• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

حدسیّات

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


حدس/ حدسیات، اصطلاحی در منطق و فلسفه می‌باشد.



حدس در لغت به‌معنای ظن، گمان، توهم در معانیِ کلام و امور، سرعت در سیر، هدف قراردادن و تیراندازی کردن است.
[۱] خلیل‌ بن احمد، کتاب العین، ذیل واژه، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم ۱۴۰۹.    
[۲] محمد بن احمد ازهری، تهذیب‌اللغة، ذیل واژه، ج ۴، چاپ عبدالکریم عزباوی، قاهره (بی‌تا).
[۳] ابن‌ فارس، معجم مقاییس اللغة، ذیل واژه، چاپ عبدالسلام محمدهارون، قم ۱۴۰۴.



درباره پیشینه بحث در باب حدس در اندیشه سقراط و افلاطون عبارات روشن و صریحی نمی‌توان یافت. اما شاید به نظریه شهود عقلی نزد آن‌ها بتوان اشاره کرد. به این معنی که حدس را با نوعی از شهود (ادراک بی‌واسطه و مستقیم) نزد ایشان منطبق بدانیم. با رجوع به گفته‌های ارسطو، در نظر سقراط، در جریان استقرار، ذهن پس از بررسی تعداد کافی از نمونه‌های جزئی، می‌تواند نتیجه کلی را شهود عقلی کند.
[۴] ارسطو،مابعدالطبیعه، ۱۰۷۸ب ۲۸ـ۲۹، ۱۹۹۳
[۵] مارتا کریون نوس‌بام،پانویس ۱۹، ج۱، ص۴۳، ارسطو، ترجمه عزت‌اللّه فولادوند، تهران ۱۳۸۰ش.

حدس، بنابه تعریف ارسطو،
[۶] ارسطو، منطق ارسطو،برهان، ۸۹ب ۱۰ـ ۲۰، چاپ عبدالرحمان بدوی، بیروت ۱۹۸۰.
گونه‌ای استعداد است برای دریافت بی‌درنگ حد وسط، مثلا کسی با دیدن این‌که همواره روی درخشان ماه به سوی خورشید است، به‌سرعت دریابد که این امر به دلیل آن است که ماه درخشندگی خود را از خورشید می‌گیرد یا علت دوستی میان دو نفر را بدینسان دریابد که هر دو، دشمن شخص سومی هستند. در این موارد با دیدن حد اصغر و حد اکبر، بی‌درنگ حد وسط یا علت را درمی‌یابد.
[۷] ارسطو، منطق ارسطو، ج۲، ص۴۲۶، چاپ عبدالرحمان بدوی، بیروت ۱۹۸۰.



فارابی
[۸] محمد بن محمد فارابی، فصول منتزعه،ص ۶۱، چاپ فوزی متری نجّار، (تهران) ۱۴۰۵.
ذکاء را حُسن حدس درباره چیزی تعریف کرده است که به سرعت و بدون طی هیچ زمانی یا آن‌که در زمان کوتاهی انجام می‌شود.
[۹] ابن سینا، الشفاء، ج۲، فن ۶، ص۲۵۹، الطبیعیات، ج ۲، الفن السادس: النفس، چاپ ابراهیم مدکور، جورج قنواتی، و سعید زاید، قاهره ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵، چاپ افست قم ۱۴۰۴الف.
[۱۰] محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، اساس الاقتباس، ج۱، ص۳۰۴، در عبداللّه انوار، تعلیقه براساس الاقتباس خواجه‌نصیر طوسی، ج ۱، تهران ۱۳۷۵ش.
[۱۱] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة، ج۳، ص۵۱۶، بیروت ۱۹۸۱.

