• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

حج تمتع

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



مقالات مرتبط: حج تمتع (مفردات‌قرآن).
دیگر کاربردها: تمتع (ابهام‌زدایی).


حج تمتّع یکی از اقسام سه‌گانه حج (قران، افراد، تمتع) و حجی است که حجگزار ابتدا برای مناسک عمره محرم شده و بعد از خروج از احرام از داخل مکه برای حج محرم می‌گردد. این نوع حج به خاطر تحلل بین عمره و حج به این اسم معروف شده است.
حج تمتع در سال دهم هجری در جریان حجة الوداع از طرف خداوند و توسط پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) تشریع گردید اما با وجود این خلیفه دوم با آن مخالفت نمود و در دوران خلافت خود از آن ممانعت می‌کرد؛ اما امام علی (علیه‌السلام) و بعضی از صحابه دیگر با تحریم تمتع مخالف بوده و آن را مراعات نمی‌کردند.
این حج از دو بخش عمره و حج تشکیل یافته و عمره باید قبل از حج ادا شود. عمره تمتع، از بخش‌های احرام، طواف و نماز آن، سعی و تقصیر تشکیل شده و به نظر فقیهان شیعه و برخی فقیهان اهل سنت پس از تقصیر، محرّماتِ احرام بر احرام‌گزار حلال می‌شود. بخش حج، از احرام، وقوف در عرفات، وقوف در مشعر، مناسک منا، طواف زیارت و نماز آن، سعی، طواف نساء و نماز آن، بیتوته در منا و رمی جمرات تشکیل شده است.
نیت، به جا آوردن عمره در ماه‌های حج، ادای حج و عمره در یک سال، احرام حج از مکه، ادای حج و عمره توسط یک فرد و یا از طرف یک شخص، خارج نشدن از مکه بعد از خارج شدن از احرام عمره و قبل از احرام حج، تقدم عمره بر حج و تحلل بین عمره و حج از شرایط حج تمتع محسوب می‌شوند.

فهرست مندرجات

۱ - واژه‌شناسی
۲ - تمتع در قرآن
۳ - حکمت تشریع
۴ - منع عمر از تمتع
       ۴.۱ - دلیل بدعت عمر
       ۴.۲ - مخالفان بدعت عمر
۵ - حکم حج تمتّع
۶ - چگونگی حج تمتّع
۷ - شرایط حج تمتّع
       ۷.۱ - نیت
       ۷.۲ - به جا آوردن عمره در ماه‌های حج
       ۷.۳ - ادای حج و عمره در یک سال
       ۷.۴ - احرام حج از مکه
       ۷.۵ - ادای حج و عمره توسط یک فرد
       ۷.۶ - خارج نشدن از مکه
       ۷.۷ - تقدم عمره بر حج
       ۷.۸ - تحلل از احرام عمره پیش از احرام حج
۸ - ویژگی‌های حج تمتّع
       ۸.۱ - پیوند استوار حج با عمره
       ۸.۲ - لزوم تقدم عمره بر حج
       ۸.۳ - لزوم ادای عمره تمتّع در ماه‌های حج
       ۸.۴ - ضرورت ادای حج و عمره در یک سال
       ۸.۵ - مواقیت احرام
       ۸.۶ - طواف نساء
       ۸.۷ - زمان قطع تلبیه
       ۸.۸ - پیش‌انداختن و تاخیر برخی مناسک
       ۸.۹ - قربانی
       ۸.۱۰ - چگونگی انعقاد احرام
       ۸.۱۱ - ادای طواف
       ۸.۱۲ - عدول
       ۸.۱۳ - چگونگی تحلل
۹ - فهرست منابع
۱۰ - پانویس
۱۱ - منبع


