• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

حج پیاده

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


حج پیاده طی‌کردن راه با پای پیاده به قصد انجام دادن مناسک حج یا عمره است. با توجه به آیه ۲۷ سوره حج و روایات فراوانی که در این باره نقل شده، حج پیاده دارای ارزش و ثواب زیادی بوده و در متون تفسیری و منابع روایی از حج پیاده برخی از پیامبران الهی و نیز ائمه (علیهم‌السلام) مطالبی ذکر شده است. با این وجود درباره فضیلت حج پیاده بر حج سواره میان فقهاء شیعه و اهل سنت اختلاف نظر وجود دارد.
همچنین انجام مناسک حج و زیارت معصومین (علیهم‌السلام) با پای برهنه نیز دارای فضیلت بوده و نذر به آن در صورت نداشتن ضرر صحیح می‌باشد. در منابع فقهی بر پیاده بودن و نیز پابرهنه بودن حج‌گزار هنگام ادای برخی از اعمال و مناسک تأکید شده است.


در برخی اعمال و عبادات مربوط به حج و حرمین پا برهنه بودن توصیه شده است. در قرآن کریم در آیه ۲۷ سوره حج «یَاْتُوکَ رِجالاً وَ عَلی کُلِّ ضامِرٍ»،
[۱] حج/سوره۲۲، آیه۲۷.    
از حج پیاده «رجالاً» در برابر حج سواره «و علی کلّ ضامر»؛ «سوار بر شتران باریک‌اندام [چالاک]»، یاد شده است. برخی مفسران تقدم آن را بر حج سواره، در این آیه، دلیل اهمیت و برتری آن بر حج سواره دانسته‌اند.
[۲] جصاص، احمد بن علی، احکام القرآن، ج۵، ص۶۵، به کوشش قمحاوی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق.    
[۳] زرکشی، محمد بن عبدالله، البرهان فی علوم القرآن، ج۳، ص۲۴۹، حقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، احیاءالکتب العربیه، ۱۳۷۶ق.    
[۴] مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، زبدة البیان، ص۲۲۴، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، تهران، چاپ اول، بی‌تا.    
در احادیث نیز به فضیلت حج پیاده تصریح شده است.
[۵] طوسی، محمد بن حسن، الاستبصار فیما اختلف من الاخبار، ج۲، ص۱۴۱-۱۴۲، به کوشش سیدحسن موسوی خرسان، تهران، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳ش.    
[۶] حر عاملی، محمد بن حسن، الفصول المهمة فی اصول الائمه، ج۲، ص۱۷۵-۱۷۶، تهران، بعثت.    
در روایات پیاده‌روی به سوی کعبه، محبوب‌ترین عبادت نزد خداوند خوانده شده و پاداشی بزرگ برای حج پیاده ذکر شده است.
[۷] صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، تحقیق و تصحیح علی‌اکبر غفاری، ج۲، ص۲۱۸، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.    
[۸] صدوق، محمد بن علی، الخصال المحموده و المذمومه، ج۱، ص۳۵، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۰ق.    
[۹] برقی، احمد بن محمد، المحاسن، ج۱، ص۷۰، به کوشش سیدجلال‌الدین محدث ارموی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۲۶ش.    


متون حدیثی و تفسیری، از حج پیاده حضرت آدم (علیه‌السّلام) به صورت مکرّر و با اعداد گوناگون (۳۰، ۷۰ و ۱۰۰۰)
[۱۰] صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، تحقیق و تصحیح علی‌اکبر غفاری، ج۲، ص۲۲۹، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.    
[۱۱] صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا، ج۱، ص۲۴۳، تحقیق حسین اعلمی، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۰۴ق.    
و نیز از حج پیاده حضرت ابراهیم (علیه‌السّلام) و حضرت اسماعیل (علیه‌السّلام)
[۱۲] صدوق، محمد بن علی، علل الشرائع و الاحکام، ج۲، ص۴۲۳، به کوشش سیدمحمدصادق بحرالعلوم، نجف، مکتبه الحیدریه، ۱۳۸۵ق.    
[۱۳] سمرقندی، محمد بن احمد، تفسیر سمرقندی، ج۲، ص۴۵۶، به کوشش محمود مطرجی، بیروت، دارالفکر.    
[۱۴] طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، ج۷، ص۳۰۹، به کوشش احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۶۳م.    
گزارش داده‌اند. بنا بر روایتی از ابن‌عباس، حواریون عیسی (علیه‌السّلام) در سفر حجشان، هنگامی که به حرم رسیدند، به احترام آن پیاده‌روی کردند.
[۱۵] ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار، ج۲، ص۱۳۷، به کوشش رشدی الصالح ملحس، مکه، دارالثقافه، ۱۴۱۵ق.    
[۱۶] ابن‌عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینه دمشق، ج۶۸، ص۷۰، به کوشش علی شیری، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.    
بر پایه برخی روایات، پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و صحابه نیز مسیر مدینه تا مکه را پیاده طی کردند.
[۱۷] فاکهی، محمد بن اسحق، اخبار مکه فی قدیم الدهر و حدیثه، ج۱، ص۳۹۲-۳۹۳، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، بیروت، دارخضر، ۱۴۱۴ق.    

منابع حدیثی شیعه
[۱۸] صدوق، محمد بن علی، الامالی، ص۲۴۴، تصحیح قسم الدراسات الاسلامیه موسسه البعثه، تهران، انتشارات بنیاد بعثت، ۱۴۱۷ق.    
[۱۹] طوسی، محمد بن حسن، الاستبصار فیما اختلف من الاخبار، ج۲، ص۱۴۱-۱۴۲، به کوشش سیدحسن موسوی خرسان، تهران، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳ش.    
و اهل سنت
[۲۰] فاکهی، محمد بن اسحق، اخبار مکه فی قدیم الدهر و حدیثه، ج۱، ص۳۹۴-۳۹۷، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، بیروت، دارخضر، ۱۴۱۴ق.    
[۲۱] حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، ج۳، ص۱۸۵، به کوشش مرعشلی، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.    
[۲۲] بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، ج۴، ص۳۳۱، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۶ق.    
از سفرهای متعدد حج امام حسن مجتبی (علیه‌السّلام) (۲۰ تا ۲۵ بار) با پای پیاده و گاه با پای برهنه حکایت دارند. درباره امام حسین (علیه‌السّلام) نیز گزارش‌هایی مشابه وجود دارد.
[۲۳] برقی، احمد بن محمد، المحاسن، ج۱، ص۷۰، به کوشش سیدجلال‌الدین محدث ارموی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۲۶ش.    
[۲۴] فاکهی، محمد بن اسحق، اخبار مکه فی قدیم الدهر و حدیثه، ج۱، ص۳۹۷، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، بیروت، دارخضر، ۱۴۱۴ق.    
[۲۵] طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الکبیر، ج۳، ص۱۱۵، به کوشش حمدی عبدالمجید السلفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق.    
بنا بر منابع تاریخی و حدیثی امام سجاد (علیه‌السّلام) هم مسیر میان مکه و مدینه را با پای پیاده (در مدت ۲۰ روز) می‌پیموده است.
[۲۶] مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ج۲، ص۱۴۴، تحقیق موسسه آل البیت لاحیاء التراث، بیروت، دارالمفید، ۱۴۱۴ق.    
[۲۷] ابن‌شهر آشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی‌طالب، ج۳، ص۲۸۰-۲۸۱، به کوشش گروهی از اساتید نجف، نجف، المکتبه الحیدریه، ۱۳۷۶ق.    
[۲۸] طبرسی، حسین نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج۸، ص۳۱، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۰۸ق.    
در روایتی از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) برتری پیادگان در حج بر سواران، به برتری ماه شب چهارده بر ستارگان تشبیه شده است
[۲۹] فاکهی، محمد بن اسحق، اخبار مکه فی قدیم الدهر و حدیثه، ج۱، ص۳۹۷، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، بیروت، دارخضر، ۱۴۱۴ق.    
؛ نقل شده که امام صادق (علیه‌السّلام) برای شماری از اصحاب خود که پیاده عازم مکه بودند، دعا فرمود.
[۳۰] برقی، احمد بن محمد، المحاسن، ج۲، ص۳۵۵، به کوشش سیدجلال‌الدین محدث ارموی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۲۶ش.    
[۳۱] حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، ج۱۱، ص۴۰۸، موسسه آل البیت، قم.    
بر پایه روایات امام زمان (عجّل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) نیز هر ساله با پای پیاده حج می‌گزارد.
[۳۲] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ج۱، ص۳۳۲، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
[۳۳] صدوق، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمه، ص۴۷۲-۴۷۳، به کوشش علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۵ق.    
[۳۴] طبرسی، حسین نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج۸، ص۳۲-۳۳، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۰۸ق.    
از حج پیاده برخی عالمان هم نمونه‌هایی گزارش شده است.
[۳۵] بردی اتابکی، ابن‌تغری، النجوم الزاهره، ج۹، ص۳۲۷، مصر، وزارة الثقافة والارشاد القومی.    
[۳۶] امین، سیدحسن، مستدرکات اعیان الشیعه، ج۳، ص۶۸، بیروت، دارالتعارف، ۱۴۰۸ق.
[۳۷] سبحانی، جعفر، موسوعة طبقات الفقهاء، ج۳، ص۸۴، قم، مؤسسه امام صادق، ۱۴۱۸ق.    


بر پایه احادیث، برهنه بودن پا هنگام ورود به حرم و نیز در حال طواف، مشمول پاداش است و سیره معصومان نیز چنین بوده است.
[۳۸] برقی، احمد بن محمد، المحاسن، ج۱، ص۶۸، به کوشش سیدجلال‌الدین محدث ارموی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۲۶ش.    
[۳۹] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ج۴، ص۳۹۸، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
[۴۰] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ج۴، ص۴۱۲، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
بنا بر روایتی از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، هفتاد تن از پیامبران الهی در حج‌گزاری خود به احترام حرم، مسیر ذی‌طوی تا مکه را با پای برهنه پیموده‌اند.
[۴۱] عسقلانی، ابن‌حجر، تلخیص الحبیر فی تخریج احادیث الرافعی الکبیر، ج۲، ص۴۶۳، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.    
به نظر برخی روایتگران، از جای پای موجود در مقام ابراهیم (علیه‌السّلام) نیز بر می‌آید که آن حضرت، هنگام بنای کعبه و قرار گرفتن روی این سنگ، پابرهنه بوده است.
[۴۲] کردی، عبیدالله محمد‌امین، مکه و مدینه تصویری از توسعه و نوسازی، ص۱۶۲، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۰ ش.

از احادیث بر می‌آید که حکمت پابرهنگی هنگام زیارت، تواضع و خشوع در برابر خداوند است.
[۴۳] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ج۴، ص۳۹۸، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
[۴۴] طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۹۷، به کوشش سیدحسن موسوی خرسان، تهران، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۴ش.    
حج با پای برهنه از بارزترین نشانه‌های خضوع و تذلّل در پیشگاه خداوند به شمار رفته است.
[۴۵] صافی گلپایگانی، لطف‌الله، فقه الحج بحوث استدلالیه فی الحج، ج۲، ص۶۶-۶۷، قم، موسسه سیده المعصومه، ۱۴۲۳ق.
همچنان‌که سفر حج، با پای پیاده، نمایانگر تواضع بنده و انقطاع او از مظاهر دنیا دانسته شده است.
[۴۶] رهبر، محمدتقی، اخلاق و آداب در حج و زیارت، ص۸۸، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۳ش.
[۴۷] جوادی آملی، عبدالله، جرعه‌ای از صهبای حج، ص۴۳، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۶ ش.

در شماری از منابع، فضیلت پا‌برهنگی در مکان‌های مقدس، همچون حرم مطهر امامان بقیع (علیهم‌السّلام) از آیه ۱۲ سوره طه «فَاخْلَعْ نَعْلَیْکَ اِنَّکَ بِالْوادِ الْمُقَدَّسِ طُویً»
[۴۸] طه/سوره۲۰، آیه۱۲.    
استنباط شده است.
[۴۹] نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۹، ص۲۸۳، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
[۵۰] جوادی آملی، عبدالله، جرعه‌ای از صهبای حج، تهران، ص۲۵۸، انتشارات مشعر، ۱۳۸۶ ش.
برهنگی پا از آداب زیارت برخی معصومان
[۵۱] قمی، ابن‌قولویه، کامل الزیارات، ص۱۹۸، به کوشش القیومی، قم، نشر الفقاهه، ۱۴۱۷ق.    
[۵۲] قمی، ابن‌قولویه، کامل الزیارات، ص۲۲۱، به کوشش القیومی، قم، نشر الفقاهه، ۱۴۱۷ق.    
[۵۳] قمی، ابن‌قولویه، کامل الزیارات، ص۳۹۲، به کوشش القیومی، قم، نشر الفقاهه، ۱۴۱۷ق.    
[۵۴] طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۶، ص۵۴، به کوشش سیدحسن موسوی خرسان، تهران، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۴ش.    
[۵۵] طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۶، ص۸۶، به کوشش سیدحسن موسوی خرسان، تهران، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۴ش.    
و پیاده‌روی به سوی مزار آنان، دارای ثواب بسیار
[۵۶] تبریزی، جواد، الانوار الالهیه فی المقاصد العقائدیه، ص۱۳۰، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۷ق.
شمرده شده است.