ابن سینا در آثار خود، تعریف حدس را با تعبیرات مختلف بیان کرده است. در بیان او
[۱۲] ابن سینا، الاشارات و التنبیهات، ج۳، ص۳۵۸، مع‌الشرح لنصیرالدین طوسی و شرح‌الشرح لقطب‌لدین رازی، تهران ۱۴۰۳.
[۱۳] ابن‌ سینا، المباحثات، ج۱، ص۱۰۷، چاپ محسن بیدارفر، قم ۱۳۷۱ش.
[۱۴] ابن‌ سینا، ج۱، ص۳۴۰، النجاة من الغرق فی بحر الضلالات، چاپ محمدتقی دانش‌پژوه، تهران ۱۳۷۹ش.
[۱۵] ابن‌ سینا، ج۱، ص۱۶۹، النجاة من الغرق فی بحر الضلالات، چاپ محمدتقی دانش‌پژوه، تهران ۱۳۷۹ش.
[۱۶] ابن‌ سینا، الشفاء، ج۳، فن ۵، ص۲۵۹، المنطق، ج ۳، الفن الخامس: البرهان، چاپ ابراهیم مدکور و ابوالعلا عفیفی، قاهره ۱۳۷۵/ ۱۹۵۶، چاپ افست قم ۱۴۰۴ب.
حدس عبارت است از ظهور و تمثل یکباره و دفعی حد وسط در ذهن، بدون قصد و اختیار، در پی شوق و طلب و بدون حرکت یا بدون هیچ شوق و طلب و هیچ حرکتی، به‌طوری که نفس یکباره بر مطلوب و مجهول عالم گردد و حد وسط و نتیجه باهم در ذهن حاصل شوند. وی این ظهور دفعی حد وسط را در ذهن گاه با «سرعت انتقال ذهن از معلوم به مجهول» و گاه با «حرکت خوب ذهن برای به دست آوردن بلاواسطه حد وسط» نیز تعبیر کرده است.
به‌ گفته ابن سینا
[۱۷] ابن‌ سینا، النجاة من الغرق فی بحر الضلالات، ج۱، ص۳۴۰، چاپ محمدتقی دانش‌پژوه، تهران ۱۳۷۹ش.
[۱۸] ابن سینا، الشفاء، ج۲، فن ۶، ص۲۱۹ـ۲۲۰، الطبیعیات، ج ۲، الفن السادس: النفس، چاپ ابراهیم مدکور، جورج قنواتی، و سعید زاید، قاهره ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵، چاپ افست قم ۱۴۰۴الف.
دستیابی به حد وسط اساس اکتساب امور معقول است و تا حد وسط قیاس در ذهن حاصل نشود، نمی‌توان امر معقولی را تعقل کرد. این حد وسط از دو طریق برای ذهن حاصل می‌شود: به وسیله حدس، یا از طریق تعلیم. مبادی تعلیم هم حدس است، زیرا ادراک اشیاء به حدس‌هایی منتهی می‌شود که ارباب حدس آن‌ها را استنباط کرده و به متعلمان انتقال داده‌اند. بنابراین، ممکن است برای انسانی، به خودی خود، حدسی حاصل شود و بدون استفاده از معلم، قیاسی در ذهن او منعقد گردد. به عقیده او
[۱۹] ابن سینا، الشفاء، ج۲، فن ۶، ص۲۱۹، الطبیعیات، ج ۲، الفن السادس: النفس، چاپ ابراهیم مدکور، جورج قنواتی، و سعید زاید، قاهره ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵، چاپ افست قم ۱۴۰۴الف.
استعداد متعلمان در آموختن علوم یکسان نیست، بلکه قوه ادراک برخی قوی‌تر و برخی دیگر ضعیف‌تر است. پس هر متعلمی که به ذات خود از حقایق مطّلع شود، استعدادش قوی‌تر است و این استعداد قوی، حدس خوانده می‌شود. به نظر ابن سینا
[۲۰] ابن سینا، الاشارات و التنبیهات، ج۲، ص۳۵۳، مع‌الشرح لنصیرالدین طوسی و شرح‌الشرح لقطب‌لدین رازی، تهران ۱۴۰۳.
نفس در مرتبه عقل بالملکه از راه فکر یا حدس به معقولات دوم (غیراولی و غیربدیهی) دست می‌یابد. به گفته او
[۲۱] ابن سینا، الاشارات و التنبیهات، ج۲، ص۳۵۸، مع‌الشرح لنصیرالدین طوسی و شرح‌الشرح لقطب‌لدین رازی، تهران ۱۴۰۳.
[۲۲] شرح نصیرالدین طوسی، ابن سینا، ج۱، ص۳۵۸ـ ۳۵۹، الاشارات و التنبیهات، مع‌الشرح لنصیرالدین طوسی و شرح‌الشرح لقطب‌لدین رازی، تهران ۱۴۰۳.
فکر حرکت از مجهول به مبادی و مقدماتی است که در خیال و ذاکره ذخیره شده است و در این حرکت، ذهن به جستجوی حد وسط مناسب، یا آنچه در حکم حد وسط و موجب کشف مجهول می‌شود، می‌پردازد و سپس از مقدمات به سوی مقصود و کشف مجهول حرکت می‌کند. اما در حدس، ذهن بدون حرکت، به حد وسط و مطالب عالم می‌گردد.


باتوجه به تعریف ابن سینا از فکر و حدس، که دو وسیله شناخت مجهولات تصوری و تصدیقی است، این تفاوت‌ها را میان آن دو می‌توان بیان کرد :
الف) در فکر دو حرکت هست، در حالی‌که در حدس هیچ حرکتی نیست.
ب) فکر بیش‌تر در جزئیات است و از این لحاظ نیز حدس متفاوت با فکر است.
ج) فکر گاه از دستیابی به مجهول ناتوان است و ممکن است به نتیجه نرسد، برخلاف حدس که این احتمال در آن راه ندارد.
د) از آنجایی که فکر دارای دو حرکت است، تحقق آن در ظرف زمان است، در حالی‌که حدس یکباره در ذهن پدید می‌آید و ظرف تحققش «آن» است.
ه) در فکر شدت و ضعف کیفی بیش‌تر است و در حدس شدت و ضعف کمّی.
[۲۳] ابن سینا، الاشارات و التنبیهات، ج۲، ص۳۵۸، مع‌الشرح لنصیرالدین طوسی و شرح‌الشرح لقطب‌لدین رازی، تهران ۱۴۰۳.
[۲۴] شرح نصیرالدین طوسی، ابن سینا، ج۱، ص۳۵۸ـ۳۵۹، الاشارات و التنبیهات، مع‌الشرح لنصیرالدین طوسی و شرح‌الشرح لقطب‌لدین رازی، تهران ۱۴۰۳.
[۲۵] محمد رضا مظفر، المنطق، ج۱، ص۱۹ـ ۲۰، قم ۱۳۷۸ش.
[۲۶] حسن ملکشاهی، ترجمه و شرح اشارات و تنبیهات ابن‌ سینا، ج۲، ص۶۴۶ـ۶۴۷، تهران ۱۳۶۳ـ۱۳۶۷ش.