واژه تمتّع، به معنای برخوردار شدن و بهره بردن و اصطلاح فقهی حج تمتّع، به معنای حجی است که در آن حجگزار ابتدا برای مناسک عمره تمتّع محرم می‌شود و پس از خروج از احرام، دوباره برای حج احرام می‌بندد. از آن رو به این نوع از حج، تمتّع گفته می‌شود که اداکننده آن در فاصله زمانی میان حج و عمره می‌تواند کارهایی را که در حال احرام حرام شمرده می‌شد، انجام دهد. از آن‌جا که ارتباط میان این عمره و حج تمتّع به گونه‌ای است که به منزله یک عمل محسوب می‌شوند، گویا این تمتّع و بهره‌مندی در حج روی داده است.
[۱۱] سبزواری،‌ هادی، شرح نبراس الهدی، ص۲۶۳، قم، بیدار، ۱۴۲۱ق.
برخی فقها انجام یافتن حج و عمره در یک سفر و بی‌نیازی از سفرهای متعدد را وجه نام‌گذاری این نوع حج به تمتّع دانسته‌اند. با تحلیل اخیر حج قِران، از دیدگاه اهل سنت، به معنای حجی که در آن احرام به حج و عمره، در یک زمان صورت می‌گیرد، از مصادیق حج تمتّع به شمار می‌رود.
[۱۶] ابن‌تیمیه، احمد بن عبدالحلیم، مجموع الفتاوی، ج۲۶، ص۲۷۱، به کوشش عبدالرحمن بن محمد بن قاسم، قاهره، مکتبه ابن‌تیمیه، بی‌تا.
معدودی دیگر بهره بردن احرام‌گزار را از ثواب عمره در ماه‌های حج ـ که در عصر جاهلی امری ناپسند شمرده می‌شد ـ وجه نامیده شدن آن به حج تمتّع دانسته‌اند.


واژه تمتّع برگرفته از آیه ۱۹۶ بقره «فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ اِلَی الْحَجِّ...» است و گاهی این نوع حج در احادیث و به تبع آن در منابع فقهی «متعة الحج» خوانده شده و انجام‌دهنده آن متمتّع خوانده می‌شود. به نظر بسیاری از فقیهان امامی و اهل سنت، این آیه بر مشروعیت حج تمتّع دلالت دارد. و بر این مشروعیت ادعای اجماع مسلمانان نیز شده است. قرآن از میان اقسام سه‌گانه حج (افراد، قران و تمتّع) تنها به حج تمتّع تصریح کرده است که بر اهمیت خاص آن دلالت دارد بر پایه روایتی، امام باقر (علیه‌السّلام) تمتّع را برترین نوع حج شمرده و در روایتی از امام صادق (علیه‌السّلام) و امام باقر (علیه‌السّلام) چنین نقل شده که «اگر هزار حج به جا آوریم، جز حج تمتّع انجام نمی‌دهیم». شماری از اهل سنت، با توجه به تعریف گسترده خود از حج تمتّع که شامل حجگزارانی که قربانی به همراه می‌برند نیز می‌شود، برآنند که حج پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در حجة الوداع حج تمتّع بوده است. هر چند به نظر امامیان، این حج به، سبب همراه داشتن قربانی، حج قران بوده است.


بر پایه روایات، حکمت تشریع حج تمتّع در سال دهم هجری
[۴۵] ابوداود، سلیمان بن اشعث، سنن ابی‌داود، ج۱، ص۴۲۵-۴۲۶، به کوشش سعید اللحام، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۰ق.
تخفیفی از جانب خداوند برای حجگزاران و جلوگیری از طولانی شدن و در نتیجه فساد احرام است. اعراب در جاهلیت، حج و عمره را جدای از هم و با فاصله‌ای زمانی انجام می‌دادند و جمع کردن حج و عمره را ممنوع می‌پنداشتند.
[۴۷] نک: بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، ج۲، ص۱۵۲، به کوشش عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۱ق.
[۴۸] ابن‌قدامه، عبدالله، المغنی، ج۳، ص۲۳۷، بیروت، دارالکتب العلمیه.
از این رو فرمان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، مبنی بر ادای عمره در سفر حج، در قالب حج تمتّع بر آنان، گران آمد و با ایستادگی در برابر آن حضرت، ایشان را به خشم آوردند.
[۴۹] نک: شیبانی، احمد بن حنبل، مسند احمد بن حنبل، ج۴، ص۲۸۶، بیروت، دارالصادر، بی‌تا.
[۵۰] نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۴، ص۳۳-۳۴، تصحیح محمد فواد عبدالباقی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۹ق.
برخی منابع از مخالفت عمر بن خطاب با حج تمتّع در زمان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) گزارش داده‌اند.
[۵۴] مجلسی، محمدتقی، لوامع صاحبقرانی، ج۷، ص۲۰۲، اسماعیلیان، ۱۴۱۴ق.



