حراز
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حَراز، ناحیه‌ای وسیع و کوهستانی در کشور
یمن است.
این ناحیه در مغرب
صنعا و میان صنعا و
حُدیده قرار دارد و چون از بلندترین نواحی یمن به شمار می‌آید، در گذشته پناهگاه گروههای مختلف، به‌ویژه
اسماعیلیان ، بوده است. ساختمان این ناحیه منشأ آتشفشانی دارد و از مواد بازالت و گرانیت تشکیل شده و بنابر جدیدترین تقسیم‌بندی سیاسی کشور یمن، در شهرستان (مدیریه) های
بنی‌مَطَر ،
حَیمه داخلیه ،
حیمه خارجیه ،
مناخه و
صَعْفان ، در استان (محافظه) های صنعا و حدیده، گسترده است.
این ناحیه از شمال به وادی
سُرْدُد ، از جنوب به وادی
سِهام ، از مشرق به ناحیه حیمه و از مغرب به ناحیه
بنی‌سعد محدود است و از مجموعه‌ای ارتفاعات مانند
صعفان،
مَسار ،
بیح ،
شبام ، بنی‌اسماعیل و حراز (میانگین ارتفاع کوهها: سه‌هزار متر) تشکیل شده است.
حراز نسبتآ مرطوب است و این
رطوبت و بارش، از بادهای جنوب‌شرقی تأثیر می‌پذیرد. آب و هوا و خاک مناسب، آنجا را ناحیه‌ای حاصلخیز ساخته است. در آن
قهوه ،
گندم ، جو، حبوبات و انواع میوه کشت می‌شود. پرورش دام و منابع سرشار زیرزمینی، مانند طلا، موجب شکوفایی اقتصادی آنجا شده است.
قرارگرفتن ناحیه حراز میان
صنعا و
حدیده و برقراری ارتباط میان این دو شهر مهم، اهمیت سوق‌الجیشی به آن بخشیده است.
مناخه از قدیم مقر حکومتی و مهم‌ترین شهر ناحیه حراز بوده است. شهرهای مهم ناحیه،
مسار ،
عطاره ،
حمید ،
مِتْوَح ،
شبام ،
لَکَمه ،
موزه ،
اَسِل ،
بِرار ،
اِمْقَه یا
قُصَیبَه و
حَجَیلَه ، و وادیهای مهم آن حار،
اِدْروب ،
حِجان ،
حمام ،
دایان ،
قصیه ،
حجیله و
مفحق‌اند .
از جمعیت ناحیه در سالهای اخیر اطلاع دقیقی در دست نیست. به گفته مَقْحَفی در ۱۳۶۳ش/۱۹۸۴، جمعیت ناحیه حدود ۰۰۰، ۸۷ تن بوده است.
از پیشینه حراز در دوران باستان اطلاع چندانی نیست. نام
هَوْزَن که در کتیبه‌ای باستانی آمده است، بر ناحیه حراز دلالت می‌کند.
در سده‌های اولیه اسلامی، حراز یکی از مِخلافهای یمن بود که در کنار هوزن قرار داشت.
به گفته
ابن‌خرداذبه ،
حراز و هوزن باهم یک مخلاف را تشکیل می‌دادند. این نظر را مقدسی نیز در سده چهارم
تأیید کرده است. دقیق‌تر از آنها،
ابن‌حائک همدانی ، مؤلف سده سوم،
گفته است که سرزمین حراز هفت ناحیه به نامهای
هوزن ،
کرار ،
صَعْفان ،
مسار ،
لهاب ،
مجِّیع و حراز، و [[|مُسْتَحْرِزَه]] دارد و گاهی حراز و هوزن نامیده می‌شود. این سرزمین، بسیار حاصلخیز و دارای دژهای استواری چون شبام، مسار، حراز،
مستحرزه ،
مسجدی بر بالای کوه شبام و بازار میوه بود.
حراز و هوزن فرزندان
عوف‌بن عدی بودند و نسبشان به
حِمْیربن سَبَأ (حمیر بزرگ) می‌رسید.
حناتله ،
لُعف و
نَشْق از تیره‌های ساکن ناحیه حراز به شمار می‌آمدند که به عربیِ نه چندان فصیح سخن می‌گفتند.
در ۱۷۹، در حراز شورشی نافرجام برضد خلافت
هارون‌الرشید و نمایندگان وی در یمن درگرفت.
در ۲۹۷، امام هادی الی‌الحق، از
امامان زیدی ، با سپاهی به حراز رفت و بسیاری از
اسماعیلیان را کشت.
در ۳۴۵،
اسمربن یوسف‌بن ابی‌الفتوح خولانی ، در مخالفت با
آل‌یعفر ، به حراز لشکر کشید، اما شکست خورد.
در سده پنجم،
صُلَیحیان در ناحیه حراز قدرت یافتند. مؤسس این سلسله،
علی‌بن محمد صلیحی بود که در ۴۳۹ در کوه مَسار قلعه‌ای ساخت و حراز را مرکز دعوت خود قرار داد.
در ۴۶۰ گروهی از قبایل حراز، که در صدد تصرف
قلعه مسار بودند، به اطاعت دولت صلیحی درآمدند.