به گفته ابن سینا
[۲۷] ابن سینا، الاشارات و التنبیهات، ج۲، ص۳۵۹ـ۳۶۰، مع‌الشرح لنصیرالدین طوسی و شرح‌الشرح لقطب‌لدین رازی، تهران ۱۴۰۳.
دستیابی به مطلوب، خواه به وسیله فکر خواه به وسیله حدس، در همه افراد یکسان نیست و انسان‌ها در داشتن فکر و حدس برای رسیدن به مطلوب دارای مراتب کمّی و کیفی متفاوتی هستند. اختلاف کیفی بدین‌صورت است که گاهی رسیدن به مطلوب به سرعت انجام می‌گیرد و گاه به کندی و ازاین‌رو برخی افراد زودتر به مطلوب دست می‌یابند و زمان کمتری لازم دارند.


اختلاف به‌حسب کم بدین‌گونه است که مجهولاتِ به دست آمده از معلومات به‌وسیله فکر یا حدس، نسبت به اشخاص از لحاظ عدد و شماره متفاوت است و چنان‌که گذشت شدت و ضعف کمّی در حدس بیش‌تر است. ازاین‌رو برخی به کلی از حدس بی‌بهره یا کم‌بهره‌اند و برخی همه یا بیش‌تر مجهولات خود را از طریق حدس، بدون فکر یا تعلیم نزد کسی، به‌دست می‌آورند و ممکن است فردی از جهت شدت صفا و اتصال به مبادی عقلی همیشه از حدس استفاده کند و صوری که در عقل فعال است، در نفس او مرتسم شود و دیگر برای تعلیم احتیاجی به اتصال با عقل فعال نداشته باشد، گویی هر چیزی را از جانب خود می‌یابد و می‌شناسد. برخلاف تعلیم از راه غیرحدس که در آن متعلم، هر وقت بخواهد صورت معلوم و معقول را نزد خود حاضر کند، باید به عقل فعال اتصال یابد و معقول را نزد او بیابد و عقل فعال، برحسب طلب نفس، صورتی را پس از صورت دیگر بر او افاضه می‌کند و با اعراض نفس از عقل فعال، فیض نیز منقطع می‌گردد.
[۲۸] ابن‌ سینا، النجاة من الغرق فی بحر الضلالات، ج۱، ص۳۴۰ـ ۳۴۱، چاپ محمدتقی دانش‌پژوه، تهران ۱۳۷۹ش.
[۲۹] ابن‌ سینا، الشفاء، ج۳، فن ۵، ص۲۱۸ـ۲۲۰، المنطق، ج ۳، الفن الخامس: البرهان، چاپ ابراهیم مدکور و ابوالعلا عفیفی، قاهره ۱۳۷۵/ ۱۹۵۶، چاپ افست قم ۱۴۰۴ب.

ابن سینا
[۳۰] ابن سینا، الاشارات و التنبیهات، ج۲، ص۳۰۹، مع‌الشرح لنصیرالدین طوسی و شرح‌الشرح لقطب‌لدین رازی، تهران ۱۴۰۳.
[۳۱] ابن سینا، الشفاء، ج۲، فن ۶، ص۲۲۰، الطبیعیات، ج ۲، الفن السادس: النفس، چاپ ابراهیم مدکور، جورج قنواتی، و سعید زاید، قاهره ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵، چاپ افست قم ۱۴۰۴الف.
شدیدترین مرتبه حدس را عقل قدسی و آن را بالاترین و برترین مراتب قوای نفس بشری و مرتبه مخصوص انبیا دانسته است.


ابن سینا در الاشارات و التنبیهات
[۳۲] ابن سینا، الاشارات و التنبیهات، ج۲، ص۳۵۳ـ۳۵۴، مع‌الشرح لنصیرالدین طوسی و شرح‌الشرح لقطب‌لدین رازی، تهران ۱۴۰۳.
[۳۳] شرح نصیرالدین طوسی، ابن سینا، ج۱، ص۳۵۴ـ ۳۵۷، الاشارات و التنبیهات، مع‌الشرح لنصیرالدین طوسی و شرح‌الشرح لقطب‌لدین رازی، تهران ۱۴۰۳.
مراتب چهارگانه عقل نظری، فکر، حدس و قوه قدسی را با مُفاد آیه نور
[۳۴] نور/سوره۲۴، آیه۳۵.    
تطبیق داده است. او عقل بالملکه را «زجاجه» دانسته، چون بالذات شفاف و استعدادش برای قبول «نور» بیشتر است، و چون حدس قوی‌تر از فکر است، به این جهت «درخت زیتون» در آیه نور را اشاره به فکر و «روغن زیتون» (زَیت) را اشاره به حدس دانسته است، زیرا فکر پس از حرکت و مشقت مستعد است که بالذات پذیرای نورگردد، اما زیت مستعدتر و نزدیک‌تر از شجره زیتون برای نورانی شدن است. نفسی که از طریق حدس به مقام قوه قدسیه نایل گردد، «یکادُ زَیتُها یضیءُ وَ لَو لَمْ تَمسَسْهُ نارٌ» (نزدیک است که روغنش ــ هرچند بدان آتشی نرسیده باشد ــ روشنی بخشد) است، زیرا این قوه چنان به فعلیت نزدیک است که گویا در مقام تعقل به چیزی که او را از قوه به فعل خارج کند، نیاز ندارد.