حج تمتّع در حجة الوداع توسط اصحاب پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و نیز چند سال پس از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) انجام شد، ولی عمر بن خطاب، در دوران خلافت خود، ضمن اعتراف به جواز حج تمتّع در زمان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، آن را ممنوع شمرد و در این باره سختگیری کرد
[۵۶] بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، ج۷، ص۲۰۶، بیروت، دارالفکر.
؛ حتی مخالفان را کیفر می‌داد
[۵۹] عسقلانی، ابن‌حجر، فتح الباری شرح عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، ج۳، ص۳۳۲، تحقیق محمد فواد عبدالباقی و محب‌الدین خطیب، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.
تا آن‌جا که برخی از صحابیان، درباره این موضوع، سکوت را برگزیدند و حتی به دیگران سفارش می‌کردند که در زمان حیاتشان، سخنی مبنی بر جواز حج تمتّع از آنان نقل نشود.
[۶۰] نک: نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۴، ص۴۸، تصحیح محمد فواد عبدالباقی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۹ق.

این منع، از بدعت‌های عمر بن خطاب شمرده شده است. پس از عمر، عثمان و معاویه نیز مردم را از حج، به گونه تمتّع، باز می‌داشتند
[۶۳] بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، ج۲، ص۱۵۱، به کوشش عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۱ق.
[۶۴] نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۴، ص۴۶، تصحیح محمد فواد عبدالباقی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۹ق.
و گاه بر آن سختگیری می‌کردند. به تدریج، به ویژه در عصر عباسیان، ظاهراً به استناد نظر ابن‌عباس، این منع برداشته شد و حج تمتّع آزاد گردید.

۴.۱ - دلیل بدعت عمر

دلیلی که عمر بن خطاب برای ممنوعیت حج تمتّع اقامه می‌کرد، ناخوشایند بودن آمیزش و تمتّعات جنسی، در فاصله زمانی عمره و حج، و نیز رواج یافتن زیارت کعبه و ادای عمره در طول سال با سفرهای جداگانه و در نتیجه، رشد اقتصادی مکیان بود.
[۶۸] شیبانی، احمد بن حنبل، مسند احمد بن حنبل، ج۱، ص۵۰، بیروت، دارالصادر، بی‌تا.
[۶۹] نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۴، ص۴۶، تصحیح محمد فواد عبدالباقی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۹ق.
[۷۰] بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، ج۵، ص۲۱، بیروت، دارالفکر.
برخی فقها، فرمان عمر درباره ترک حج تمتّع و انجام جداگانه عمره را مصداق اتمام عمره (در آیه ۱۹۶ بقره) به شمار آورده‌اند. در پاسخ باید گفت: اولاً در این صورت صدر آیه با این ذیل تعارض خواهد داشت؛ ثانیاً مراد از اتمام حج، به تصریح شماری از مفسران، انجام کامل عمل است؛ به ویژه آن‌که در مقابل فرض احصار (ناتوانی از انجام کامل حج) ذکر شده است. گذشته از این که استناد به آیه در کلام عمر مطرح نشده است. از این رو، در منابع امامی و اهل سنت تحریم حج تمتّع خلاف نص قرآن و سنت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و عمل صحابه
[۸۱] نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۴، ص۴۹، تصحیح محمد فواد عبدالباقی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۹ق.
[۸۲] نسائی، احمد بن علی، سنن النسائی، ج۵، ص۱۵۱، تحقیق صدقی جمیل العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۳۴۸ق.
خوانده شده و حتی برخی از اهل سنت، نهی او را نامعتبر دانسته‌اند شماری دیگر از آنان در صدد توجیه این نهی بر آمده و گفته‌اند که با توجه به برتر بودن حج افراد از تمتّع، نهی عمر تنزیهی بوده و هدف وی، ترغیب مردم به حج افراد بوده است. برخی دیگر گفته‌اند که مراد عمر، ممنوعیت عدول از حج افراد به عمره تمتّع بوده است.
[۸۷] قرطبی، محمد بن احمد، تفسیر قرطبی، ج۲، ص۳۹۲، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق. خسرو ۱۳۶۴ش.
بر پایه نظری دیگر، به استناد برخی روایات،
[۸۸] ازدی، محمد بن فتوح، الجمع بین الصحیحین البخاری و مسلم، ج۱، ص۲۷۱، تحقیق علی حسین البواب، بیروت، دار ابن‌حزم، ۱۴۲۳ق.
حج تمتّع ویژه صحابه است. ولی این توجیهات را با سخن صریح عمر بن خطاب و نیز رویه عملی او در این باره ناسازگار شمرده و نقد کرده‌اند.
[۹۱] مجلسی، محمدباقر، زاد المعاد، ج۱، ص۱۷۸، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۲۳ق.