امام خمینی در تحریرالوسیله می‌نویسد: «قدرت عقلی در وجوب حج‌ کافی نیست، بلکه در وجوب آن استطاعت شرعی معتبر است و استطاعت شرعی توشه سفر و مرکب و سایر چیزهایی که در آن اعتبار دارد می‌باشد، و با نبودن چنین استطاعتی، حج واجب نیست و کفایت از حجة الاسلام نمی‌کند؛ بدون اینکه بین کسی که با پیاده‌ رفتن و کسب کردن در راه بتواند حج کند و غیر او فرقی باشد؛ خواه چنین کاری مخالف شان و شخصیت او باشد یا نباشد. و (همچنین) بین دور و نزدیک فرقی نیست.»
[۵۷] موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۳۹۲، کتاب الحج، القول فی شرائط وجوب حجة الاسلام، مسالة ۹.    
بر همین مبنا و به نظر مشهور فقیهان امامی، وجود مرکب برای سفر حج (راحله) شرط تحقّق استطاعت و وجوب حج است و با فقدان آن، حج واجب نمی‌شود. اما در صورت دارا بودن شرایط وجوب و استطاعت، به جا آوردن حج بدون استفاده از وسیله نقلیه و با پای پیاده مجزی و صحیح است.
[۵۸] طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، ج۱، ص۳۰۲، به کوشش محمدباقر بهبودی و سیدمحمدتقی کشفی، تهران، انتشارات مکتبه المرتضویه، ۱۳۵۱ش    .
[۵۹] محقق حلی، جعفر بن حسن، المختصر النافع فی فقه الامامیه، ص۷۵-۷۶، تهران، انتشارات بنیاد بعثت، ۱۴۱۰ق.    
[۶۰] موسوی عاملی، سیدمحمد بن علی، مدارک الاحکام فی شرح شرائع الاسلام، ج۷، ص۷۹-۸۰، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۰ق.    
البته در برتری حج پیاده بر حج سواره، اختلاف وجود دارد که ناشی از وجود روایاتی دال بر برتری هر یک از این دو بر دیگری است.
[۶۱] نک:طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۱۱-۱۳، به کوشش سیدحسن موسوی خرسان، تهران، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۴ش.    
برخی فقیهان، در مقام جمع میان این دو دسته روایات، گفته‌اند که حج پیاده، چنانچه موجب ضعف و اخلال به ادای عبادت نگردد، بهتر از حج سواره است
[۶۲] مفید، محمد بن محمد بن نعمان، المقنعه، ص۳۸۵، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۰ق.    
[۶۳] طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، ج۱، ص۳۰۲، به کوشش محمدباقر بهبودی و سیدمحمدتقی کشفی، تهران، انتشارات مکتبه المرتضویه، ۱۳۵۱ش.    
[۶۴] حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، ج۷، ص۹۴-۹۵، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۴–۱۴۲۳ق.    
؛ ولی در غیر این صورت یا در صورتی که پیاده‌روی ناشی از بخل و فرار از پرداخت هزینه وسیله نقلیه باشد، حج سواره برتر است.
[۶۵] صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، تحقیق و تصحیح علی‌اکبر غفاری، ج۲، ص۲۱۸-۲۱۹، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.    
[۶۶] حلی، حسن بن یوسف، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، ج۱۰، ص۱۱۶-۱۱۷، مشهد، انتشارات بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۴۱۴ق.    
[۶۷] شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، قم، ج۲، ص۱۵۰-۱۵۱، انتشارات معارف اسلامی، ۱۴۱۶ق.    
همچنین برخی، روایات دال بر برتری حج پیاده را بر افضل بودن ادای مناسک با پای پیاده، پس از رسیدن به مکه، حمل کرده‌اند.
[۶۸] مازندرانی، محمدهادی بن محمدصالح، شرح فروع کافی، ج۵، ص۳۲۱، به کوشش محمدجواد محمودی و محمدحسین درایتی، قم، انتشارات دارالحدیث، ۱۴۲۹ق.    
وجوه دیگری نیز در مقام جمع میان این روایات در فقه امامی مطرح شده است.
[۶۹] نک:طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۱۲-۱۳، به کوشش سیدحسن موسوی خرسان، تهران، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۴ش.    
[۷۰] مجلسی، محمدتقی، لوامع صاحبقرانی، ج۷، ص۱۲۶-۱۲۸، قم، اسماعیلیان، ۱۴۱۴ق.

از منظر فقیهان شافعی،
[۷۱] رافعی، عبدالکریم بن محمد، فتح العزیز، ج۷، ص۷-۱۲، دارالفکر.    
[۷۲] شربینی، محمد بن احمد، مغنی المحتاج الی معرفة معانی الفاظ المنهاج، ج۲، ص۲۱۱، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۷ق.    
[۷۳] ماوردی، علی بن محمد، الحاوی الکبیر فی فقه الشافعی، ج۴، ص۷، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.    
حنفی
[۷۴] کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، ج۲، ص۱۲۲، پاکستان، المکتبه الحبیبیه، ۱۴۰۹ق.    
[۷۵] ابن‌نجیم، زین‌الدین بن ابراهیم، البحر الرائق، ج۲، ص۳۳۶، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.    
[۷۶] ابن‌عابدین، محمدامین، حاشیة رد المحتار علی الدر المختار، ج۲، ص۵۰۶، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.
و حنبلی
[۷۷] ابن‌قدامه، عبدالرحمن، الشرح الکبیر، ج۳، ص۱۷۰، بیروت، دارالکتب العلمیه.    
[۷۸] بهوتی، منصور بن یونس، کشاف القناع عن متن الاقناع، ج۲، ص۳۸۷، به کوشش محمدحسن محمداسماعیل شافعی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.    
[۷۹] مرداوی، علی بن سلیمان، الانصاف فی معرفه الراجح من الخلاف، ج۳، ص۴۰۲-۴۰۳، به کوشش محمدحامد فیقی، بیروت، دار احیاءالتراث العربی، ۱۳۷۷ق.    
ادای حجة الاسلام با پای پیاده، بر کسی که توانایی تامین وسیله نقلیه را ندارد، واجب نیست؛ مگر این‌که ـ به نظر شافعیان و حنبلیان ـ فاصله فرد تا مکه کمتر از مسافت قصر (شکسته شدن نماز) یا ـ به نظر حنفیان ـ حج‌گزار از اهالی مکه باشد. دلیل آنان تفسیر استطاعت به زاد (توشه) و راحله (وسیله نقلیه) در سخن پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) است. اما مالکیان
[۸۰] نک:کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، ج۲، ص۱۲۲، پاکستان، المکتبه الحبیبیه، ۱۴۰۹ق.    
[۸۱] حطاب رعینی، محمد بن محمد، مواهب الجلیل، ج۲، ص۴۹۲، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق.    
[۸۲] قرطبی، محمد بن احمد، البیان و التحصیل، ج۴، ص۱۲، به کوشش محمد حجی و دیگران، بیروت، دارالغرب الاسلامی، ۱۴۰۸ق.    
و معدودی از فقهای امامی،
[۸۳] محقق حلی، جعفر بن حسن، المعتبر فی شرح المختصر، ج۲، ص۷۵۲، قم، انتشارات سید الشهداء، ۱۳۶۴ش.    
[۸۴] حلی، حسن بن یوسف، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، ج۱۰، ص۷۷، مشهد، انتشارات بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۴۱۴ق.    
[۸۵] فیاض، محمد اسحاق، مناسک حج، ص۱۰-۱۲، قم، عزیزی، ۱۴۱۸ق.
انجام دادن حجة الاسلام را با پای پیاده، بر کسی که توانایی راه رفتن داشته باشد، واجب شمرده‌اند؛ هرچند توانایی تهیه وسیله نقلیه را نداشته باشد. برخی مالکیان در این باره به آیه ۲۷ سوره حج استناد کرده‌اند.
[۸۶] قرطبی، محمد بن احمد، البیان و التحصیل، ج۴، ص۱۲، به کوشش محمد حجی و دیگران، بیروت، دارالغرب الاسلامی، ۱۴۰۸ق.    

در فقه حنفی و حنبلی، به استناد ذکر پیادگان پیش از سوارگان در آیه ۲۷ سوره حجّ و احادیث،
[۸۷] حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، ج۱، ص۶۱۰، به کوشش مرعشلی، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.    
حج پیاده برتر از حج سواره به شمار رفته است
[۸۸] سرخسی، محمد بن احمد، المبسوط، ج۴، ص۱۳۱، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.    
[۸۹] بهوتی، منصور بن یونس، کشاف القناع عن متن الاقناع، ج۲، ص۴۹۲-۴۹۳، به کوشش محمدحسن محمداسماعیل شافعی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.    
[۹۰] ابن‌عابدین، محمدامین، حاشیة رد المحتار علی الدر المختار، ج۲، ص۶۸۱، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.    
؛ ولی فقهای شافعی و مالکی، به استناد حج سواره پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، حج سواره را برتر از حج پیاده دانسته‌اند.
[۹۱] نووی، یحیی بن شرف، المجموع شرح المهذب، ج۷، ص۹۱، بیروت، دارالفکر.    
[۹۲] حطاب رعینی، محمد بن محمد، مواهب الجلیل، ج۲، ص۵۴۰، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق.    
[۹۳] دسوقی، محمد بن احمد، حاشیة الدسوقی، ج۲، ص۱۰، احیاء الکتب العربیه.    
به تصریح شماری از منابع فقهی، اختلاف نظر درباره فضیلت ادای حج پیاده در عمره نیز وجود دارد.
[۹۴] حطاب رعینی، محمد بن محمد، مواهب الجلیل، ج۲، ص۵۴۲، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق.    

آنچه که گذشت درباره تمام حج است و اما نسبت به اجزاء حج و مناسک آن با قطع نظر از سواره و یا پیاده بودن حج، همان‌گونه که در تحریرالوسیله ذکر شده است: «طواف به هر نحو از تند و کند بودن چه به‌صورت پیاده‌ و چه سواره صحیح است، لیکن بهتر آن است که پیاده‌ معتدل باشد.»
[۹۵] موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۴۵۷، کتاب الحج، القول فی واجبات الطواف، مسالة ۱۱.    
و «پیاده‌ و سواره سعی نمودن جایز است و افضل آن است که پیاده‌ باشد.»
[۹۶] موموسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۴۶۲، کتاب الحج، القول فی السعی، مسالة ۲.    
و «رمی پیاده‌ و سواره جایز است و اوّلی افضل است.»
[۹۷] موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۴۷۱، کتاب الحج، القول فی واجبات منی، مسالة ۷.    

در منابع فقهی دیگر نیز به تفصیل بر پیاده بودن حج‌گزار هنگام ادای برخی عبادات مربوط به حج و عمره تاکید شده است. این عبادات عبارت‌اند از:
- ورود به مکه
[۹۸] طوسی، ابن‌حمزه، الوسیله، ص۱۷۲، انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.    
[۹۹] نووی، یحیی بن شرف، المجموع شرح المهذب، ج۸، ص۶، بیروت، دارالفکر.    
[۱۰۰] ماوردی، علی بن محمد، الحاوی الکبیر فی فقه الشافعی، ج۴، ص۱۳۱، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.    
؛
- طواف
[۱۰۱] نووی، یحیی بن شرف، المجموع شرح المهذب، ج۸، ص۱۴، بیروت، دارالفکر.    
[۱۰۲] نووی، یحیی بن شرف، المجموع شرح المهذب، ج۸، ص۲۷، بیروت، دارالفکر.    
[۱۰۳] بهوتی، منصور بن یونس، کشاف القناع عن متن الاقناع، به کوشش محمدحسن محمداسماعیل شافعی، ج۲، ص۴۸۵، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.    
؛
- سعی
[۱۰۴] طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، ج۱، ص۳۶۱، به کوشش محمدباقر بهبودی و سیدمحمدتقی کشفی، تهران، انتشارات مکتبه المرتضویه، ۱۳۵۱ش.    
[۱۰۵] حطاب رعینی، محمد بن محمد، مواهب الجلیل، ج۲، ص۵۴۱، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق.    
؛
- رفتن به سوی مواقف
[۱۰۶] حطاب رعینی، محمد بن محمد، مواهب الجلیل، ج۲، ص۵۴۱، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق.    
؛
- هنگام وقوف در مشعرالحرام (برای صروره یعنی کسی که نخستین حج خود را به جا می‌آورد)؛
[۱۰۷] مجلسی، محمدتقی، لوامع صاحبقرانی، ج۸، ص۴۴۰، قم، اسماعیلیان، ۱۴۱۴ق.