منطق‌دانان مسلمان پس از ابن سینا، در باب حدس نکته جدید یا متفاوتی اظهار نکرده‌اند و آنچه گفته‌اند پیرو آموزه‌های او بوده است،
[۳۵] ابن‌ سهلان ساوی، البصائر النصیریة فی علم المنطق، ج۱، ص۲۷۶، بهامشه تعلیقات و شرح محمد عبده، چاپ رفیق العجم، بیروت ۱۹۹۳.
[۳۶] بهمنیاربن مرزبان، التحصیل، ج۱، ص۲۶۴، چاپ مرتضی مطهری، تهران ۱۳۷۵ش.
[۳۷] شرح قطب‌الدین رازی، علی‌ بن عمر کاتبی قزوینی، ج۱، ص۱۶۶ـ۱۶۷، الرسالة الشمسیة، ضمن تحریرالقواعد المنطقیة، تألیف محمد بن محمد قطب‌الدین رازی، قاهره (بی‌تا) چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.
[۳۸] محمد بن عمر فخررازی، المباحث المشرقیة فی علم الالهیات و الطبیعیات، ج۱، ص۴۷۳ـ۴۷۴، چاپ محمد معتصم بالله بغدادی، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۳۹] محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، اساس الاقتباس، ج۱، ص۳۰۴، در عبداللّه انوار، تعلیقه براساس الاقتباس خواجه‌نصیر طوسی، ج ۱، تهران ۱۳۷۵ش.
[۴۰] حسن‌ بن یوسف علامه حلّی، القواعد الجلیة فی شرح الرسالة الشمسیة، ج۱، ص۳۹۶، چاپ فارس حسون تبریزیان، قم ۱۴۱۷.
[۴۱] محمود بن مسعود قطب‌الدین شیرازی، درةالتاج، ج۱، ص۷۱۹، بخش ۱، چاپ محمد مشکوة، تهران ۱۳۶۹ش.
جز این‌که صدرالدین شیرازی
[۴۲] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة، ج۳، ص۳۸۴ـ۳۸۶، بیروت ۱۹۸۱.
در باب اثبات قوه قدسیه درباره وجوه تفاوت قوه قدسی با نفوس دیگر، علاوه بر آنچه ابن سینا مطرح کرده، گفته است که این قوه، امور عقلی صرف را، نه از حیث مفهوم و ماهیات عام آن‌ها، بلکه از حیث انّیات و هویاتشان ادراک می‌کند. به عبارت دیگر، علم قوه قدسی، به امور عقلی صرفِ علم حضوری است، نه حصولی و کسی که به مرتبه عقل قدسی نرسیده، چنین علمی برایش حاصل نمی‌شود. همچنین به گفته او
[۴۳] محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة، ج۳، ص۳۸۴، بیروت ۱۹۸۱.
برای کسی که استعدادش در دریافت علوم و حقایق تام و دارای قوه قدسیه است، تفاوتی میان افاضه اولیات و امور ثانی بر او یا ادراک اولیات و ادراک امور ثانوی نیست، گویی حد وسط در ادراک نظریات و امور ثانوی، برای او بدون سبب و بلاواسطه حاصل می‌شود.


در اصطلاح منطق‌دانان، حدسیات عبارت‌اند از قضایایی بدیهی و یقینی، از اقسام ضروریات و «القضایا الواجب قبولها»، که قسیم اولیات، مجربات، مشاهَدات، متواترات و فطریات‌اند. به همین دلیل حدسیات نیز به عنوان مبادی برهان و مقدمه در قیاس‌های برهانی به‌کار می‌روند.
[۴۴] یحیی‌ بن حبش سهروردی، ج۲، حکمةالاشراق، ص۴۰ـ۴۱، مجموعه مصنّفات شیخ‌اشراق، ج ۲، چاپ هانری کوربن، تهران ۱۳۸۰ش.

حدسیات قضایایی هستند که از مجموع عقل و حس به دست می‌آیند. مبدأ حکم در این قضایا، حدس قوی است، به‌طوری‌که شک را زایل کرده نفس به مضمون آن اذعان می‌کند. مثل حکم به اینکه «نور ماه از خورشید است» که منشأ این حکم، مشاهده اختلاف تشکلات ماه (اهلّه قمر) به حسب قرب و بُعد نسبت به خورشید است.
حدسیات در تکرار مشاهده و مقارنت با قیاسی خفی مانند مجربات هستند. مثلاً در باب قضیه مذکور، گفته می‌شود که این اختلاف مشاهده شده در نور ماه اگر اتفاقی یا معلول امری غیر از خورشید بود، در طول زمان به‌نحو یکنواخت استمرار نداشت، اما چون این اختلاف یکسان و یکنواخت است، ذهن حدس می‌زند که سبب آن انعکاس نور خورشید است. بدین‌ترتیب در این قیاس، حد وسط به وسیله حدس معلوم می‌شود.
[۴۵] محمد بن عمر فخررازی، شرح عیون الحکمة، ج۱، ص۲۰۶ـ۲۰۷، چاپ احمد حجازی احمد سقا، تهران ۱۳۷۳ش.
[۴۶] محمد بن عمر فخررازی، منطق الملخص، ج۱، ص۳۴۴، چاپ احد فرامرز قراملکی و آدینه اصغری‌نژاد، تهران ۱۳۸۱ش.
[۴۷] محمد بن عمر فخررازی، لباب‌الاشارات و التنبیهات، ج۱، ص۵۴ـ ۵۵، چاپ احمد حجازی احمد سقا، قاهره ۱۹۸۶.



