حجت بالغه (لغات‌قرآن)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حجّت بالغه: (فَلِلّهِ الْحُجَّةُ الْبالِغَةُ) «
حجّت» در اصل از مادّه «
حجّ» به معنى «
قصد» است و به دليل و برهان نيز «
حجّت» اطلاق مى‌شود، زيرا گوينده قصد دارد به‌وسيلۀ آن، مطلب خود را براى ديگران ثابت كند. و «
بالغه» به معنای «
رسا و قاطع» است.
آیه مورد بحث در پاسخ
مشرکان و ابطال ادعاى آنان كه براى تبرئه خويش مى‌گفتند «اگر خدا مى‌خواست نه ما مشرك مى‌شديم و نه پدران ما...»، خطاب به
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) مى‌گويد: «بگو براى
خدا دليل رسا (و قاطع) است» (حجّت بالغه) به طورى كه هيچ‌گونه عذر و بهانه‌اى براى هيچ‌كس باقى نمى‌گذارد.
با توجه به معنى «بالغة» (رسا) روشن مى‌شود كه دلايل خداوند براى بشر از طريق
عقل و
نقل و به‌وسيله دانش و
خرد و همچنين فرستادن
پیامبران، از هر نظر روشن و رساست، به طورى كه جاى هيچ‌گونه ترديد براى افراد باقى نمى‌ماند و به همين دليل، خداوند پيامبران را معصوم از هرگونه
خطا و اشتباه قرار داده تا هرگونه ترديد و دودلى را از دعوت آنان دور سازد.
به موردی از کاربرد «حجّت بالغه» در
قرآن، اشاره می‌شود:
(قُلْ فَلِلّهِ الْحُجَّةُ الْبالِغَةُ فَلَوْ شاء لَهَداكُمْ أَجْمَعينَ) «بگو: «دليل رسا براى خداست (دليلى كه براى هيچ كس بهانه‌اى باقى نمى‌گذارد) و اگر او مى‌خواست، همه شما را به اجبار
هدایت مى‌كرد. ولى هدايت اجبارى بى‌ثمر است.»
علامه طباطبایی در
تفسیر المیزان می‌فرماید: در
آیات قبلی
کفار حجتی ارائه کردند بر اینکه ترک
شرک لازم نیست لیکن اين حجت نتيجه مورد نظر ايشان را اثبات نمى‌کند، و نتيجه آن بيش از اين نيست که چون خداوند ترک شرک را از ايشان نخواسته پس ايشان را
مضطر و مجبور به ترک شرک نکرده و بس، و اما ترک شرک اختيارى را هم از ايشان نخواسته نتيجه آن حجت نيست، پس نمى‌توانند
قدرت و
اختیار بر شرک و ترک شرک را انکار کنند، چون چنين است خداوند مى‌تواند ايشان را به سوى
ایمان و ترک
افتراء دعوت نمايد، پس حجت بالغه همان حجت خدا است نه حجتى که ايشان در اين مقام اقامه کرده‌اند، چون حجت ايشان جز پيروى
خیال و تخمين پايه و اساسى ندارد.
خداوند در این آیه خطاب به کفار می فرماید: آن حجتى که شما به خيال خود عليه خداوند اقامه کرده‌ايد عليه خود شما و حجت خدا است. براى اينکه شما در اين حجت اقرار کرده‌ايد بر اينکه اگر خداوند مى‌خواست همه شما را مجبور به ايمان و ترک شرک و ترک
تحریم مى‌کرد، و چون نکرده و شما را به اختيار خودتان باقى گذارده مى‌تواند شما را به ترک شرک و تحريم دعوت نمايد.
آيه مورد بحث در پاسخ مشركان و ابطال ادعاى آنان كه براى تبرئه خويش مى‌گفتند «اگر خدا مى‌خواست نه ما مشرک مى‌شديم و نه پدران ما...»، خطاب به پيامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) مى‌گويد:
«بگو براى خدا دليل رسا (و قاطع) است» (حجّت بالغه) به طورى كه هيچ‌گونه عذر و بهانه‌اى براى هيچ‌كس باقى نمى‌گذارد.
با توجه به معنى «بالغة» (رسا) روشن مى‌شود كه دلايل خداوند براى بشر از طريق عقل و نقل و به‌وسيلۀ دانش و خرد و همچنين فرستادن پيامبران، از هر نظر روشن و رساست، به طورى كه جاى هيچ‌گونه ترديد براى افراد باقى نمى‌ماند و به همين دليل، خداوند پيامبران را معصوم از هرگونه خطا و اشتباه قرار داده تا هرگونه ترديد و دودلى را از دعوت آنان دور سازد.
در كتاب
کافی از
امام کاظم (علیه‌السلام) نقل شده است كه فرمود: «خداوند بر مردم دو حجّت دارد: حجّت آشكار و حجّت پنهان. حجّت آشكار، رسولان و انبيا و امامانند، و حجّت باطنه، عقول و افكارند» در
امالی شیخ طوسی از
امام صادق (علیه‌السلام) چنين نقل شده است كه از
تفسیر آيه مورد بحث:
(فَلِلّٰهِ اَلْحُجَّةُ اَلْبٰالِغَةُ) از آن حضرت سؤال كردند، حضرت فرمود: «خداوند در روز
رستاخیز به بنده خويش مى‌گويد بنده من آيا مى‌دانستى (و
گناه كردى) اگر بگويد آرى، مى‌فرمايد چرا به آنچه مى‌دانستى
عمل نكردى؟ و اگر بگويد نمى‌دانستم، مى‌گويد: چرا ياد نگرفتى تا عمل كنى؟ در اين موقع فرومى‌ماند، و اين است معنى حجّت بالغه»
بديهى است منظور از روايات فوق اين نيست كه حجّت بالغه منحصر در گفتگوى خدا با بندگان در قيامت باشد، بلكه خداوند حجّتهاى بالغۀ فراوانى دارد كه يكى از مصداقهايش همان است كه در
حدیث فوق آمده است، زيرا دامنه حجّتهاى بالغه خداوند وسيع است هم در
دنیا و هم در
آخرت.
•
شریعتمداری، جعفر، شرح و تفسیر لغات قرآن بر اساس تفسیر نمونه، برگرفته از مقاله « حجّت و حجّت بالغه »، ص۴۵۴.