- هنگام رمی جمرات: به نظر مشهور فقیهان امامی، به استناد احادیث،
[۱۰۸] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ج۴، ص۴۸۶، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
[۱۰۹] طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۲۶۷، به کوشش سیدحسن موسوی خرسان، تهران، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۴ش.    
رمی پیاده مستحب و برتر از رمی به صورت سواره است.
[۱۱۰] حلی، حسن بن یوسف، تحریر الاحکام الشرعیه علی مذهب الامامیه، ج۲، ص۱۱، به کوشش ابراهیم بهادری، قم، انتشارات موسسه امام صادق، ۱۴۲۰ق.    
[۱۱۱] موسوی عاملی، سیدمحمد بن علی، مدارک الاحکام فی شرح شرائع الاسلام، ج۸، ص۱۳، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۰ق.    
[۱۱۲] نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۹، ص۱۱۰، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
شماری از حنفیان بر آنند که رملی که پس از آن رمی دیگران باشد، مستحب است پیاده انجام شود
[۱۱۳] سرخسی، محمد بن احمد، المبسوط، ج۴، ص۲۳، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.    
[۱۱۴] ابن‌نجیم، زین‌الدین بن ابراهیم، البحر الرائق، ج۲، ص۳۷۶، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.    
[۱۱۵] حصکفی، محمد بن علی، الدر المختار، ج۲، ص۵۷۴، علاءالدین بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.
و برخی فقیهان متاخر حنفی به استناد وجود حالت خشوع، رمی پیاده را مطلقا برتر شمرده‌اند.
[۱۱۶] ابن‌نجیم، زین‌الدین بن ابراهیم، البحر الرائق، ج۲، ص۳۷۶، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.    
[۱۱۷] ابن‌عابدین، محمدامین، حاشیة رد المحتار علی الدر المختار، ج۲، ص۵۷۴، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.
شافعیان، رمی روزهای ۱۱ و ۱۲ ذی‌حجه و مالکیان، رمی روزهای ۱۱-۱۳ ذی‌حجه را به صورت پیاده مستحب دانسته‌اند.
[۱۱۸] مالک بن انس، المدونة الکبری، ج۱، ص۴۲۳، روایت سحنون بن سعید تنوخی عن عبدالرحمن بن قاسم عن مالک بن انس، قاهره، دارالسعاده، بی‌تا.
[۱۱۹] نووی، یحیی بن شرف، المجموع شرح المهذب، ج۸، ص۲۴۲، بیروت، دارالفکر.    
[۱۲۰] حطاب رعینی، محمد بن محمد، مواهب الجلیل، ج۳، ص۱۲۶، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق.    

ـ همه مناسک حج: به نظر مالکیان پیاده بودن در تمام مناسک حج، جز وقوف در عرفات و رمی جمره عقبه، مستحب است.
[۱۲۱] حطاب رعینی، محمد بن محمد، مواهب الجلیل، ج۲، ص۵۴۱، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق.    


مطابق تحریرالوسیله: «اگر نذر کند که پیاده‌ به حج‌ برود، حتی در جایی که سوارشدن افضل است منعقد می‌گردد. و اگر نذر کند که سواره حج‌ کند حتی در جایی که پیاده‌ رفتن افضل است، منعقد می‌شود و واجب می‌گردد. و همچنین است اگر نذر کند که قسمتی از راه حج‌ را پیاده‌ برود. و همچنین است اگر نذر کند که پابرهنه حج‌ کند و در انعقاد این نذر شرط است که نذرکننده توانایی داشته باشد و به‌وسیله پیاده‌روی و پا برهنگی ضرری به او نرسد و در حرج نیفتد، پس اگر از اول، یکی از آن‌ها (ناتوانی و ضرر و حرج) باشد نذر منعقد نمی‌شود و اگر در اثنای راه پیدا شود وجوب آن ساقط می‌شود. و مبدا پیاده‌ یا پابرهنه رفتن تابع تعیین و قصد ناذر است ولو اینکه از طریق انصراف مشخص گردد و آخر پیاده‌روی یا پابرهنه رفتن درصورتی‌که تعیین نکرده باشد، رمی جمرات است.»
[۱۲۲] موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۴۱۰، کتاب الحج، القول فی الحج بالنذر و العهد و الیمین، مسالة ۹.    
به‌هرحال از دیدگاه مشهور فقیهان امامی، نذر حج پیاده صحیح و ادای آن واجب است.
[۱۲۳] مجلسی، محمدباقر، مراة العقول فی شرح اخبار آل الرسول، ج۱۷، ص۱۶۴، به کوشش سیدهاشم رسولی محلاتی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۳ش.    
[۱۲۴] شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، ج۲، ص۱۸۱، تحقیق سیدمحمد کلانتر، قم، انتشارات مکتبه داوری، ۱۴۱۰ق.    
ادای حج توسط نذرکننده، به صورت سواره، با وجود توان بر پیاده‌روی، به استناد احادیث
[۱۲۵] طوسی، محمد بن حسن، الاستبصار فیما اختلف من الاخبار، ج۲، ص۱۴۹، به کوشش سیدحسن موسوی خرسان، تهران، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳ش.    
نذر را ساقط نکرده و اعاده حج را، در صورت معین نشدن سال حج در نذر، واجب می‌سازد. در این حج، لازم است مسافتی که در حج اول سواره طی شده، پیاده پیموده شود.
[۱۲۶] مفید، محمد بن محمد بن نعمان، المقنعه، ص۵۶۵، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۰ق.    
[۱۲۷] ابن‌ادریس حلی، محمد بن احمد، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، ج۳، ص۶۱، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۱ق.    
[۱۲۸] نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۳۵، ص۳۸۴، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
برخی امامیان بر آنند که در اعاده حج باید همه مسیر (چه مسافتی که در حج نخست پیاده طی شده و چه مسافتی که سواره طی شده) با پای پیاده پیموده شود.
[۱۲۹] محقق حلی، جعفر بن حسن، المختصر النافع فی فقه الامامیه، ص۷۶، تهران، انتشارات بنیاد بعثت، ۱۴۱۰ق.    
[۱۳۰] حلی، حسن بن یوسف، مختلف الشیعه فی احکام الشریعه، ج۴، ص۳۷۹، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ق.    
[۱۳۱] نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۳۵، ص۳۸۵، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
به نظر بیشتر امامیان، در فرض ناتوانی حج‌گزار از پیاده‌روی و پیمودن مسیر به صورت سواره در بخشی از راه، کفاره‌ای بر عهده او نخواهد بود
[۱۳۲] مفید، محمد بن محمد بن نعمان، المقنعه، ص۴۴۱، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۰ق.    
[۱۳۳] مفید، محمد بن محمد بن نعمان، المقنعه، ص۵۶۵، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۰ق.    
[۱۳۴] ابن‌ادریس حلی، محمد بن احمد، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، ج۳، ص۶۱، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۱ق.    
و معدودی از آنان، در چنین صورتی، پرداخت کفاره را واجب دانسته‌اند.
[۱۳۵] طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، ج۱، ص۳۰۳، به کوشش محمدباقر بهبودی و سیدمحمدتقی کشفی، تهران، انتشارات مکتبه المرتضویه، ۱۳۵۱ش.    
[۱۳۶] حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، ج۲۳، ص۳۲۲، موسسه آل البیت، قم.    
همچنین ناتوانی از حج پیاده به سبب وجود موانع، وجوب آن را ساقط می‌کند.
[۱۳۷] طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی، ج۴، ص۵۲۷، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۰۹ق.    
[۱۳۸] خمینی، سیدروح الله، تحریر الوسیله، ج۱، ص۳۹۰، نجف، دارالکتب العلمیه، ۱۳۹۰ق.    
به تصریح برخی فقیهان امامی در غیر موارد اضطرار، سوار شدن بر کشتی، در مقام ادای نذر حج پیاده، جایز نیست و در فرض اضطرار نیز لازم است حج‌گزار در کشتی بایستد
[۱۳۹] طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی، ج۴، ص۵۲۷، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۰۹ق.    
؛ به نظر برخی فقیهان امامی، چنانچه این اضطرار از زمان نذر موجود باشد، نذر منعقد نمی‌گردد.
[۱۴۰] خمینی، سیدروح الله، تحریر الوسیله، ج۱، ص۳۹۰، نجف، دارالکتب العلمیه، ۱۳۹۰ق.    
شماری از امامیان انعقاد نذر حج پیاده را منوط به افضل بودن حج پیاده بر حج سواره دانسته‌اند.
[۱۴۱] شهید اول، محمد بن مکی، غایة المراد فی شرح نکت الارشاد، ج۳، ص۴۴۶-۴۴۷، تحقیق گروهی از محققان، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۴۱۴ – ۱۴۲۱ق.    
[۱۴۲] آل‌عصفور، حسین، عیون الحقائق الناظره، ج۲، ص۲۶۲، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۰ق.    
[۱۴۳] نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۳۵، ص۳۸۳، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    

به نظر برخی فقیهان حنفی
[۱۴۴] ابن‌نجیم، زین‌الدین بن ابراهیم، البحر الرائق، ج۳، ص۱۳۲-۱۳۳، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
[۱۴۵] ابن‌عابدین، محمدامین، حاشیة رد المحتار علی الدر المختار، ج۲، ص۶۱۹، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.    
و مالکی،
[۱۴۶] مالک بن انس، المدونة الکبری، ج۱، ص۴۶۵-۴۶۶، روایت سحنون بن سعید تنوخی عن عبدالرحمن بن قاسم عن مالک بن انس، قاهره، دارالسعاده، بی‌تا.    
[۱۴۷] قیراوانی، ابن‌ابی‌زید، رساله، ص۴۳۳، به کوشش صالح عبدالسمیع، بیروت، المکتبه الثقافة.
[۱۴۸] آبی ازهری، صالح بن عبدالله، الثمر الدانی علی رساله القیروانی، ص۴۳۳، بیروت، مکتبه الثقافیه، بی‌تا.    
پیاده‌روی در حج، با نذر یا قسم واجب می‌شود و در این صورت، اگر حج به شکل سواره ادا شود، باید اعاده گردد و در صورت اعاده نشدن، لازم است حیوانی به عنوان کفاره قربانی شود.
از دیگر موضوعات درباره نذر حج پیاده، تعیین نقطه آغاز و پایان پیاده‌روی در ادای این نذر است. بیشتر فقهای امامی
[۱۴۹] حلی، حسن بن یوسف، قواعد الاحکام فی معرفة الحلال و الحرام، ج۳، ص۲۹۱، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۳ق.    
[۱۵۰] فاضل هندی، محمد بن حسن، کشف اللثام، ج۹، ص۸۶، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۶ق.    
[۱۵۱] شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، ج۲، ص۱۸۱، تحقیق سیدمحمد کلانتر، قم، انتشارات مکتبه داوری، ۱۴۱۰ق.    
و اهل سنت
[۱۵۲] سرخسی، محمد بن احمد، المبسوط، ج۴، ص۱۳۱، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.    
[۱۵۳] مزنی، اسماعیل بن یحیی، مختصر المزنی، ص۲۹۷، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.
[۱۵۴] حطاب رعینی، محمد بن محمد، مواهب الجلیل، ج۴، ص۵۱۲، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق.
[۱۵۵] حطاب رعینی، محمد بن محمد، مواهب الجلیل، ج۴، ص۵۱۵، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق.
به ادله‌ای چون احادیث و فهم عرفی، نقطه آغاز حرکت در حج پیاده را محل سکونت نذرکننده شمرده و برخی هم آن را محل نذر دانسته‌اند.
[۱۵۶] حلی، حسن بن یوسف، مختلف الشیعه فی احکام الشریعه، ج۸، ص۱۸۹-۱۹۰، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ق.    
[۱۵۷] مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان، ج۶، ص۱۲۲، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۳ق.    
[۱۵۸] آل‌عصفور، حسین، عیون الحقائق الناظره، ج۲، ص۲۶۲، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۰ق.    
شماری از امامیان
[۱۵۹] موسوی عاملی، سیدمحمد بن علی، مدارک الاحکام فی شرح شرائع الاسلام، ج۷، ص۱۰۳، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۰ق.    
[۱۶۰] نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۳۵، ص۳۸۳، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
[۱۶۱] طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی، ج۴، ص۵۲۶، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۰۹ق.    
و اهل سنت
[۱۶۲] عسقلانی، ابن‌حجر، فتح الباری، ج۱۱، ص۵۱۱، حقیق محمد فواد عبدالباقی و محب‌الدین خطیب، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.
[۱۶۳] شکوکانی، محمد بن علی، نیل الاوطار شرح منتقی الاخبار، ج۹، ص۱۴۸، بیروت، دارالجیل، ۱۹۷۳م.
[۱۶۴] ابن‌عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الکافی فی فقه اهل المدینه، ص۴۵۷، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۷ق.    
آغاز وجوب پیاده‌روی را زمان احرام تعیین کرده‌اند.
در این باره اقوال دیگری نیز مطرح شده است.
[۱۶۵] نک:آملی، محمدتقی، مصباح الهدی فی شرح العروة الوثقی، ج۱۲، ص۱۸۴، تهران، انتشارات فردوسی، ۱۳۸۰ق.    
[۱۶۶] حسینی شاهرودی، سیدمحمود، کتاب الحج، ج۱، ص۴۱۹-۴۲۰، النجف الاشرف، مطبعة القضاء، ۱۳۸۲ ش.
[۱۶۷] حسینی روحانی، سیدمحمدصادق، فقه الصادق (علیه‌السلام)، ج۹، ص۳۲۶، قم، دارالکتاب، ۱۴۱۳ق.    
درباره پایان موضع پیاده‌روی نیز اقوال مختلفی ذکر شده است؛ از جمله: طواف افاضه،
[۱۶۸] ابن‌عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الکافی فی فقه اهل المدینه، ج۱، ص۴۵۷، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۷ق.    
طواف نساء
[۱۶۹] شهید اول، محمد بن مکی، الدروس الشرعیه فی فقه الامامیه، ج۱، ص۳۱۹، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ق.    
[۱۷۰] بحرانی،‌ هاشم بن سلیمان، غایة المرام و حجة الخصام، ج۱، ص۳۹۸، به کوشش عاشور.
و رمی جمرات.
[۱۷۱] شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، ج۲، ص۱۸۱، تحقیق سیدمحمد کلانتر، قم، انتشارات مکتبه داوری، ۱۴۱۰ق.    
[۱۷۲] موسوی عاملی، سیدمحمد بن علی، مدارک الاحکام فی شرح شرائع الاسلام، ج۷، ص۱۰۳، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۰ق.    
[۱۷۳] نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۳۵، ص۳۸۶، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
البته به تصریح برخی فقیهان، موضوع ابتدا و انتهای مسیر پیاده‌روی در حج نذری، هنگامی مطرح می‌شود که نذر کننده در نذر خود این دو مکان را مشخص نکرده باشد.
[۱۷۴] خمینی، سیدروح الله، تحریر الوسیله، ج۱، ص۳۹۰، نجف، دارالکتب العلمیه، ۱۳۹۰ق.    
[۱۷۵] خویی، سیدابوالقاسم، معتمد العروة الوثقی، محاضرات الخویی، ج۱، ص۴۴۹، به کوشش رضا خلخالی، قم، انتشارات مدرسه دارالعلم، ۱۴۰۴ق.
[۱۷۶] بهجت، محمدتقی، جامع المسائل، ج۲، ص۲۲۳، قم، ۱۴۲۶ق.
گفتنی است بر پایه فقه امامی، نذر پیاده‌روی به سوی مسجدالنبی و حرم امامان (علیهم‌السّلام) و نیز برای ادای مناسک عمره هم الزام‌آور است.
[۱۷۷] حلی، یحیی بن سعید، الجامع للشرائع، ص۴۲۴-۴۲۵، قم، انتشارات موسسه سیدالشهداء، ۱۴۰۵ق.    
[۱۷۸] حلی، حسن بن یوسف، تحریر الاحکام الشرعیه علی مذهب الامامیه، ج۴، ص۳۵۶، به کوشش ابراهیم بهادری، قم، انتشارات موسسه امام صادق، ۱۴۲۰ق.    