تفاوت حدسیات و مجربات آن است که در مجربات تنها علیت علت در صدور حکم مشخص و معلوم است و ماهیت آن علت معین نیست، اما در حدسیات ماهیت علت نیز معین است. ازاین‌رو در حدسیات، ماهیت قیاس حدسی، با اختلاف علل تغییر می‌کند، اما در مجربات هیچگاه قیاس تغییر نمی‌کند. همچنین در حدسیات، یقین یکباره و بدون تکرار حاصل می‌شود اما در تجربیات با تکرار و به‌تدریج. وجه اشتراک حدسیات، تجربیات و متواترات نیز در این است که این قضایا برای دیگران حجت نیستند و نمی‌توان این قضایا را از طریق آموزش یا تلقین برای دیگران اثبات کرد و صاحب حدس یا تجربه، یا کسی که از طریق تواتر یقین به خبری پیدا کرده، نمی‌تواند دیگران را در حدس یا تجربه خود یا علم حاصل از تواتر شریک کند، مگر این‌که آنان را به راهی که خود پیموده است، هدایت کند. به همین جهت، اگرچه این قضایا از اقسام بدیهیات‌اند، در آن‌ها اختلاف حاصل می‌شود.


بر حدسیات نمی‌توان برهانی اقامه کرد و شک در آن‌ها هم ممکن نیست.
[۴۸] ابن سینا، الاشارات و التنبیهات، ج۱، ص۲۱۸، مع‌الشرح لنصیرالدین طوسی و شرح‌الشرح لقطب‌لدین رازی، تهران ۱۴۰۳.
[۴۹] ابن‌ سهلان ساوی، البصائر النصیریة فی علم المنطق، ج۱، ص۲۲۱ـ۲۲۲، بهامشه تعلیقات و شرح محمد عبده، چاپ رفیق العجم، بیروت ۱۹۹۳.
[۵۰] محمد بن محمد غزالی، معیار العلم فی المنطق، ج۱، ص۱۸۲، چاپ احمد شمس‌الدین، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۵۱] یحیی‌ بن حبش سهروردی، منطق التلویحات، ج۱، ص۷۰، چاپ علی‌اکبر فیاض، تهران ۱۳۳۴ش.
[۵۲] محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، اساس الاقتباس، ج۱، ص۲۶۳، در عبداللّه انوار، تعلیقه براساس الاقتباس خواجه‌نصیر طوسی، ج ۱، تهران ۱۳۷۵ش.
[۵۳] علی‌ بن عمر کاتبی قزوینی، الرسالة الشمسیة، ج۱، ص۱۶۶، ضمن تحریرالقواعد المنطقیة، تألیف محمدبن محمد قطب‌الدین رازی، قاهره (بی‌تا) چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.
[۵۴] محمود بن مسعود قطب‌الدین شیرازی، درةالتاج، ج۱، ص۴۷۷، بخش ۱، چاپ محمد مشکوة، تهران ۱۳۶۹ش.
[۵۵] حسن‌ بن یوسف علامه حلّی، الجوهر النضید فی شرح منطق التجرید، ج۱، ص۲۰۱، (قم) ۱۳۶۳ش.
[۵۶] محمد بن محمد قطب‌الدین رازی، شرح المطالع فی المنطق، ج۱، ص۲۳۳، چاپ سنگی (تبریز) ۱۲۹۴، چاپ افست قم (بی‌تا).
[۵۷] هادی‌ بن مهدی سبزواری، شرح المنظومة، ج۱، ص۳۲۶ـ ۳۲۷، چاپ حسن حسن‌زاده آملی، تهران ۱۴۱۶ـ۱۴۲۲.
[۵۸] محمد رضا مظفر، المنطق، ج۳، ص۲۹۶ـ ۲۹۸، قم ۱۳۷۸ش.



