به انواع بی‌ادبی و جسارت، خود را میان چاه افکنند و مقداری ریگ بردارند. تمام این حرکات بی‌اصل و بی‌پایه و خلاف ادب و احترام، بلکه در بعضی از مواضع، شبهه حرمت دارد....
همان‌گونه که بیان شد، در هیچ‌یک از منابع معتبر شیعه، از این مکان، به چاه غیبت یا محل غیبت حضرت مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف)، یاد نشده است و این‌گونه باورهای نادرست مورد تایید علمای شیعه نبوده و خوشبختانه این باورها، امروزه منسوخ و فراموش شده است.
سرداب غیبت، حجره کوچکی است به طول و عرض ۲• ۵/ ۱ متر که در زیرزمین واقع است و از طریق پلکانی با بیست پله، به هم‌کف بنا، متصل می‌شود. سقف و دیوارهای حجره با کاشی‌های هفت‌رنگ از دوره
ناصرالدین‌شاه قاجار، تزیین شده است و نوشته‌ای روی این کاشی‌ها، از تشرف ناصرالدین‌شاه به این مکان، در سال ۱۲۸۷ ه. ق، حکایت دارد.
این حجره، دارای درِ چوبی بسیار نفیس، با کتیبه‌هایی به خط نسخ است که از ارزش تاریخی بالایی برخوردار است. در به‌صورت مشبک و دارای دو لنگه است و براساس کتیبه‌های آن، در سال ۶۰۶ ه. ق، به فرمان
خلیفه عباسی،
الناصر لدین الله که
مذهب تشیع داشته و به سرپرستی ابوتمیم معدّ بن حسین بن سعد موسوی (متوفای ۶۱۷ ه. ق)، ساخته شده است.
گرداگرد حجره نیز یک کتیبه نواری، به
خط کوفی، حاوی صلوات بر چهارده معصوم، وجود دارد.
متاسفانه این اثر تاریخی نفیس و ارزشمند، در جریان یکی از انفجارهای تروریستی که در آستان مقدس سامرا اتفاق افتاد، آسیب جدی دید و بخش اصلی آن، از بین رفت و امروزه تنها حاشیه آن، باقی مانده است.
در گذشته، راه رسیدن به سرداب، از طریق راهروی طولانی و تاریکی بود که ورودی آن، پشت قبر
نرجس خاتون، داخل حرم مطهر قرار داشت. اما احمدخان دنبلی برای سرداب غیبت صحنی مستقل و دهلیز و راه‌پله‌ای جداگانه ایجاد کرد و راه‌پله و دالان قبلی را مسدود نمود.
روی سرداب غیبت، مسجدی وجود دارد که به مسجد صاحب، مشهور است و به دست حسین‌قلی‌خان دنبلی ساخته شده است. بر فراز آن نیز گنبد مرتفعی با کاشی‌های هفت‌رنگ وجود دارد که به دست محمدعلی میرزا، حاکم کرمانشاهان، کاشی‌کاری شده است.
پس از سقوط رژیم بعثی، فضای مجاور سرداب غیبت در زیرزمین را گسترش داده و شبستان وسیعی در مجاورت آن ساخته‌اند که نمازهای جماعت، در آن برگزار می‌گردد.
زیارتگاههای عراق، محمدمهدی فقیه بحرالعلوم، مقاله «آستان مقدس امامین عسکریین (علیهماالسّلام)»، ج۱، ص۴۶۷-۴۷۸. فرهنگ نامه مهدویت، برگرفته از مقاله «آستانه عسکریین»