بسیاری از فقهای امامی نذر حج با پای برهنه را، به شرط توانایی و ضرر نداشتن، صحیح شمرده و آن را منعقد می‌دانند.
[۱۷۹] سبزواری، محمدباقر، ذخیرة المعاد، ج۱، ص۵۶۶، آل البیت.    
[۱۸۰] طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی، ج۴، ص۵۲۴-۵۲۵، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۰۹ق.    
به تصریح بسیاری از آنان وصیت به چنین حجی نیز نافذ است.
[۱۸۱] طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی، ج۴، ص۵۸۸، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۰۹ق.    
[۱۸۲] آملی، محمدتقی، مصباح الهدی فی شرح العروة الوثقی، ج۱۱، ص۳۵۱-۳۵۲، تهران، انتشارات فردوسی، ۱۳۸۰ق.    
[۱۸۳] مدنی کاشانی، رضا، براهین الحج للفقهاء و الجج، ج۲، ص۱۹۴-۱۹۵، کاشان، المدرسة العلمیة المدنی.
ولی معدودی از آنان، به استناد حدیثی که در آن پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) زنی را که نذر کرده بود با پای برهنه عازم مکه شود، به سوار شدن بر مرکب امر فرمود، این نذر را نامشروع دانسته و بر آنند که چنین نذری منعقد نمی‌شود.
[۱۸۴] شهید اول، محمد بن مکی، الدروس الشرعیه فی فقه الامامیه، ج۱، ص۳۱۷، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ق.    
[۱۸۵] ابن‌فهد حلی، احمد بن محمد، الرسائل العشر، ص۱۹۶، به کوشش سیدمهدی رجایی، قم، انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۹ق.    

به نظر برخی فقهای اهل سنت، التزام به نذر حج با پای برهنه، ضروری نیست و نذرکننده می‌تواند با کفش مسیر حج را بپیماید.
[۱۸۶] شربینی، محمد بن احمد، مغنی المحتاج الی معرفة معانی الفاظ المنهاج، ج۶، ص۲۴۶، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۷ق.    
[۱۸۷] ابن‌حجر، هیثمی، حواشی علی تحفة المنهاج بشرح المنهاج، ج۱۰، ص۸۹، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.


در منابع حدیثی و فقهی برهنه بودن پا در برخی از مقدمات یا واجبات حج و عمره مستحب شمرده شده است؛ از جمله:

۷.۱ - ورود به حرم

فقیهان امامی برهنگی پا، هنگام وارد شدن به حرم را مستحب دانسته‌اند؛ از جمله مستندات آنان در این باره، روایت ابان بن تغلب است که طبق آن، امام صادق (علیه‌السّلام) هنگام ورود به حرم کفش‌های خود را درآورد و برهنه بودن پا را در این وضع، مشمول پاداشی فراوان دانست. روایتی مشابه از سیره امام باقر (علیه‌السّلام) هم نقل شده است.
[۱۸۸] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ج۴، ص۳۹۸، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
[۱۸۹] طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۹۷، به کوشش سیدحسن موسوی خرسان، تهران، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۴ش.    
[۱۹۰] حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، ج۸، ص۷۹، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۴–۱۴۲۳ق.    


۷.۲ - ورود به مکه

به نظر فقهای امامی
[۱۹۱] طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، ج۱، ص۳۵۵، به کوشش محمدباقر بهبودی و سیدمحمدتقی کشفی، تهران، انتشارات مکتبه المرتضویه، ۱۳۵۱ش.    
[۱۹۲] طوسی، ابن‌حمزه، الوسیله، ص۱۷۲، انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.    
[۱۹۳] حلی، حسن بن یوسف، تحریر الاحکام الشرعیه علی مذهب الامامیه، ج۱، ص۵۷۹، به کوشش ابراهیم بهادری، قم، انتشارات موسسه امام صادق، ۱۴۲۰ق.    
و بسیاری از شافعیان،
[۱۹۴] رافعی، عبدالکریم بن محمد، فتح العزیز، ج۷، ص۲۷۶-۳۷۵، دارالفکر.    
[۱۹۵] نووی، یحیی بن شرف، المجموع شرح المهذب، ج۸، ص۶، بیروت، دارالفکر.    
[۱۹۶] شربینی، محمد بن احمد، مغنی المحتاج الی معرفة معانی الفاظ المنهاج، ج۲، ص۲۴۱، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۷ق.    
مستحب است حج‌گزار، هنگام ورود به مکه، پابرهنه باشد. برخی امامیان، مستند این حکم را روایاتی
[۱۹۷] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ج۴، ص۴۰۱، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
دانسته‌اند که بر ورود به مکه، همراه با تواضع، تاکید کرده‌اند.
[۱۹۸] نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۹، ص۲۸۳، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
[۱۹۹] خوانساری، سیداحمد، جامع المدارک، ج۲، ص۴۹۱، به کوشش غفاری، تهران، مکتبة الصدوق، ۱۴۰۵ق.    


۷.۳ - ورود به مسجدالحرام

امامیان، به استناد احادیث،
[۲۰۰] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ج۴، ص۴۰۱، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
[۲۰۱] صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، تحقیق و تصحیح علی‌اکبر غفاری، ج۲، ص۲۰۴، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.    
[۲۰۲] طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۱۶۷، به کوشش سیدحسن موسوی خرسان، تهران، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۴ش.    
بر آنند که مستحب است احرام‌گزار با پای برهنه به مسجدالحرام وارد شود.
[۲۰۳] طوسی، محمد بن حسن، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی، ص۲۳۵، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۰ق.    
[۲۰۴] حلی، حسن بن یوسف، تحریر الاحکام الشرعیه علی مذهب الامامیه، ج۱، ص۶۰۱، به کوشش ابراهیم بهادری، قم، انتشارات موسسه امام صادق، ۱۴۲۰ق.    
[۲۰۵] شهید اول، محمد بن مکی، الدروس الشرعیه فی فقه الامامیه، ج۱، ص۳۱۹، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ق.    


۷.۴ - ورود به کعبه

فقهای امامی،
[۲۰۶] صدوق، محمد بن علی، المقنع، ص۲۹۰، قم، انتشارات موسسه الامام الهادی، ۱۴۱۵ق.    
[۲۰۷] عبدالعزیز بن نحریر، المهذب، ج۱، ص۲۶۳، براج، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۶ق.
[۲۰۸] ابن‌ادریس حلی، محمد بن احمد، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، ج۱، ص۶۱۴، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۱ق.    
[۲۰۹] نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۲۰، ص۶۱-۶۲، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
حنفی،
[۲۱۰] ملاخسرو، محمد بن فرامرز، درر الحکام شرح غرر الاحکام، ج۱، ص۲۳۲، دارالاحیاء الکتب العربیه.    
[۲۱۱] زیعلی، عثمان بن علی، تبیین الحقائق شرح کنز الدقائق، ج۲، ص۳۷، القاهره، دارالکتب الاسلامی، ۱۳۱۳ق.    
[۲۱۲] گروهی از علما زیر نظر نظام‌الدین بلخی، الفتاوی الهندیه فی مذهب ابی‌حنیفه، ج۱، ص۲۳۵، بیروت، دارالفکر، ۱۳۱۰ق.    
شافعی،
[۲۱۳] فیروزآبادی، ابی‌اسحاق، التنبیه فی الفقه الشافعی، ج۱، ص۷۹، به کوشش احمد حیدر، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۰۳ق.    
[۲۱۴] نووی، یحیی بن شرف، المجموع شرح المهذب، ج۸، ص۲۶۹، بیروت، دارالفکر.    
و حنبلی،
[۲۱۵] رحیبانی، مصطفی، مطالب اولی النهی، ج۲، ص۴۳۹، دمشق، المکتب الاسلامی، ۱۹۶۱م.    
[۲۱۶] عبدالسلام بن عبدالله، المحرر فی الفقه، الریاض، ج۱، ص۲۴۸، مکتبة المعارف، ۱۴۰۴ق.    
به استناد احادیث،
[۲۱۷] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ج۴، ص۵۲۸، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
[۲۱۸] طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۲۷۶، به کوشش سیدحسن موسوی خرسان، تهران، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۴ش.    
[۲۱۹] عسقلانی، ابن‌حجر، تلخیص الحبیر فی تخریج احادیث الرافعی الکبیر، ج۷، ص۲۷۵، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
بر آنند که ورود به کعبه با پای برهنه مستحب است. برخی از فقیهان امامی این استحباب را به مردان اختصاص داده
[۲۲۰] مفید، محمد بن محمد بن نعمان، احکام النساء، ص۳۳، تحقیق مهدی نجف، بیروت، دارالمفید، ۱۴۱۴ق.    
و برخی دیگر، بر استحباب پا برهنگی در خصوص صروره، تاکید کرده‌اند.
[۲۲۱] حلی، حسن بن یوسف، قواعد الاحکام فی معرفة الحلال و الحرام، ج۱، ص۴۴۹، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۳ق.    
[۲۲۲] طباطبائی، سیدعلی، ریاض المسائل فی بیان احکام الشرع بالدلائل، ج۷، ص۱۴۵-۱۴۶، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ق.    


۷.۵ - طواف

به نظر فقهای امامی
[۲۲۳] عبدالعزیز بن نحریر، المهذب، ج۱، ص۲۳۳، براج، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۶ق.
[۲۲۴] ابن‌ادریس حلی، محمد بن احمد، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، ج۱، ص۵۷۰، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۱ق.    
[۲۲۵] دلیل الناسک، ص۲۶۴.
و شافعی
[۲۲۶] شربینی، محمد بن احمد، مغنی المحتاج الی معرفة معانی الفاظ المنهاج، ج۲، ص۲۴۷، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۷ق.    
[۲۲۷] ابن‌حجر، هیثمی، حواشی علی تحفة المنهاج بشرح المنهاج، ج۱۰، ص۸۹، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
طواف با پای برهنه مستحب است.

۷.۶ - وقوف در مشعرالحرام

فقهای امامی، با استناد به احادیثی،
[۲۲۸] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ج۴، ص۴۶۸-۴۶۹، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
[۲۲۹] صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، تحقیق و تصحیح علی‌اکبر غفاری، ج۲، ص۵۴۵، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.    
وقوف به مشعرالحرام با پای برهنه را برای صروره مستحب دانسته‌اند.
[۲۳۰] حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، ج۸، ص۲۰۱-۲۰۲، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۴–۱۴۲۳ق.    
[۲۳۱] کرکی، علی بن حسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد، ج۳، ص۲۲۷-۲۲۸، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۱ق.    
[۲۳۲] نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۹، ص۸۳، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
برخی فقها این استحباب را برای غیر صروره نیز قائلند.
[۲۳۳] خوانساری، سیداحمد، جامع المدارک، ج۲، ص۵۴۴، به کوشش غفاری، تهران، مکتبة الصدوق، ۱۴۰۵ق.    
[۲۳۴] احمد بن محمدمهدی، نراقی، مستند الشیعه فی احکام الشریعه، ج۱۳، ص۸۴، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۵ق.    
شیخ مفید این استحباب را به مردان اختصاص داده است.
[۲۳۵] مفید، محمد بن محمد بن نعمان، احکام النساء، ص۳۳، تحقیق مهدی نجف، بیروت، دارالمفید، ۱۴۱۴ق.    