(۱) ابن‌سهلان ساوی، البصائر النصیریة فی علم المنطق، بهامشه تعلیقات و شرح محمد عبده، چاپ رفیق العجم، بیروت ۱۹۹۳.
(۲) ابن سینا، الاشارات و التنبیهات، مع‌الشرح لنصیرالدین طوسی و شرح‌الشرح لقطب‌لدین رازی، تهران ۱۴۰۳.
(۳) ابن سینا، الشفاء، الطبیعیات، ج ۲، الفن السادس: النفس، چاپ ابراهیم مدکور، جورج قنواتی، و سعید زاید، قاهره ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵، چاپ افست قم ۱۴۰۴الف.
(۴) ابن‌ سینا، الشفاء، المنطق، ج ۳، الفن الخامس: البرهان، چاپ ابراهیم مدکور و ابوالعلا عفیفی، قاهره ۱۳۷۵/ ۱۹۵۶، چاپ افست قم ۱۴۰۴ب.
(۵) ابن‌ سینا، المباحثات، چاپ محسن بیدارفر، قم ۱۳۷۱ش.
(۶) ابن‌ سینا، النجاة من الغرق فی بحر الضلالات، چاپ محمدتقی دانش‌پژوه، تهران ۱۳۷۹ش.
(۷) ابن‌ فارس، معجم مقاییس اللغة، چاپ عبدالسلام محمدهارون، قم ۱۴۰۴.
(۸) ارسطو، منطق ارسطو، چاپ عبدالرحمان بدوی، بیروت ۱۹۸۰.
(۹) محمد بن احمد ازهری، تهذیب‌اللغة، ج ۴، چاپ عبدالکریم عزباوی، قاهره (بی‌تا).
(۱۰) بهمنیار بن مرزبان، التحصیل، چاپ مرتضی مطهری، تهران ۱۳۷۵ش.
(۱۱) خلیل‌ بن احمد، کتاب العین، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم ۱۴۰۹.
(۱۲) هادی‌ بن مهدی سبزواری، شرح المنظومة، چاپ حسن حسن‌زاده آملی، تهران ۱۴۱۶ـ۱۴۲۲.
(۱۳) یحیی‌ بن حبش سهروردی، مجموعه مصنّفات شیخ‌اشراق، ج ۲، چاپ هانری کوربن، تهران ۱۳۸۰ش.
(۱۴) یحیی‌ بن حبش سهروردی، منطق التلویحات، چاپ علی‌اکبر فیاض، تهران ۱۳۳۴ش.
(۱۵) محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة، بیروت ۱۹۸۱.
(۱۶) حسن‌ بن یوسف علامه حلّی، الجوهر النضید فی شرح منطق التجرید، (قم) ۱۳۶۳ش.
(۱۷) حسن‌ بن یوسف علامه حلّی، القواعد الجلیة فی شرح الرسالة الشمسیة، چاپ فارس حسون تبریزیان، قم ۱۴۱۷.
(۱۸) محمد بن محمد غزالی، معیار العلم فی المنطق، چاپ احمد شمس‌الدین، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
(۱۹) محمد بن محمد فارابی، فصول منتزعة، چاپ فوزی متری نجّار، (تهران) ۱۴۰۵.
(۲۰) محمد بن عمر فخررازی، شرح عیون الحکمة، چاپ احمد حجازی احمد سقا، تهران ۱۳۷۳ش.
(۲۱) محمد بن عمر فخررازی، لباب‌الاشارات و التنبیهات، چاپ احمد حجازی احمد سقا، قاهره ۱۹۸۶.
(۲۲) محمد بن عمر فخررازی، المباحث المشرقیة فی علم الالهیات و الطبیعیات، چاپ محمد معتصم بالله بغدادی، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
(۲۳) محمد بن عمر فخررازی، منطق الملخص، چاپ احد فرامرز قراملکی و آدینه اصغری‌نژاد، تهران ۱۳۸۱ش.
(۲۴) محمد بن محمد قطب‌الدین رازی، شرح المطالع فی المنطق، چاپ سنگی (تبریز) ۱۲۹۴، چاپ افست قم (بی‌تا).
(۲۵) محمود بن مسعود قطب‌الدین شیرازی، درةالتاج، بخش ۱، چاپ محمد مشکوة، تهران ۱۳۶۹ش.
(۲۶) علی‌ بن عمر کاتبی قزوینی، الرسالة الشمسیة، ضمن تحریرالقواعد المنطقیة، تألیف محمدبن محمد قطب‌الدین رازی، قاهره (بی‌تا) چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.
(۲۷) محمد رضا مظفر، المنطق، قم ۱۳۷۸ش.
(۲۸) حسن ملکشاهی، ترجمه و شرح اشارات و تنبیهات ابن‌ سینا، تهران ۱۳۶۳ـ۱۳۶۷ش.
(۲۹) محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، اساس الاقتباس، در عبداللّه انوار، تعلیقه براساس الاقتباس خواجه‌نصیر طوسی، ج ۱، تهران ۱۳۷۵ش.
(۳۰) مارتا کریون نوس‌بام، ارسطو، ترجمه عزت‌اللّه فولادوند، تهران ۱۳۸۰ش.