با پایان یافتن حکومت صلیحیان در ۵۳۲، اهالی حراز به
اسماعیلیه حافظی پیوستند و
علی‌بن حاتم ، پیشوای
دعوت حافظی ، حراز را ضمیمه قلمرو خود ساخت.
از ۵۶۱ تا ۵۶۴، درگیریهای متعددی میان
اسماعیلیان حافظی و طیبی
یمن روی داد، که در نهای
ت علی بن‌حاتم بر
حاتم‌بن‌ابراهیم حامدی ، پیشوای
اسماعیلیه طیبی ، غلبه کرد. حاتم
بن ابراهیم به حراز رفت و چند قلعه را
تسخیر و سپس آنها را مستحکم کرد و با انتخاب قلعه
حُطَیب به عنوان مرکز دعوت خود، عده‌ای از ساکنان حافظی حراز را پیرو اسماعیلیان طیبی ساخت.
با مرگ حاتم در ۵۶۹، فرزندش علی به جای وی نشست و در پی مخالفتهای محلی با ادامه دعوت طیبی، علی مرکز خود را از حراز به صنعا منتقل ساخت و با استقبال هَمْدانیهای شهر روبه‌رو شد.
از این زمان تا اواسط سده نهم که حراز دوباره مرکز دعوت طیبی گردید، چند واقعه مهم در حراز روی داد، از جمله شورشهای گسترده در سالهای ۷۳۱ تا ۷۴۶، لشکرکشی نافرجام
امام صلاح‌الدین به حراز در ۷۹۰، و تسخیر قسمت عمده حراز و قلاع آن از سوی
علی‌بن صلاح‌الدین در ۸۰۴.
سلطه عثمانیها بر یمن از اواسط سده دهم آغاز شد. در این زمان، حراز قضائی در
سنجق صنعا در ولایت یمن به شمار می‌رفت.
در ۹۴۴، امام شرف‌الدین
بن شمس‌الدین بسیاری از قسمتهای ناحیه حراز و دو سال بعد قلعه مسار را تصرف کرد.
چندی بعد، حاکم حراز در درگیری میان شرف‌الدین و فرزندش، مطهر، جانب امام را نگه داشت.
در ۹۷۳، رضوان‌پاشا (والی عثمانی یمن و فرزند مصطفی شاهین)، پس از سرکوبی
اسماعیلیان ، قلعه مَسار را تصرف کرد، اما طولی نکشید که مطهر در ۹۷۴ با همراهی برادرزاده‌اش، محمدبن شمس‌الدین، حراز را از سلطه عثمانیها خارج ساخت و با پیمان صلحی که میان مطهر و رضوان منعقد گردید، حراز در اختیار مطهر باقی ماند.
در ۹۷۷، سنان‌پاشا (والی عثمانی یمن) با لشکرکشی چند قلعه حراز را به عثمانیها بازگرداند و در ۱۰۱۳ قلعه مسار را که در اختیار
علی‌بن یوسف حماطی قرار داشت و در
حَیمه شورشی برپا کرده بود، تصرف کرد.
در زمان کشمکشهای میان
زیدیان و
داعیان سلیمانیِ مَکرمی یمن در سده دوازدهم،
منصوربن متوکل (امام زیدی) حراز را، به عنوان پاداش سرکوب شورشیان، به
هبةالله‌بن ابراهیم مکرمی واگذار کرد، اما این اقدام از منازعات دو گروه نکاست.
در ۱۲۵۶، قبیله اسماعیلی یام، حراز را تصرف کرد.
دو سال بعد، امام زیدی، علی
بن مهدی (ملقب به هادی و
امام صنعا ) به حراز لشکر کشید و مناخه را تصرف کرد، اما با
تطمیع امرای سپاه هادی،
مکرمیها مناخه را پس گرفتند.
در ۱۲۸۹ مختارپاشا به حراز حمله کرد و مکرمیها را از آنجا بیرون راند.
امروزه حراز شش مخلاف به نامهای
بنی‌اسماعیل ،
ثِلْث ،
لَهاب ،
بنی‌مُقاتل ،
مسار و
هوزن دارد
و گروههایی از سلیمانیها (بیشتر در لَهاب، هوزن و دامنه‌های
کوه مغاربه )،
داودیها (بیشتر در بنی مُقاتل و دامنه‌های
کوه صعفان ) و عده‌ای از شافعیها (بیشتر در
مناخه ) در آن زندگی می‌کنند.
در ناحیه حراز، آثار قلعه‌های بسیاری برجای مانده که مهم‌ترین آنها
قلاع مسار ،
شبام ،
بیح ،
عِرّ و
صعفان است.
از دوره عثمانی نیز آثاری در حراز به‌جا مانده است.
از جمله بزرگان حراز، ابوالعباس
احمدبن محمد ابی‌بکر معروف به
یمانی (فقیه) و
عبدالله بن ابی‌الفتوح حرازی (شاعر) بوده‌اند.
(۱) ابن‌حائک، صفة جزیرةالعرب، چاپ محمدبن علی أکوع، بغداد ۱۹۸۹.