افزون بر موارد یاد شده، پابرهنه بودن هنگام به جا آوردن برخی عبادات، از جمله هنگام خارج شدن برای نماز عید فطر، نماز عید قربان و نیز نماز جمعه، مستحب به شمار رفته است.
[۲۳۶] مغربی، نعمان بن محمد، دعائم الاسلام، ج۱، ص۱۸۲، تحقیق آصف بن علی‌اصغر فیضی، قاهره، دارالمعارف، ۱۳۸۳ق.    
[۲۳۷] حلی، حسن بن یوسف، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، ج۶، ص۴۴، مشهد، انتشارات بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۴۱۴ق.    


(۱) جصاص، احمد بن علی، احکام القرآن، به کوشش قمحاوی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق.
(۲) ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار، به کوشش رشدی الصالح ملحس، مکه، دارالثقافه، ۱۴۱۵ق.
(۳) فاکهی، محمد بن اسحق، اخبار مکه فی قدیم الدهر و حدیثه، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، بیروت، دارخضر، ۱۴۱۴ق.
(۴) رهبر، محمدتقی، اخلاق و آداب در حج و زیارت، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۳ش.
(۵) مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، تحقیق موسسه آل البیت لاحیاء التراث، بیروت، دارالمفید، ۱۴۱۴ق.
(۶) طوسی، محمد بن حسن، الاستبصار فیما اختلف من الاخبار، به کوشش سیدحسن موسوی خرسان، تهران، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳ش.
(۷) صدوق، محمد بن علی، الامالی، تصحیح قسم الدراسات الاسلامیه موسسه البعثه، تهران، انتشارات بنیاد بعثت، ۱۴۱۷ق.
(۸) مرداوی، علی بن سلیمان، الانصاف فی معرفه الراجح من الخلاف، به کوشش محمدحامد فیقی، بیروت، دار احیاءالتراث العربی، ۱۳۷۷ق.
(۹) قمی، عباس، الانوار البهیه فی تاریخ الحجج الالهیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۷ق.
(۱۰) ابن‌نجیم، زین‌الدین بن ابراهیم، البحر الرائق، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
(۱۱) کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، پاکستان، المکتبه الحبیبیه، ۱۴۰۹ق.
(۱۲) مدنی کاشانی، رضا، براهین الحج للفقهاء و الجج، کاشان، المدرسة العلمیة المدنی.
(۱۳) زرکشی، محمد بن عبدالله، البرهان فی علوم القرآن، حقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، احیاءالکتب العربیه، ۱۳۷۶ق.
(۱۴) قرطبی، محمد بن احمد، البیان و التحصیل، به کوشش محمد حجی و دیگران، بیروت، دارالغرب الاسلامی، ۱۴۰۸ق.
(۱۵) ابن‌عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینه دمشق، به کوشش علی شیری، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.
(۱۶) طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، به کوشش احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۶۳م.
(۱۷) زیعلی، عثمان بن علی، تبیین الحقائق شرح کنز الدقائق، القاهره، دارالکتب الاسلامی، ۱۳۱۳ق.
(۱۸) حلی، حسن بن یوسف، تحریر الاحکام الشرعیه علی مذهب الامامیه، به کوشش ابراهیم بهادری، قم، انتشارات موسسه امام صادق، ۱۴۲۰ق.
(۱۹) خمینی، سیدروح الله، تحریر الوسیله، نجف، دارالکتب العلمیه، ۱۳۹۰ق.
(۲۰) حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۴–۱۴۲۳ق.
(۲۱) فولادوند، محمدمهدی، ترجمه قرآن (فولادوند)، دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی، تهران، ۱۳۷۶ش.
(۲۲) سمرقندی، محمد بن احمد، تفسیر سمرقندی، به کوشش محمود مطرجی، بیروت، دارالفکر.
(۲۳) عسقلانی، ابن‌حجر، تلخیص الحبیر فی تخریج احادیث الرافعی الکبیر، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
(۲۴) فیروزآبادی، ابی‌اسحاق، التنبیه فی الفقه الشافعی، به کوشش احمد حیدر، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۰۳ق.
(۲۵) آبی ازهری، صالح بن عبدالله، الثمر الدانی علی رساله القیروانی، بیروت، مکتبه الثقافیه، بی‌تا.
(۲۶) خوانساری، سیداحمد، جامع المدارک، به کوشش غفاری، تهران، مکتبة الصدوق، ۱۴۰۵ق.
(۲۷) بهجت، محمدتقی، جامع المسائل، قم، ۱۴۲۶ق.
(۲۸) کرکی، علی بن حسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۱ق.
(۲۹) حلی، یحیی بن سعید، الجامع للشرائع، قم، انتشارات موسسه سیدالشهداء، ۱۴۰۵ق.
(۳۰) جوادی آملی، عبدالله، جرعه‌ای از صهبای حج، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۶ ش.
(۳۱) نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
(۳۲) دسوقی، محمد بن احمد، حاشیة الدسوقی، احیاء الکتب العربیه.
(۳۳) ابن‌عابدین، محمدامین، حاشیة رد المحتار علی الدر المختار، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.
(۳۴) ماوردی، علی بن محمد، الحاوی الکبیر فی فقه الشافعی، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
(۳۵) مفید، محمد بن محمد بن نعمان، احکام النساء، تحقیق مهدی نجف، بیروت، دارالمفید، ۱۴۱۴ق.
(۳۶) ابن‌حجر، هیثمی، حواشی علی تحفة المنهاج بشرح المنهاج، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
(۳۷) صدوق، محمد بن علی، الخصال المحموده و المذمومه، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۰ق.
(۳۸) حصکفی، محمد بن علی، الدر المختار، علاءالدین بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.
(۳۹) ملاخسرو، محمد بن فرامرز، درر الحکام شرح غرر الاحکام، دارالاحیاء الکتب العربیه.
(۴۰) شهید اول، محمد بن مکی، الدروس الشرعیه فی فقه الامامیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ق.
(۴۱) مغربی، نعمان بن محمد، دعائم الاسلام، تحقیق آصف بن علی اصغر فیضی، قاهره، دارالمعارف، ۱۳۸۳ق.
(۴۲) طباطبائی حکیم، سیدمحسن، دلیل الناسک، به کوشش السید محمد القاضی، نجف، دارالحکمه، ۱۴۱۶ق.
(۴۳) سبزواری، محمدباقر، ذخیرة المعاد، آل البیت.
(۴۴) قیراوانی، ابن‌ابی‌زید، رساله، به کوشش صالح عبدالسمیع، بیروت، المکتبه الثقافة.
(۴۵) ابن‌فهد حلی، احمد بن محمد، الرسائل العشر، به کوشش سیدمهدی رجایی، قم، انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۹ق.
(۴۶) شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، تحقیق سیدمحمد کلانتر، قم، انتشارات مکتبه داوری، ۱۴۱۰ق.
(۴۷) طباطبائی، سیدعلی، ریاض المسائل فی بیان احکام الشرع بالدلائل، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ق.
(۴۸) ابن‌ادریس حلی، محمد بن احمد، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۱ق.
(۴۹) بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۶ق.
(۵۰) ابن‌قدامه، عبدالرحمن، الشرح الکبیر، بیروت، دارالکتب العلمیه.
(۵۱) مازندرانی، محمدهادی بن محمدصالح، شرح فروع کافی، به کوشش محمدجواد محمودی و محمدحسین درایتی، قم، انتشارات دارالحدیث، ۱۴۲۹ق.
(۵۲) طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۰۹ق.
(۵۳) صدوق، محمد بن علی، علل الشرائع و الاحکام، به کوشش سیدمحمدصادق بحرالعلوم، نجف، مکتبه الحیدریه، ۱۳۸۵ق.
(۵۴) صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا، تحقیق حسین اعلمی، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۰۴ق.
(۵۵) آل‌عصفور، حسین، عیون الحقائق الناظره، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۰ق.
(۵۶) شهید اول، محمد بن مکی، غایة المراد فی شرح نکت الارشاد، تحقیق گروهی از محققان، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۴۱۴ – ۱۴۲۱ق.
(۵۷) بحرانی،‌ هاشم بن سلیمان، غایة المرام و حجة الخصام، به کوشش عاشور.
(۵۸) گروهی از علما زیر نظر نظام‌الدین بلخی، الفتاوی الهندیه فی مذهب ابی‌حنیفه، بیروت، دارالفکر، ۱۳۱۰ق.
(۵۹) عسقلانی، ابن‌حجر، فتح الباری، حقیق محمد فواد عبدالباقی و محب‌الدین خطیب، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.
(۶۰) رافعی، عبدالکریم بن محمد، فتح العزیز، دارالفکر.
(۶۱) حر عاملی، محمد بن حسن، الفصول المهمة فی اصول الائمه، ج۲، ص۱۷۵-۱۷۶، تهران، بعثت.
(۶۲) صافی گلپایگانی، لطف‌الله، فقه الحج بحوث استدلالیه فی الحج، قم، موسسه سیده المعصومه، ۱۴۲۳ق.
(۶۳) حسینی روحانی، سیدمحمدصادق، فقه الصادق (علیه‌السلام)، قم، دارالکتاب، ۱۴۱۳ق.
(۶۴) حلی، حسن بن یوسف، قواعد الاحکام فی معرفة الحلال و الحرام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۳ق.
(۶۵) ابن‌عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الکافی فی فقه اهل المدینه، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۷ق.
(۶۶) حسینی شاهرودی، سیدمحمود، کتاب الحج، النجف الاشرف، مطبعة القضاء، ۱۳۸۲ ش.
(۶۷) ابن‌قدامه، عبدالله، الکافی فی فقه الامام احمد، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.
(۶۸) کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.
(۶۹) قمی، ابن‌قولویه، کامل الزیارات، به کوشش القیومی، قم، نشر الفقاهه، ۱۴۱۷ق.
(۷۰) بهوتی، منصور بن یونس، کشاف القناع عن متن الاقناع، به کوشش محمدحسن محمداسماعیل شافعی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
(۷۱) فاضل هندی، محمد بن حسن، کشف اللثام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۶ق.
(۷۲) صدوق، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمه، به کوشش علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۵ق.
(۷۳) مجلسی، محمدتقی، لوامع صاحبقرانی، قم، اسماعیلیان، ۱۴۱۴ق.
(۷۴) طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، به کوشش محمدباقر بهبودی و سیدمحمدتقی کشفی، تهران، انتشارات مکتبه المرتضویه، ۱۳۵۱ش.
(۷۵) سرخسی، محمد بن احمد، المبسوط، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.
(۷۶) مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۳ق.
(۷۷) نووی، یحیی بن شرف، المجموع شرح المهذب، بیروت، دارالفکر.
(۷۸) برقی، احمد بن محمد، المحاسن، به کوشش سیدجلال‌الدین محدث ارموی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۲۶ش.
(۷۹) عبدالسلام بن عبدالله، المحرر فی الفقه، الریاض، مکتبة المعارف، ۱۴۰۴ق.
(۸۰) مزنی، اسماعیل بن یحیی، مختصر المزنی، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.
(۸۱) محقق حلی، جعفر بن حسن، المختصر النافع فی فقه الامامیه، تهران، انتشارات بنیاد بعثت، ۱۴۱۰ق.
(۸۲) حلی، حسن بن یوسف، مختلف الشیعه فی احکام الشریعه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ق.
(۸۳) موسوی عاملی، سیدمحمد بن علی، مدارک الاحکام فی شرح شرائع الاسلام، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۰ق.
(۸۴) مالک بن انس، المدونة الکبری، روایت سحنون بن سعید تنوخی عن عبدالرحمن بن قاسم عن مالک بن انس، قاهره، دارالسعاده، بی‌تا.
(۸۵) مجلسی، محمدباقر، مراة العقول فی شرح اخبار آل الرسول، به کوشش سیدهاشم رسولی محلاتی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۳ش.
(۸۶) شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، قم، انتشارات معارف اسلامی، ۱۴۱۶ق.
(۸۷) امین، سیدحسن، مستدرکات اعیان الشیعه، بیروت، دارالتعارف، ۱۴۰۸ق.
(۸۸) طبرسی، حسین نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۰۸ق.
(۸۹) حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، به کوشش مرعشلی، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.
(۹۰) احمد بن محمدمهدی، نراقی، مستند الشیعه فی احکام الشریعه، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۵ق.
(۹۱) آملی، محمدتقی، مصباح الهدی فی شرح العروة الوثقی، تهران، انتشارات فردوسی، ۱۳۸۰ق.
(۹۲) رحیبانی، مصطفی، مطالب اولی النهی، دمشق، المکتب الاسلامی، ۱۹۶۱م.
(۹۳) محقق حلی، جعفر بن حسن، المعتبر فی شرح المختصر، قم، انتشارات سید الشهداء، ۱۳۶۴ش.
(۹۴) خویی، سیدابوالقاسم، معتمد العروة الوثقی، محاضرات الخویی، به کوشش رضا خلخالی، قم، انتشارات مدرسه دارالعلم، ۱۴۰۴ق.
(۹۵) طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الکبیر، به کوشش حمدی عبدالمجید السلفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق.
(۹۶) شربینی، محمد بن احمد، مغنی المحتاج الی معرفة معانی الفاظ المنهاج، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۷ق.
(۹۷) صدوق، محمد بن علی، المقنع، قم، انتشارات موسسه الامام الهادی، ۱۴۱۵ق.
(۹۸) مفید، محمد بن محمد بن نعمان، المقنعه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۰ق.
(۹۹) کردی، عبیدالله محمد‌امین، مکه و مدینه تصویری از توسعه و نوسازی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۰ ش.
(۱۰۰) کردی، عبیدالله محمد‌امین، مکه و مدینه تصویری از توسعه و نوسازی، ترجمه صابری، مشهد، ۱۳۸۲ش.
(۱۰۱) صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، تحقیق و تصحیح علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
(۱۰۲) فیاض، محمد اسحاق، مناسک حج، قم، عزیزی، ۱۴۱۸ق.
(۱۰۳) ابن‌شهر آشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی‌طالب، به کوشش گروهی از اساتید نجف، نجف، المکتبه الحیدریه، ۱۳۷۶ق.
(۱۰۴) حلی، حسن بن یوسف، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، مشهد، انتشارات بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۴۱۴ق.
(۱۰۵) حطاب رعینی، محمد بن محمد، مواهب الجلیل، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق.
(۱۰۶) سبحانی، جعفر، موسوعة طبقات الفقهاء، قم، مؤسسه امام صادق، ۱۴۱۸ق.
(۱۰۷) عبدالعزیز بن نحریر، المهذب، براج، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۶ق.
(۱۰۸) بردی اتابکی، ابن‌تغری، النجوم الزاهره، مصر، وزارة الثقافة والارشاد القومی.
(۱۰۹) طوسی، محمد بن حسن، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۰ق.
(۱۱۰) شکوکانی، محمد بن علی، نیل الاوطار شرح منتقی الاخبار، بیروت، دارالجیل، ۱۹۷۳م.
(۱۱۱) حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، به کوشش عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
(۱۱۲) ابن‌حمزه، محمد بن علی، الوسیلة الی نیل الفضیله، به کوشش الحسون، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۸ق.
(۱۱۳) صدوق، محمد بن علی، الهدایه (فی الاصول و الفروع)، قم، انتشارات موسسه الامام الهادی، ۱۴۱۸ق.