 
۱. ↑ خلیل‌ بن احمد، کتاب العین، ذیل واژه، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم ۱۴۰۹.    
۲. ↑ محمد بن احمد ازهری، تهذیب‌اللغة، ذیل واژه، ج ۴، چاپ عبدالکریم عزباوی، قاهره (بی‌تا).
۳. ↑ ابن‌ فارس، معجم مقاییس اللغة، ذیل واژه، چاپ عبدالسلام محمدهارون، قم ۱۴۰۴.
۴. ↑ ارسطو،مابعدالطبیعه، ۱۰۷۸ب ۲۸ـ۲۹، ۱۹۹۳
۵. ↑ مارتا کریون نوس‌بام،پانویس ۱۹، ج۱، ص۴۳، ارسطو، ترجمه عزت‌اللّه فولادوند، تهران ۱۳۸۰ش.
۶. ↑ ارسطو، منطق ارسطو،برهان، ۸۹ب ۱۰ـ ۲۰، چاپ عبدالرحمان بدوی، بیروت ۱۹۸۰.
۷. ↑ ارسطو، منطق ارسطو، ج۲، ص۴۲۶، چاپ عبدالرحمان بدوی، بیروت ۱۹۸۰.
۸. ↑ محمد بن محمد فارابی، فصول منتزعه،ص ۶۱، چاپ فوزی متری نجّار، (تهران) ۱۴۰۵.
۹. ↑ ابن سینا، الشفاء، ج۲، فن ۶، ص۲۵۹، الطبیعیات، ج ۲، الفن السادس: النفس، چاپ ابراهیم مدکور، جورج قنواتی، و سعید زاید، قاهره ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵، چاپ افست قم ۱۴۰۴الف.
۱۰. ↑ محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، اساس الاقتباس، ج۱، ص۳۰۴، در عبداللّه انوار، تعلیقه براساس الاقتباس خواجه‌نصیر طوسی، ج ۱، تهران ۱۳۷۵ش.
۱۱. ↑ محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة، ج۳، ص۵۱۶، بیروت ۱۹۸۱.
۱۲. ↑ ابن سینا، الاشارات و التنبیهات، ج۳، ص۳۵۸، مع‌الشرح لنصیرالدین طوسی و شرح‌الشرح لقطب‌لدین رازی، تهران ۱۴۰۳.
۱۳. ↑ ابن‌ سینا، المباحثات، ج۱، ص۱۰۷، چاپ محسن بیدارفر، قم ۱۳۷۱ش.
۱۴. ↑ ابن‌ سینا، ج۱، ص۳۴۰، النجاة من الغرق فی بحر الضلالات، چاپ محمدتقی دانش‌پژوه، تهران ۱۳۷۹ش.
۱۵. ↑ ابن‌ سینا، ج۱، ص۱۶۹، النجاة من الغرق فی بحر الضلالات، چاپ محمدتقی دانش‌پژوه، تهران ۱۳۷۹ش.
۱۶. ↑ ابن‌ سینا، الشفاء، ج۳، فن ۵، ص۲۵۹، المنطق، ج ۳، الفن الخامس: البرهان، چاپ ابراهیم مدکور و ابوالعلا عفیفی، قاهره ۱۳۷۵/ ۱۹۵۶، چاپ افست قم ۱۴۰۴ب.
۱۷. ↑ ابن‌ سینا، النجاة من الغرق فی بحر الضلالات، ج۱، ص۳۴۰، چاپ محمدتقی دانش‌پژوه، تهران ۱۳۷۹ش.
۱۸. ↑ ابن سینا، الشفاء، ج۲، فن ۶، ص۲۱۹ـ۲۲۰، الطبیعیات، ج ۲، الفن السادس: النفس، چاپ ابراهیم مدکور، جورج قنواتی، و سعید زاید، قاهره ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵، چاپ افست قم ۱۴۰۴الف.
۱۹. ↑ ابن سینا، الشفاء، ج۲، فن ۶، ص۲۱۹، الطبیعیات، ج ۲، الفن السادس: النفس، چاپ ابراهیم مدکور، جورج قنواتی، و سعید زاید، قاهره ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵، چاپ افست قم ۱۴۰۴الف.
۲۰. ↑ ابن سینا، الاشارات و التنبیهات، ج۲، ص۳۵۳، مع‌الشرح لنصیرالدین طوسی و شرح‌الشرح لقطب‌لدین رازی، تهران ۱۴۰۳.
۲۱. ↑ ابن سینا، الاشارات و التنبیهات، ج۲، ص۳۵۸، مع‌الشرح لنصیرالدین طوسی و شرح‌الشرح لقطب‌لدین رازی، تهران ۱۴۰۳.
۲۲. ↑ شرح نصیرالدین طوسی، ابن سینا، ج۱، ص۳۵۸ـ ۳۵۹، الاشارات و التنبیهات، مع‌الشرح لنصیرالدین طوسی و شرح‌الشرح لقطب‌لدین رازی، تهران ۱۴۰۳.
۲۳. ↑ ابن سینا، الاشارات و التنبیهات، ج۲، ص۳۵۸، مع‌الشرح لنصیرالدین طوسی و شرح‌الشرح لقطب‌لدین رازی، تهران ۱۴۰۳.
۲۴. ↑ شرح نصیرالدین طوسی، ابن سینا، ج۱، ص۳۵۸ـ۳۵۹، الاشارات و التنبیهات، مع‌الشرح لنصیرالدین طوسی و شرح‌الشرح لقطب‌لدین رازی، تهران ۱۴۰۳.
۲۵. ↑ محمد رضا مظفر، المنطق، ج۱، ص۱۹ـ ۲۰، قم ۱۳۷۸ش.
۲۶. ↑ حسن ملکشاهی، ترجمه و شرح اشارات و تنبیهات ابن‌ سینا، ج۲، ص۶۴۶ـ۶۴۷، تهران ۱۳۶۳ـ۱۳۶۷ش.
۲۷. ↑ ابن سینا، الاشارات و التنبیهات، ج۲، ص۳۵۹ـ۳۶۰، مع‌الشرح لنصیرالدین طوسی و شرح‌الشرح لقطب‌لدین رازی، تهران ۱۴۰۳.
۲۸. ↑ ابن‌ سینا، النجاة من الغرق فی بحر الضلالات، ج۱، ص۳۴۰ـ ۳۴۱، چاپ محمدتقی دانش‌پژوه، تهران ۱۳۷۹ش.
۲۹. ↑ ابن‌ سینا، الشفاء، ج۳، فن ۵، ص۲۱۸ـ۲۲۰، المنطق، ج ۳، الفن الخامس: البرهان، چاپ ابراهیم مدکور و ابوالعلا عفیفی، قاهره ۱۳۷۵/ ۱۹۵۶، چاپ افست قم ۱۴۰۴ب.
۳۰. ↑ ابن سینا، الاشارات و التنبیهات، ج۲، ص۳۰۹، مع‌الشرح لنصیرالدین طوسی و شرح‌الشرح لقطب‌لدین رازی، تهران ۱۴۰۳.