۴.۲ - مخالفان بدعت عمر

به رغم سکوت یا انعطاف برخی از صحابیان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، در برابر تحریم حج تمتّع، شماری از آنان به صراحت با آن به مخالفت برخاستند و حتی در مقام عمل، این ممنوعیت را مراعات نکردند؛ از جمله:
۱. امام علی (علیه‌السّلام):
[۹۴] بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، ج۲، ص۱۵۱، به کوشش عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۱ق.
[۹۵] نسائی، احمد بن علی، سنن النسائی، ج۵، ص۱۵۲، تحقیق صدقی جمیل العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۳۴۸ق.
آن حضرت در برابر اعتراض عثمان بن عفان به سبب ادای حج تمتّع تصریح کرد که نمی‌توان سخن رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را به خاطر دیگران رها ساخت.
[۹۶] شیبانی، احمد بن حنبل، مسند احمد بن حنبل، ج۲، ص۹۵، بیروت، دارالصادر، بی‌تا.
[۹۷] بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، ج۵، ص۲۱، بیروت، دارالفکر.

۲. عبدالله بن عمر: فرزند عمر، در موارد متعدد، بر جواز حج تمتّع تاکید کرده و با تصریح به مستند قرآنی آن و سیره نبوی، نهی پدرش را نادرست و بدون مستند شمرده است.
۳. عایشه: او در پاسخ به نهی معاویه از ادای حج تمتّع، به غلامان و نزدیکان خود دستور داد که حج تمتّع به جا آورند. وی خطاب به معاویه تاکید کرد که رفتار او مطابق واقعیت است.
۴. عبدالله بن عباس: ابن‌عباس نیز همواره بر این‌که این نوع حج را همراه با پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و مهاجران و انصار انجام داده، تاکید داشت
[۱۰۱] شیبانی، احمد بن حنبل، مسند احمد بن حنبل، ج۱، ص۳۳۷، بیروت، دارالصادر، بی‌تا.
و در پاسخ به پرسش شخصی از او در این باره، صریحاً آن را جایز شمرد.
[۱۰۲] شیبانی، احمد بن حنبل، مسند احمد بن حنبل، ج۶، ص۳۴۸، بیروت، دارالصادر، بی‌تا.
[۱۰۳] نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۴، ص۵۵، تصحیح محمد فواد عبدالباقی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۹ق.