۱. ↑ حج/سوره۲۲، آیه۲۷.    
۲. ↑ جصاص، احمد بن علی، احکام القرآن، ج۵، ص۶۵، به کوشش قمحاوی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق.    
۳. ↑ زرکشی، محمد بن عبدالله، البرهان فی علوم القرآن، ج۳، ص۲۴۹، حقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، احیاءالکتب العربیه، ۱۳۷۶ق.    
۴. ↑ مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، زبدة البیان، ص۲۲۴، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، تهران، چاپ اول، بی‌تا.    
۵. ↑ طوسی، محمد بن حسن، الاستبصار فیما اختلف من الاخبار، ج۲، ص۱۴۱-۱۴۲، به کوشش سیدحسن موسوی خرسان، تهران، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳ش.    
۶. ↑ حر عاملی، محمد بن حسن، الفصول المهمة فی اصول الائمه، ج۲، ص۱۷۵-۱۷۶، تهران، بعثت.    
۷. ↑ صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، تحقیق و تصحیح علی‌اکبر غفاری، ج۲، ص۲۱۸، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.    
۸. ↑ صدوق، محمد بن علی، الخصال المحموده و المذمومه، ج۱، ص۳۵، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۰ق.    
۹. ↑ برقی، احمد بن محمد، المحاسن، ج۱، ص۷۰، به کوشش سیدجلال‌الدین محدث ارموی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۲۶ش.    
۱۰. ↑ صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، تحقیق و تصحیح علی‌اکبر غفاری، ج۲، ص۲۲۹، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.    
۱۱. ↑ صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا، ج۱، ص۲۴۳، تحقیق حسین اعلمی، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۰۴ق.    
۱۲. ↑ صدوق، محمد بن علی، علل الشرائع و الاحکام، ج۲، ص۴۲۳، به کوشش سیدمحمدصادق بحرالعلوم، نجف، مکتبه الحیدریه، ۱۳۸۵ق.    
۱۳. ↑ سمرقندی، محمد بن احمد، تفسیر سمرقندی، ج۲، ص۴۵۶، به کوشش محمود مطرجی، بیروت، دارالفکر.    
۱۴. ↑ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، ج۷، ص۳۰۹، به کوشش احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۶۳م.    
۱۵. ↑ ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار، ج۲، ص۱۳۷، به کوشش رشدی الصالح ملحس، مکه، دارالثقافه، ۱۴۱۵ق.    
۱۶. ↑ ابن‌عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینه دمشق، ج۶۸، ص۷۰، به کوشش علی شیری، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.    
۱۷. ↑ فاکهی، محمد بن اسحق، اخبار مکه فی قدیم الدهر و حدیثه، ج۱، ص۳۹۲-۳۹۳، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، بیروت، دارخضر، ۱۴۱۴ق.    
۱۸. ↑ صدوق، محمد بن علی، الامالی، ص۲۴۴، تصحیح قسم الدراسات الاسلامیه موسسه البعثه، تهران، انتشارات بنیاد بعثت، ۱۴۱۷ق.    
۱۹. ↑ طوسی، محمد بن حسن، الاستبصار فیما اختلف من الاخبار، ج۲، ص۱۴۱-۱۴۲، به کوشش سیدحسن موسوی خرسان، تهران، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳ش.    
۲۰. ↑ فاکهی، محمد بن اسحق، اخبار مکه فی قدیم الدهر و حدیثه، ج۱، ص۳۹۴-۳۹۷، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، بیروت، دارخضر، ۱۴۱۴ق.    
۲۱. ↑ حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، ج۳، ص۱۸۵، به کوشش مرعشلی، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.    
۲۲. ↑ بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، ج۴، ص۳۳۱، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۶ق.    
۲۳. ↑ برقی، احمد بن محمد، المحاسن، ج۱، ص۷۰، به کوشش سیدجلال‌الدین محدث ارموی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۲۶ش.    
۲۴. ↑ فاکهی، محمد بن اسحق، اخبار مکه فی قدیم الدهر و حدیثه، ج۱، ص۳۹۷، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، بیروت، دارخضر، ۱۴۱۴ق.    
۲۵. ↑ طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الکبیر، ج۳، ص۱۱۵، به کوشش حمدی عبدالمجید السلفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق.    
۲۶. ↑ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ج۲، ص۱۴۴، تحقیق موسسه آل البیت لاحیاء التراث، بیروت، دارالمفید، ۱۴۱۴ق.    
۲۷. ↑ ابن‌شهر آشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی‌طالب، ج۳، ص۲۸۰-۲۸۱، به کوشش گروهی از اساتید نجف، نجف، المکتبه الحیدریه، ۱۳۷۶ق.    
۲۸. ↑ طبرسی، حسین نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج۸، ص۳۱، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۰۸ق.    
۲۹. ↑ فاکهی، محمد بن اسحق، اخبار مکه فی قدیم الدهر و حدیثه، ج۱، ص۳۹۷، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، بیروت، دارخضر، ۱۴۱۴ق.    
۳۰. ↑ برقی، احمد بن محمد، المحاسن، ج۲، ص۳۵۵، به کوشش سیدجلال‌الدین محدث ارموی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۲۶ش.    
۳۱. ↑ حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، ج۱۱، ص۴۰۸، موسسه آل البیت، قم.    
۳۲. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ج۱، ص۳۳۲، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
۳۳. ↑ صدوق، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمه، ص۴۷۲-۴۷۳، به کوشش علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۵ق.    
۳۴. ↑ طبرسی، حسین نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج۸، ص۳۲-۳۳، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۰۸ق.    
۳۵. ↑ بردی اتابکی، ابن‌تغری، النجوم الزاهره، ج۹، ص۳۲۷، مصر، وزارة الثقافة والارشاد القومی.    
۳۶. ↑ امین، سیدحسن، مستدرکات اعیان الشیعه، ج۳، ص۶۸، بیروت، دارالتعارف، ۱۴۰۸ق.
۳۷. ↑ سبحانی، جعفر، موسوعة طبقات الفقهاء، ج۳، ص۸۴، قم، مؤسسه امام صادق، ۱۴۱۸ق.    
۳۸. ↑ برقی، احمد بن محمد، المحاسن، ج۱، ص۶۸، به کوشش سیدجلال‌الدین محدث ارموی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۲۶ش.    
۳۹. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ج۴، ص۳۹۸، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
۴۰. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ج۴، ص۴۱۲، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
۴۱. ↑ عسقلانی، ابن‌حجر، تلخیص الحبیر فی تخریج احادیث الرافعی الکبیر، ج۲، ص۴۶۳، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.    
۴۲. ↑ کردی، عبیدالله محمد‌امین، مکه و مدینه تصویری از توسعه و نوسازی، ص۱۶۲، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۰ ش.
۴۳. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ج۴، ص۳۹۸، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
۴۴. ↑ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۹۷، به کوشش سیدحسن موسوی خرسان، تهران، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۴ش.    
۴۵. ↑ صافی گلپایگانی، لطف‌الله، فقه الحج بحوث استدلالیه فی الحج، ج۲، ص۶۶-۶۷، قم، موسسه سیده المعصومه، ۱۴۲۳ق.
۴۶. ↑ رهبر، محمدتقی، اخلاق و آداب در حج و زیارت، ص۸۸، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۳ش.
۴۷. ↑ جوادی آملی، عبدالله، جرعه‌ای از صهبای حج، ص۴۳، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۶ ش.
۴۸. ↑ طه/سوره۲۰، آیه۱۲.    
۴۹. ↑ نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۹، ص۲۸۳، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
۵۰. ↑ جوادی آملی، عبدالله، جرعه‌ای از صهبای حج، تهران، ص۲۵۸، انتشارات مشعر، ۱۳۸۶ ش.
۵۱. ↑ قمی، ابن‌قولویه، کامل الزیارات، ص۱۹۸، به کوشش القیومی، قم، نشر الفقاهه، ۱۴۱۷ق.    
۵۲. ↑ قمی، ابن‌قولویه، کامل الزیارات، ص۲۲۱، به کوشش القیومی، قم، نشر الفقاهه، ۱۴۱۷ق.    
۵۳. ↑ قمی، ابن‌قولویه، کامل الزیارات، ص۳۹۲، به کوشش القیومی، قم، نشر الفقاهه، ۱۴۱۷ق.    
۵۴. ↑ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۶، ص۵۴، به کوشش سیدحسن موسوی خرسان، تهران، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۴ش.    
۵۵. ↑ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۶، ص۸۶، به کوشش سیدحسن موسوی خرسان، تهران، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۴ش.    
۵۶. ↑ تبریزی، جواد، الانوار الالهیه فی المقاصد العقائدیه، ص۱۳۰، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۷ق.
۵۷. ↑ موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۳۹۲، کتاب الحج، القول فی شرائط وجوب حجة الاسلام، مسالة ۹.    
۵۸. ↑ طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، ج۱، ص۳۰۲، به کوشش محمدباقر بهبودی و سیدمحمدتقی کشفی، تهران، انتشارات مکتبه المرتضویه، ۱۳۵۱ش    .
۵۹. ↑ محقق حلی، جعفر بن حسن، المختصر النافع فی فقه الامامیه، ص۷۵-۷۶، تهران، انتشارات بنیاد بعثت، ۱۴۱۰ق.    
۶۰. ↑ موسوی عاملی، سیدمحمد بن علی، مدارک الاحکام فی شرح شرائع الاسلام، ج۷، ص۷۹-۸۰، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۰ق.    
۶۱. ↑ نک:طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۱۱-۱۳، به کوشش سیدحسن موسوی خرسان، تهران، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۴ش.    
۶۲. ↑ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، المقنعه، ص۳۸۵، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۰ق.    
۶۳. ↑ طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، ج۱، ص۳۰۲، به کوشش محمدباقر بهبودی و سیدمحمدتقی کشفی، تهران، انتشارات مکتبه المرتضویه، ۱۳۵۱ش.    
۶۴. ↑ حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، ج۷، ص۹۴-۹۵، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۴–۱۴۲۳ق.    
۶۵. ↑ صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، تحقیق و تصحیح علی‌اکبر غفاری، ج۲، ص۲۱۸-۲۱۹، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.    
۶۶. ↑ حلی، حسن بن یوسف، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، ج۱۰، ص۱۱۶-۱۱۷، مشهد، انتشارات بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۴۱۴ق.    
۶۷. ↑ شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، قم، ج۲، ص۱۵۰-۱۵۱، انتشارات معارف اسلامی، ۱۴۱۶ق.    
۶۸. ↑ مازندرانی، محمدهادی بن محمدصالح، شرح فروع کافی، ج۵، ص۳۲۱، به کوشش محمدجواد محمودی و محمدحسین درایتی، قم، انتشارات دارالحدیث، ۱۴۲۹ق.    
۶۹. ↑ نک:طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۱۲-۱۳، به کوشش سیدحسن موسوی خرسان، تهران، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۴ش.    
۷۰. ↑ مجلسی، محمدتقی، لوامع صاحبقرانی، ج۷، ص۱۲۶-۱۲۸، قم، اسماعیلیان، ۱۴۱۴ق.
۷۱. ↑ رافعی، عبدالکریم بن محمد، فتح العزیز، ج۷، ص۷-۱۲، دارالفکر.    
۷۲. ↑ شربینی، محمد بن احمد، مغنی المحتاج الی معرفة معانی الفاظ المنهاج، ج۲، ص۲۱۱، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۷ق.    
۷۳. ↑ ماوردی، علی بن محمد، الحاوی الکبیر فی فقه الشافعی، ج۴، ص۷، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.    
۷۴. ↑ کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، ج۲، ص۱۲۲، پاکستان، المکتبه الحبیبیه، ۱۴۰۹ق.    
۷۵. ↑ ابن‌نجیم، زین‌الدین بن ابراهیم، البحر الرائق، ج۲، ص۳۳۶، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.    
۷۶. ↑ ابن‌عابدین، محمدامین، حاشیة رد المحتار علی الدر المختار، ج۲، ص۵۰۶، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.
۷۷. ↑ ابن‌قدامه، عبدالرحمن، الشرح الکبیر، ج۳، ص۱۷۰، بیروت، دارالکتب العلمیه.    