۳۱. ↑ ابن سینا، الشفاء، ج۲، فن ۶، ص۲۲۰، الطبیعیات، ج ۲، الفن السادس: النفس، چاپ ابراهیم مدکور، جورج قنواتی، و سعید زاید، قاهره ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵، چاپ افست قم ۱۴۰۴الف.
۳۲. ↑ ابن سینا، الاشارات و التنبیهات، ج۲، ص۳۵۳ـ۳۵۴، مع‌الشرح لنصیرالدین طوسی و شرح‌الشرح لقطب‌لدین رازی، تهران ۱۴۰۳.
۳۳. ↑ شرح نصیرالدین طوسی، ابن سینا، ج۱، ص۳۵۴ـ ۳۵۷، الاشارات و التنبیهات، مع‌الشرح لنصیرالدین طوسی و شرح‌الشرح لقطب‌لدین رازی، تهران ۱۴۰۳.
۳۴. ↑ نور/سوره۲۴، آیه۳۵.    
۳۵. ↑ ابن‌ سهلان ساوی، البصائر النصیریة فی علم المنطق، ج۱، ص۲۷۶، بهامشه تعلیقات و شرح محمد عبده، چاپ رفیق العجم، بیروت ۱۹۹۳.
۳۶. ↑ بهمنیاربن مرزبان، التحصیل، ج۱، ص۲۶۴، چاپ مرتضی مطهری، تهران ۱۳۷۵ش.
۳۷. ↑ شرح قطب‌الدین رازی، علی‌ بن عمر کاتبی قزوینی، ج۱، ص۱۶۶ـ۱۶۷، الرسالة الشمسیة، ضمن تحریرالقواعد المنطقیة، تألیف محمد بن محمد قطب‌الدین رازی، قاهره (بی‌تا) چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.
۳۸. ↑ محمد بن عمر فخررازی، المباحث المشرقیة فی علم الالهیات و الطبیعیات، ج۱، ص۴۷۳ـ۴۷۴، چاپ محمد معتصم بالله بغدادی، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
۳۹. ↑ محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، اساس الاقتباس، ج۱، ص۳۰۴، در عبداللّه انوار، تعلیقه براساس الاقتباس خواجه‌نصیر طوسی، ج ۱، تهران ۱۳۷۵ش.
۴۰. ↑ حسن‌ بن یوسف علامه حلّی، القواعد الجلیة فی شرح الرسالة الشمسیة، ج۱، ص۳۹۶، چاپ فارس حسون تبریزیان، قم ۱۴۱۷.
۴۱. ↑ محمود بن مسعود قطب‌الدین شیرازی، درةالتاج، ج۱، ص۷۱۹، بخش ۱، چاپ محمد مشکوة، تهران ۱۳۶۹ش.
۴۲. ↑ محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة، ج۳، ص۳۸۴ـ۳۸۶، بیروت ۱۹۸۱.
۴۳. ↑ محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة، ج۳، ص۳۸۴، بیروت ۱۹۸۱.
۴۴. ↑ یحیی‌ بن حبش سهروردی، ج۲، حکمةالاشراق، ص۴۰ـ۴۱، مجموعه مصنّفات شیخ‌اشراق، ج ۲، چاپ هانری کوربن، تهران ۱۳۸۰ش.
۴۵. ↑ محمد بن عمر فخررازی، شرح عیون الحکمة، ج۱، ص۲۰۶ـ۲۰۷، چاپ احمد حجازی احمد سقا، تهران ۱۳۷۳ش.
۴۶. ↑ محمد بن عمر فخررازی، منطق الملخص، ج۱، ص۳۴۴، چاپ احد فرامرز قراملکی و آدینه اصغری‌نژاد، تهران ۱۳۸۱ش.
۴۷. ↑ محمد بن عمر فخررازی، لباب‌الاشارات و التنبیهات، ج۱، ص۵۴ـ ۵۵، چاپ احمد حجازی احمد سقا، قاهره ۱۹۸۶.
۴۸. ↑ ابن سینا، الاشارات و التنبیهات، ج۱، ص۲۱۸، مع‌الشرح لنصیرالدین طوسی و شرح‌الشرح لقطب‌لدین رازی، تهران ۱۴۰۳.
۴۹. ↑ ابن‌ سهلان ساوی، البصائر النصیریة فی علم المنطق، ج۱، ص۲۲۱ـ۲۲۲، بهامشه تعلیقات و شرح محمد عبده، چاپ رفیق العجم، بیروت ۱۹۹۳.
۵۰. ↑ محمد بن محمد غزالی، معیار العلم فی المنطق، ج۱، ص۱۸۲، چاپ احمد شمس‌الدین، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
۵۱. ↑ یحیی‌ بن حبش سهروردی، منطق التلویحات، ج۱، ص۷۰، چاپ علی‌اکبر فیاض، تهران ۱۳۳۴ش.
۵۲. ↑ محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، اساس الاقتباس، ج۱، ص۲۶۳، در عبداللّه انوار، تعلیقه براساس الاقتباس خواجه‌نصیر طوسی، ج ۱، تهران ۱۳۷۵ش.
۵۳. ↑ علی‌ بن عمر کاتبی قزوینی، الرسالة الشمسیة، ج۱، ص۱۶۶، ضمن تحریرالقواعد المنطقیة، تألیف محمدبن محمد قطب‌الدین رازی، قاهره (بی‌تا) چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.
۵۴. ↑ محمود بن مسعود قطب‌الدین شیرازی، درةالتاج، ج۱، ص۴۷۷، بخش ۱، چاپ محمد مشکوة، تهران ۱۳۶۹ش.
۵۵. ↑ حسن‌ بن یوسف علامه حلّی، الجوهر النضید فی شرح منطق التجرید، ج۱، ص۲۰۱، (قم) ۱۳۶۳ش.
۵۶. ↑ محمد بن محمد قطب‌الدین رازی، شرح المطالع فی المنطق، ج۱، ص۲۳۳، چاپ سنگی (تبریز) ۱۲۹۴، چاپ افست قم (بی‌تا).
۵۷. ↑ هادی‌ بن مهدی سبزواری، شرح المنظومة، ج۱، ص۳۲۶ـ ۳۲۷، چاپ حسن حسن‌زاده آملی، تهران ۱۴۱۶ـ۱۴۲۲.
۵۸. ↑ محمد رضا مظفر، المنطق، ج۳، ص۲۹۶ـ ۲۹۸، قم ۱۳۷۸ش.


دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حدسیات»، شماره۵۸۶۵.    


رده‌های این صفحه : اصطلاحات منطقی | قضایای یقینی | مقدمات برهان | منطق | مواد قیاس
جعبه ابزار