(۲) ابن‌حجر عسقلانی، الدرر الکامنة فی اعیان المائة الثامنة، ج ۱، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۲/۱۹۷۲.
(۳) ابن‌حزم، جمهرة انساب‌العرب، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۴) ابن‌خرداذبه.
(۵) ابن‌قاسم، غایةالامانی فی اخبار القطر الیمانی، چاپ سعید عبدالفتاح عاشور، قاهره ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
(۶) ابن‌کلبی، نسب مَعَدّ و الیمن‌الکبیر، چاپ ناجی حسن، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
(۷) ابن‌مجاور، صفة بلادالیمن و مکة و بعض‌الحجاز، المسماة تاریخ المستبصر، چاپ اسکار لوفگرن، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۶.
(۸) اطلس الجمهوریة الیمنیة و العالم، بیروت: جیوپروجکتس، ۲۰۰۳.
(۹) اسماعیل اکوع، مخالیف‌الیمن، قسم ۱، ابوظبی ۱۴۲۳/ ۲۰۰۲.
(۱۰) محمدبن عمر طیب بافقیه، تاریخ الشَحْر و اخبارالقرن العاشر، چاپ عبدالله حبشی، بیروت ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
(۱۱) عبدالوهاب
بن عبدالرحمان بریهی، طبقات صلحاء الیمن، المعروف بتاریخ البریهی، چاپ عبدالله محمد حبشی، صنعا ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۱۲) عدنان ترسیسی، بلاد سبأ و حضارات العرب الاولی، الیمن (العربیة السعیدة)، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
(۱۳) عبدالله ثور، هذه هی الیمن: الارض و الانسان و التاریخ، بیروت ۱۹۸۵.
(۱۴) محمدبن موسی حازمی همدانی، عجالة المبتدئ و فضالة المنتهی فی‌النسب، چاپ محمد زینهم عزب، عائشه تهامی، و مدیحه شرقاوی، قاهره ۱۹۹۸.
(۱۵) محمد
بن مالک حمادی، کشف اسرار الباطنیة و اخبار القرامطة، چاپ محمد زینهم عزب، قاهره ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
(۱۶) علی
بن حسن خزرجی، العقود اللؤلؤیة فی تاریخ‌الدولة الرسولیة، ج ۲، چاپ محمد
بن علی اکوع، صنعا ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۱۷) احمد وصفی زکریا، رحلتی الی‌الیمن، دمشق ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
(۱۸) شمس‌الدین
بن خالد سامی، قاموس‌الاعلام، چاپ مهران، استانبول ۱۳۰۶ـ۱۳۱۶/۱۸۸۹ـ۱۸۹۸.
(۱۹) سمعانی.
(۲۰) حسین احمد سیاغی، معالم الآثار الیمنیة، صنعا ۱۹۸۰.
(۲۱) علی
بن محمد عباسی علوی، سیرةالهادی الی الحق یحیی
بن الحسین علیه و آله‌السلام، چاپ سهیل زکار، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۲۲) حسین
بن احمد عرشی، کتاب بلوغ‌المرام، فی شرح مسک الختام فی من تولّی ملک الیمن من ملک و امام، چاپ انستاس ماری کرملی، (قاهره ۱۹۳۹)، چاپ افست بیروت (بی‌تا).
(۲۳) محمدبن محمد عمادالدین کاتب، خریدةالقصر و جریدةالعصر، ج ۱۰، قسم شعراءالشام، جزء۳، چاپ شکری فیصل، دمشق ۱۳۸۳/۱۹۶۴.
(۲۴)
ابراهیم احمد مقحفی، معجم‌المدن و القبائل الیمنیة، صنعا ۱۹۸۵.
(۲۵) مقدسی.
(۲۶) احمدبن احمد نعمی حسنی، حولیات النعمی التهامیة من تاریخ‌الیمن الحدیث: ۱۲۱۵ـ ۱۲۵۸ه/ ۱۸۰۰ـ۱۸۴۲م، چاپ حسین عمری، دمشق ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
(۲۷) محمدبن احمد نهروالی، البرق الیمانی فی‌الفتح العثمانی، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۶.
(۲۸) عبدالواسع
بن یحیی واسعی یمانی، تاریخ الیمن، المسمّی فرجةالهموم و الحزن فی حوادث و تاریخ‌الیمن، صنعا ۱۹۹۱.
(۲۹) هانس هلفریتس، الیمن من‌الباب الخلفی، تعریب خیری حمّاد، (بیروت ۱۹۶۱).
(۳۰) حسین
بن فیض‌الله همدانی و حسن سلیمان محمود جهنی، الصُّلیحیون و الحرکة الفاطمیة فی الیمن، قاهره ۱۹۵۵.
(۳۱) یاقوت حموی.
(۳۲) یعقوبی، البلدان.
(۳۳) یعقوبی، تاریخ.
(۳۴) Farhad Daftary, The Ismails: their history and doctrines, Cambridge ۱۹۹۲;.
(۳۵) EI۲, sv "Haraz" (by A K Irvine).
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حراز»، شماره۵۸۹۵.