۷۸. ↑ بهوتی، منصور بن یونس، کشاف القناع عن متن الاقناع، ج۲، ص۳۸۷، به کوشش محمدحسن محمداسماعیل شافعی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.    
۷۹. ↑ مرداوی، علی بن سلیمان، الانصاف فی معرفه الراجح من الخلاف، ج۳، ص۴۰۲-۴۰۳، به کوشش محمدحامد فیقی، بیروت، دار احیاءالتراث العربی، ۱۳۷۷ق.    
۸۰. ↑ نک:کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، ج۲، ص۱۲۲، پاکستان، المکتبه الحبیبیه، ۱۴۰۹ق.    
۸۱. ↑ حطاب رعینی، محمد بن محمد، مواهب الجلیل، ج۲، ص۴۹۲، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق.    
۸۲. ↑ قرطبی، محمد بن احمد، البیان و التحصیل، ج۴، ص۱۲، به کوشش محمد حجی و دیگران، بیروت، دارالغرب الاسلامی، ۱۴۰۸ق.    
۸۳. ↑ محقق حلی، جعفر بن حسن، المعتبر فی شرح المختصر، ج۲، ص۷۵۲، قم، انتشارات سید الشهداء، ۱۳۶۴ش.    
۸۴. ↑ حلی، حسن بن یوسف، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، ج۱۰، ص۷۷، مشهد، انتشارات بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۴۱۴ق.    
۸۵. ↑ فیاض، محمد اسحاق، مناسک حج، ص۱۰-۱۲، قم، عزیزی، ۱۴۱۸ق.
۸۶. ↑ قرطبی، محمد بن احمد، البیان و التحصیل، ج۴، ص۱۲، به کوشش محمد حجی و دیگران، بیروت، دارالغرب الاسلامی، ۱۴۰۸ق.    
۸۷. ↑ حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، ج۱، ص۶۱۰، به کوشش مرعشلی، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.    
۸۸. ↑ سرخسی، محمد بن احمد، المبسوط، ج۴، ص۱۳۱، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.    
۸۹. ↑ بهوتی، منصور بن یونس، کشاف القناع عن متن الاقناع، ج۲، ص۴۹۲-۴۹۳، به کوشش محمدحسن محمداسماعیل شافعی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.    
۹۰. ↑ ابن‌عابدین، محمدامین، حاشیة رد المحتار علی الدر المختار، ج۲، ص۶۸۱، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.    
۹۱. ↑ نووی، یحیی بن شرف، المجموع شرح المهذب، ج۷، ص۹۱، بیروت، دارالفکر.    
۹۲. ↑ حطاب رعینی، محمد بن محمد، مواهب الجلیل، ج۲، ص۵۴۰، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق.    
۹۳. ↑ دسوقی، محمد بن احمد، حاشیة الدسوقی، ج۲، ص۱۰، احیاء الکتب العربیه.    
۹۴. ↑ حطاب رعینی، محمد بن محمد، مواهب الجلیل، ج۲، ص۵۴۲، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق.    
۹۵. ↑ موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۴۵۷، کتاب الحج، القول فی واجبات الطواف، مسالة ۱۱.    
۹۶. ↑ موموسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۴۶۲، کتاب الحج، القول فی السعی، مسالة ۲.    
۹۷. ↑ موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۴۷۱، کتاب الحج، القول فی واجبات منی، مسالة ۷.    
۹۸. ↑ طوسی، ابن‌حمزه، الوسیله، ص۱۷۲، انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.    
۹۹. ↑ نووی، یحیی بن شرف، المجموع شرح المهذب، ج۸، ص۶، بیروت، دارالفکر.    
۱۰۰. ↑ ماوردی، علی بن محمد، الحاوی الکبیر فی فقه الشافعی، ج۴، ص۱۳۱، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.    
۱۰۱. ↑ نووی، یحیی بن شرف، المجموع شرح المهذب، ج۸، ص۱۴، بیروت، دارالفکر.    
۱۰۲. ↑ نووی، یحیی بن شرف، المجموع شرح المهذب، ج۸، ص۲۷، بیروت، دارالفکر.    
۱۰۳. ↑ بهوتی، منصور بن یونس، کشاف القناع عن متن الاقناع، به کوشش محمدحسن محمداسماعیل شافعی، ج۲، ص۴۸۵، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.    
۱۰۴. ↑ طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، ج۱، ص۳۶۱، به کوشش محمدباقر بهبودی و سیدمحمدتقی کشفی، تهران، انتشارات مکتبه المرتضویه، ۱۳۵۱ش.    
۱۰۵. ↑ حطاب رعینی، محمد بن محمد، مواهب الجلیل، ج۲، ص۵۴۱، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق.    
۱۰۶. ↑ حطاب رعینی، محمد بن محمد، مواهب الجلیل، ج۲، ص۵۴۱، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق.    
۱۰۷. ↑ مجلسی، محمدتقی، لوامع صاحبقرانی، ج۸، ص۴۴۰، قم، اسماعیلیان، ۱۴۱۴ق.
۱۰۸. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ج۴، ص۴۸۶، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
۱۰۹. ↑ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۲۶۷، به کوشش سیدحسن موسوی خرسان، تهران، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۴ش.    
۱۱۰. ↑ حلی، حسن بن یوسف، تحریر الاحکام الشرعیه علی مذهب الامامیه، ج۲، ص۱۱، به کوشش ابراهیم بهادری، قم، انتشارات موسسه امام صادق، ۱۴۲۰ق.    
۱۱۱. ↑ موسوی عاملی، سیدمحمد بن علی، مدارک الاحکام فی شرح شرائع الاسلام، ج۸، ص۱۳، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۰ق.    
۱۱۲. ↑ نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۹، ص۱۱۰، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
۱۱۳. ↑ سرخسی، محمد بن احمد، المبسوط، ج۴، ص۲۳، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.    
۱۱۴. ↑ ابن‌نجیم، زین‌الدین بن ابراهیم، البحر الرائق، ج۲، ص۳۷۶، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.    
۱۱۵. ↑ حصکفی، محمد بن علی، الدر المختار، ج۲، ص۵۷۴، علاءالدین بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.
۱۱۶. ↑ ابن‌نجیم، زین‌الدین بن ابراهیم، البحر الرائق، ج۲، ص۳۷۶، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.    
۱۱۷. ↑ ابن‌عابدین، محمدامین، حاشیة رد المحتار علی الدر المختار، ج۲، ص۵۷۴، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.
۱۱۸. ↑ مالک بن انس، المدونة الکبری، ج۱، ص۴۲۳، روایت سحنون بن سعید تنوخی عن عبدالرحمن بن قاسم عن مالک بن انس، قاهره، دارالسعاده، بی‌تا.
۱۱۹. ↑ نووی، یحیی بن شرف، المجموع شرح المهذب، ج۸، ص۲۴۲، بیروت، دارالفکر.    
۱۲۰. ↑ حطاب رعینی، محمد بن محمد، مواهب الجلیل، ج۳، ص۱۲۶، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق.    
۱۲۱. ↑ حطاب رعینی، محمد بن محمد، مواهب الجلیل، ج۲، ص۵۴۱، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق.    
۱۲۲. ↑ موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۴۱۰، کتاب الحج، القول فی الحج بالنذر و العهد و الیمین، مسالة ۹.    
۱۲۳. ↑ مجلسی، محمدباقر، مراة العقول فی شرح اخبار آل الرسول، ج۱۷، ص۱۶۴، به کوشش سیدهاشم رسولی محلاتی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۳ش.    
۱۲۴. ↑ شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، ج۲، ص۱۸۱، تحقیق سیدمحمد کلانتر، قم، انتشارات مکتبه داوری، ۱۴۱۰ق.    
۱۲۵. ↑ طوسی، محمد بن حسن، الاستبصار فیما اختلف من الاخبار، ج۲، ص۱۴۹، به کوشش سیدحسن موسوی خرسان، تهران، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳ش.    
۱۲۶. ↑ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، المقنعه، ص۵۶۵، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۰ق.    
۱۲۷. ↑ ابن‌ادریس حلی، محمد بن احمد، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، ج۳، ص۶۱، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۱ق.    
۱۲۸. ↑ نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۳۵، ص۳۸۴، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
۱۲۹. ↑ محقق حلی، جعفر بن حسن، المختصر النافع فی فقه الامامیه، ص۷۶، تهران، انتشارات بنیاد بعثت، ۱۴۱۰ق.    
۱۳۰. ↑ حلی، حسن بن یوسف، مختلف الشیعه فی احکام الشریعه، ج۴، ص۳۷۹، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ق.    
۱۳۱. ↑ نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۳۵، ص۳۸۵، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
۱۳۲. ↑ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، المقنعه، ص۴۴۱، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۰ق.    
۱۳۳. ↑ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، المقنعه، ص۵۶۵، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۰ق.    
۱۳۴. ↑ ابن‌ادریس حلی، محمد بن احمد، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، ج۳، ص۶۱، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۱ق.    
۱۳۵. ↑ طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، ج۱، ص۳۰۳، به کوشش محمدباقر بهبودی و سیدمحمدتقی کشفی، تهران، انتشارات مکتبه المرتضویه، ۱۳۵۱ش.    
۱۳۶. ↑ حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، ج۲۳، ص۳۲۲، موسسه آل البیت، قم.    
۱۳۷. ↑ طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی، ج۴، ص۵۲۷، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۰۹ق.    
۱۳۸. ↑ خمینی، سیدروح الله، تحریر الوسیله، ج۱، ص۳۹۰، نجف، دارالکتب العلمیه، ۱۳۹۰ق.    
۱۳۹. ↑ طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی، ج۴، ص۵۲۷، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۰۹ق.    
۱۴۰. ↑ خمینی، سیدروح الله، تحریر الوسیله، ج۱، ص۳۹۰، نجف، دارالکتب العلمیه، ۱۳۹۰ق.    
۱۴۱. ↑ شهید اول، محمد بن مکی، غایة المراد فی شرح نکت الارشاد، ج۳، ص۴۴۶-۴۴۷، تحقیق گروهی از محققان، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۴۱۴ – ۱۴۲۱ق.    
۱۴۲. ↑ آل‌عصفور، حسین، عیون الحقائق الناظره، ج۲، ص۲۶۲، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۰ق.    
۱۴۳. ↑ نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۳۵، ص۳۸۳، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
۱۴۴. ↑ ابن‌نجیم، زین‌الدین بن ابراهیم، البحر الرائق، ج۳، ص۱۳۲-۱۳۳، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
۱۴۵. ↑ ابن‌عابدین، محمدامین، حاشیة رد المحتار علی الدر المختار، ج۲، ص۶۱۹، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.    
۱۴۶. ↑ مالک بن انس، المدونة الکبری، ج۱، ص۴۶۵-۴۶۶، روایت سحنون بن سعید تنوخی عن عبدالرحمن بن قاسم عن مالک بن انس، قاهره، دارالسعاده، بی‌تا.    
۱۴۷. ↑ قیراوانی، ابن‌ابی‌زید، رساله، ص۴۳۳، به کوشش صالح عبدالسمیع، بیروت، المکتبه الثقافة.
۱۴۸. ↑ آبی ازهری، صالح بن عبدالله، الثمر الدانی علی رساله القیروانی، ص۴۳۳، بیروت، مکتبه الثقافیه، بی‌تا.    
۱۴۹. ↑ حلی، حسن بن یوسف، قواعد الاحکام فی معرفة الحلال و الحرام، ج۳، ص۲۹۱، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۳ق.    
۱۵۰. ↑ فاضل هندی، محمد بن حسن، کشف اللثام، ج۹، ص۸۶، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۶ق.    
۱۵۱. ↑ شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، ج۲، ص۱۸۱، تحقیق سیدمحمد کلانتر، قم، انتشارات مکتبه داوری، ۱۴۱۰ق.    
۱۵۲. ↑ سرخسی، محمد بن احمد، المبسوط، ج۴، ص۱۳۱، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.    
۱۵۳. ↑ مزنی، اسماعیل بن یحیی، مختصر المزنی، ص۲۹۷، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.
۱۵۴. ↑ حطاب رعینی، محمد بن محمد، مواهب الجلیل، ج۴، ص۵۱۲، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق.
۱۵۵. ↑ حطاب رعینی، محمد بن محمد، مواهب الجلیل، ج۴، ص۵۱۵، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق.
۱۵۶. ↑ حلی، حسن بن یوسف، مختلف الشیعه فی احکام الشریعه، ج۸، ص۱۸۹-۱۹۰، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ق.    
۱۵۷. ↑ مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان، ج۶، ص۱۲۲، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۳ق.    
۱۵۸. ↑ آل‌عصفور، حسین، عیون الحقائق الناظره، ج۲، ص۲۶۲، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۰ق.    
۱۵۹. ↑ موسوی عاملی، سیدمحمد بن علی، مدارک الاحکام فی شرح شرائع الاسلام، ج۷، ص۱۰۳، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۰ق.    
۱۶۰. ↑ نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۳۵، ص۳۸۳، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
۱۶۱. ↑ طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی، ج۴، ص۵۲۶، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۰۹ق.    
۱۶۲. ↑ عسقلانی، ابن‌حجر، فتح الباری، ج۱۱، ص۵۱۱، حقیق محمد فواد عبدالباقی و محب‌الدین خطیب، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.
۱۶۳. ↑ شکوکانی، محمد بن علی، نیل الاوطار شرح منتقی الاخبار، ج۹، ص۱۴۸، بیروت، دارالجیل، ۱۹۷۳م.
۱۶۴. ↑ ابن‌عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الکافی فی فقه اهل المدینه، ص۴۵۷، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۷ق.    
۱۶۵. ↑ نک:آملی، محمدتقی، مصباح الهدی فی شرح العروة الوثقی، ج۱۲، ص۱۸۴، تهران، انتشارات فردوسی، ۱۳۸۰ق.    
۱۶۶. ↑ حسینی شاهرودی، سیدمحمود، کتاب الحج، ج۱، ص۴۱۹-۴۲۰، النجف الاشرف، مطبعة القضاء، ۱۳۸۲ ش.
۱۶۷. ↑ حسینی روحانی، سیدمحمدصادق، فقه الصادق (علیه‌السلام)، ج۹، ص۳۲۶، قم، دارالکتاب، ۱۴۱۳ق.    
۱۶۸. ↑ ابن‌عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الکافی فی فقه اهل المدینه، ج۱، ص۴۵۷، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۷ق.    
۱۶۹. ↑ شهید اول، محمد بن مکی، الدروس الشرعیه فی فقه الامامیه، ج۱، ص۳۱۹، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ق.    
۱۷۰. ↑ بحرانی،‌ هاشم بن سلیمان، غایة المرام و حجة الخصام، ج۱، ص۳۹۸، به کوشش عاشور.
۱۷۱. ↑ شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، ج۲، ص۱۸۱، تحقیق سیدمحمد کلانتر، قم، انتشارات مکتبه داوری، ۱۴۱۰ق.    
۱۷۲. ↑ موسوی عاملی، سیدمحمد بن علی، مدارک الاحکام فی شرح شرائع الاسلام، ج۷، ص۱۰۳، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۰ق.    
۱۷۳. ↑ نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۳۵، ص۳۸۶، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
۱۷۴. ↑ خمینی، سیدروح الله، تحریر الوسیله، ج۱، ص۳۹۰، نجف، دارالکتب العلمیه، ۱۳۹۰ق.    
۱۷۵. ↑ خویی، سیدابوالقاسم، معتمد العروة الوثقی، محاضرات الخویی، ج۱، ص۴۴۹، به کوشش رضا خلخالی، قم، انتشارات مدرسه دارالعلم، ۱۴۰۴ق.
۱۷۶. ↑ بهجت، محمدتقی، جامع المسائل، ج۲، ص۲۲۳، قم، ۱۴۲۶ق.
۱۷۷. ↑ حلی، یحیی بن سعید، الجامع للشرائع، ص۴۲۴-۴۲۵، قم، انتشارات موسسه سیدالشهداء، ۱۴۰۵ق.    
۱۷۸. ↑ حلی، حسن بن یوسف، تحریر الاحکام الشرعیه علی مذهب الامامیه، ج۴، ص۳۵۶، به کوشش ابراهیم بهادری، قم، انتشارات موسسه امام صادق، ۱۴۲۰ق.    
۱۷۹. ↑ سبزواری، محمدباقر، ذخیرة المعاد، ج۱، ص۵۶۶، آل البیت.    
۱۸۰. ↑ طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی، ج۴، ص۵۲۴-۵۲۵، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۰۹ق.    
۱۸۱. ↑ طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی، ج۴، ص۵۸۸، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۰۹ق.    
۱۸۲. ↑ آملی، محمدتقی، مصباح الهدی فی شرح العروة الوثقی، ج۱۱، ص۳۵۱-۳۵۲، تهران، انتشارات فردوسی، ۱۳۸۰ق.    
۱۸۳. ↑ مدنی کاشانی، رضا، براهین الحج للفقهاء و الجج، ج۲، ص۱۹۴-۱۹۵، کاشان، المدرسة العلمیة المدنی.
۱۸۴. ↑ شهید اول، محمد بن مکی، الدروس الشرعیه فی فقه الامامیه، ج۱، ص۳۱۷، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ق.    
۱۸۵. ↑ ابن‌فهد حلی، احمد بن محمد، الرسائل العشر، ص۱۹۶، به کوشش سیدمهدی رجایی، قم، انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۹ق.    
۱۸۶. ↑ شربینی، محمد بن احمد، مغنی المحتاج الی معرفة معانی الفاظ المنهاج، ج۶، ص۲۴۶، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۷ق.    
۱۸۷. ↑ ابن‌حجر، هیثمی، حواشی علی تحفة المنهاج بشرح المنهاج، ج۱۰، ص۸۹، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
۱۸۸. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ج۴، ص۳۹۸، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
۱۸۹. ↑ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۹۷، به کوشش سیدحسن موسوی خرسان، تهران، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۴ش.    
۱۹۰. ↑ حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، ج۸، ص۷۹، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۴–۱۴۲۳ق.    
۱۹۱. ↑ طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، ج۱، ص۳۵۵، به کوشش محمدباقر بهبودی و سیدمحمدتقی کشفی، تهران، انتشارات مکتبه المرتضویه، ۱۳۵۱ش.    
۱۹۲. ↑ طوسی، ابن‌حمزه، الوسیله، ص۱۷۲، انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.    
۱۹۳. ↑ حلی، حسن بن یوسف، تحریر الاحکام الشرعیه علی مذهب الامامیه، ج۱، ص۵۷۹، به کوشش ابراهیم بهادری، قم، انتشارات موسسه امام صادق، ۱۴۲۰ق.    
۱۹۴. ↑ رافعی، عبدالکریم بن محمد، فتح العزیز، ج۷، ص۲۷۶-۳۷۵، دارالفکر.    
۱۹۵. ↑ نووی، یحیی بن شرف، المجموع شرح المهذب، ج۸، ص۶، بیروت، دارالفکر.    
۱۹۶. ↑ شربینی، محمد بن احمد، مغنی المحتاج الی معرفة معانی الفاظ المنهاج، ج۲، ص۲۴۱، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۷ق.    
۱۹۷. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ج۴، ص۴۰۱، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
۱۹۸. ↑ نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۹، ص۲۸۳، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
۱۹۹. ↑ خوانساری، سیداحمد، جامع المدارک، ج۲، ص۴۹۱، به کوشش غفاری، تهران، مکتبة الصدوق، ۱۴۰۵ق.    
۲۰۰. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ج۴، ص۴۰۱، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
۲۰۱. ↑ صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، تحقیق و تصحیح علی‌اکبر غفاری، ج۲، ص۲۰۴، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.    
۲۰۲. ↑ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۱۶۷، به کوشش سیدحسن موسوی خرسان، تهران، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۴ش.    
۲۰۳. ↑ طوسی، محمد بن حسن، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی، ص۲۳۵، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۰ق.    
۲۰۴. ↑ حلی، حسن بن یوسف، تحریر الاحکام الشرعیه علی مذهب الامامیه، ج۱، ص۶۰۱، به کوشش ابراهیم بهادری، قم، انتشارات موسسه امام صادق، ۱۴۲۰ق.    
۲۰۵. ↑ شهید اول، محمد بن مکی، الدروس الشرعیه فی فقه الامامیه، ج۱، ص۳۱۹، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ق.    
۲۰۶. ↑ صدوق، محمد بن علی، المقنع، ص۲۹۰، قم، انتشارات موسسه الامام الهادی، ۱۴۱۵ق.    
۲۰۷. ↑ عبدالعزیز بن نحریر، المهذب، ج۱، ص۲۶۳، براج، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۶ق.
۲۰۸. ↑ ابن‌ادریس حلی، محمد بن احمد، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، ج۱، ص۶۱۴، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۱ق.    
۲۰۹. ↑ نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۲۰، ص۶۱-۶۲، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
۲۱۰. ↑ ملاخسرو، محمد بن فرامرز، درر الحکام شرح غرر الاحکام، ج۱، ص۲۳۲، دارالاحیاء الکتب العربیه.    
۲۱۱. ↑ زیعلی، عثمان بن علی، تبیین الحقائق شرح کنز الدقائق، ج۲، ص۳۷، القاهره، دارالکتب الاسلامی، ۱۳۱۳ق.    
۲۱۲. ↑ گروهی از علما زیر نظر نظام‌الدین بلخی، الفتاوی الهندیه فی مذهب ابی‌حنیفه، ج۱، ص۲۳۵، بیروت، دارالفکر، ۱۳۱۰ق.    
۲۱۳. ↑ فیروزآبادی، ابی‌اسحاق، التنبیه فی الفقه الشافعی، ج۱، ص۷۹، به کوشش احمد حیدر، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۰۳ق.    
۲۱۴. ↑ نووی، یحیی بن شرف، المجموع شرح المهذب، ج۸، ص۲۶۹، بیروت، دارالفکر.    
۲۱۵. ↑ رحیبانی، مصطفی، مطالب اولی النهی، ج۲، ص۴۳۹، دمشق، المکتب الاسلامی، ۱۹۶۱م.    
۲۱۶. ↑ عبدالسلام بن عبدالله، المحرر فی الفقه، الریاض، ج۱، ص۲۴۸، مکتبة المعارف، ۱۴۰۴ق.    
۲۱۷. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ج۴، ص۵۲۸، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
۲۱۸. ↑ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۲۷۶، به کوشش سیدحسن موسوی خرسان، تهران، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۴ش.    
۲۱۹. ↑ عسقلانی، ابن‌حجر، تلخیص الحبیر فی تخریج احادیث الرافعی الکبیر، ج۷، ص۲۷۵، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
۲۲۰. ↑ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، احکام النساء، ص۳۳، تحقیق مهدی نجف، بیروت، دارالمفید، ۱۴۱۴ق.    
۲۲۱. ↑ حلی، حسن بن یوسف، قواعد الاحکام فی معرفة الحلال و الحرام، ج۱، ص۴۴۹، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۳ق.    
۲۲۲. ↑ طباطبائی، سیدعلی، ریاض المسائل فی بیان احکام الشرع بالدلائل، ج۷، ص۱۴۵-۱۴۶، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ق.    
۲۲۳. ↑ عبدالعزیز بن نحریر، المهذب، ج۱، ص۲۳۳، براج، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۶ق.
۲۲۴. ↑ ابن‌ادریس حلی، محمد بن احمد، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، ج۱، ص۵۷۰، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۱ق.    
۲۲۵. ↑ دلیل الناسک، ص۲۶۴.
۲۲۶. ↑ شربینی، محمد بن احمد، مغنی المحتاج الی معرفة معانی الفاظ المنهاج، ج۲، ص۲۴۷، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۷ق.    
۲۲۷. ↑ ابن‌حجر، هیثمی، حواشی علی تحفة المنهاج بشرح المنهاج، ج۱۰، ص۸۹، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
۲۲۸. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ج۴، ص۴۶۸-۴۶۹، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
۲۲۹. ↑ صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، تحقیق و تصحیح علی‌اکبر غفاری، ج۲، ص۵۴۵، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.    
۲۳۰. ↑ حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، ج۸، ص۲۰۱-۲۰۲، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۴–۱۴۲۳ق.    
۲۳۱. ↑ کرکی، علی بن حسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد، ج۳، ص۲۲۷-۲۲۸، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۱ق.    
۲۳۲. ↑ نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۹، ص۸۳، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
۲۳۳. ↑ خوانساری، سیداحمد، جامع المدارک، ج۲، ص۵۴۴، به کوشش غفاری، تهران، مکتبة الصدوق، ۱۴۰۵ق.    
۲۳۴. ↑ احمد بن محمدمهدی، نراقی، مستند الشیعه فی احکام الشریعه، ج۱۳، ص۸۴، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۵ق.    
۲۳۵. ↑ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، احکام النساء، ص۳۳، تحقیق مهدی نجف، بیروت، دارالمفید، ۱۴۱۴ق.    
۲۳۶. ↑ مغربی، نعمان بن محمد، دعائم الاسلام، ج۱، ص۱۸۲، تحقیق آصف بن علی‌اصغر فیضی، قاهره، دارالمعارف، ۱۳۸۳ق.    
۲۳۷. ↑ حلی، حسن بن یوسف، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، ج۶، ص۴۴، مشهد، انتشارات بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۴۱۴ق.    


• دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، برگرفته از مقاله «حج پیاده»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۹/۴/۳۱.    
• تونه‌ای، مجتبی، فرهنگنامه حج، ص۳۶۹-۳۷۰.
• ساعدی، محمد، (مدرس حوزه و پژوهشگر)    ، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی    


رده‌های این صفحه : احکام حج | اقسام حج | دیدگاه های فقهی امام خمینی | مباحث فقهی
جعبه ابزار