۵. ابی بن کعب: وی در مخالفت با ممانعت عمر از متعه حج، به او صریحاً گفت که با توجه به نزول آیه درباره آن و نیز سیره پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، وی حق این کار را ندارد.
۶. سعد بن ابی‌وقاص: او در پاسخ به پرسشی درباره حج تمتّع گفت که آن هنگام که نهی‌کننده از حج تمتّع کافر به شمار می‌رفت، ما با پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) این نوع حج را انجام می‌دادیم.
۷. عمران بن حصین: او با تصریح به این‌که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) میان حج و عمره جمع کرد (در قالب حج تمتّع) و پس از آن آیه‌ای در نسخ آن نازل نشده، تحریم حج تمتّع را صرفاً دیدگاه شخصی عمر می‌دانست.
همچنین بر پایه احادیث شیعه، امامان (علیهم‌السّلام) به صراحت اعلام کرده‌اند که در ادای حج تمتّع، تقیه را روا نمی‌دارند و آن را انجام می‌دهند.


به اجماع فقیهان امامی، آنچه به عنوان حجة الاسلام بر آفاقیان (غیرساکنان مکه و اطراف آن) واجب است، حج تمتّع است.
[۱۱۵] سبزواری، محمدباقر، ذخیرة المعاد، ج۲، ص۵۵۰، آل البیت.

به عقیده امام خمینی در تحریرالوسیله «حد دوری از هر طرف مکه بنابر اقوی‌ چهل و هشت میل می‌باشد، و کسی که در سر این حد است ظاهر این است که وظیفه‌اش تمتع‌ است، و اگر در اینکه منزلش داخل حد یا خارج از آن است شک نماید، واجب است فحص نماید. و اگر متمکن از فحص نباشد باید مراعات احتیاط نماید.» به‌هرحال مستند آنان در این باره، افزون بر آیه ۱۹۶بقره ـ که حج تمتّع را ویژه افرادی خاص، یعنی غیر حاضران در محدوده مکه «ذلِکَ لِمَنْ لَمْ یَکُنْ اَهْلُهُ حاضِرِی الْمَسْجِدِ الْحَرامِ» دانسته ـ، روایات پرشمار است. پاره‌ای از منابع، وجوب تمتّع را بر آفاقی، از ضروریات فقه امامی شمرده‌اند. مستند برخی فقها بر این حکم، بخشی دیگر از آیه مذکور «وَ اَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلَّه» است. در فقه امامی درباره جواز حج تمتّع برای غیر آفاقیان (ساکنان مکه و پیرامون آن) اختلاف نظر است و معدودی از امامیان، به کفایت آن از حجة الاسلام قائل شده‌اند. احادیثی هم بر این نظر دلالت دارد. ولی به نظر بیشتر امامیان، وظیفه این افراد تنها با ادای حج قران یا افراد ساقط می‌شود.
[۱۲۸] حلی، محمد بن ادریس، السرائر، ج۱، ص۵۲۰.

فقهای اهل سنت، درباره این‌که حج آفاقیان می‌تواند حج تمتّع باشد، اتفاق نظر دارند. اما درباره این‌که غیر آفاقیان هم می‌توانند حجة الاسلام خود را به گونه حج تمتّع به جا آورند یا نه، اختلاف دارند. حنفیان، به استناد آیه ۱۹۶ سوره بقره، حج تمتّع را برای اهل مکه و ساکنان میان شهر مکه و مواقیت، مجزی نمی‌دانند و به احادیثی هم استناد کرده‌اند.
[۱۳۵] بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، ج۲، ص۱۵۳-۱۵۴، به کوشش عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۱ق.
مالک بن انس نیز حج تمتّع را برای مکیان مکروه دانسته است. در مقابل، سایر فقهای اهل سنت، حجگزاران، اعم از مکی و غیر مکی، را در انتخاب هر یک از انواع سه‌گانه حج مخیر شمرده‌اند.
[۱۳۸] ابن‌قدامه، عبدالله، المغنی، ج۳، ص۵۰۳، بیروت، دارالکتب العلمیه.
آنان ضمیر ذلک را در آیه شریفه، اشاره به حکم وجوب قربانی دانسته‌اند نه انجام دادن حج تمتّع، و بر این اساس گفته‌اند که وجوب قربانی بر متمتّع، منوط به آن است که وی اهل مکه و اطراف آن نباشد.
[۱۴۰] عسقلانی، ابن‌حجر، فتح الباری شرح عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، ج۳، ص۳۴۶، تحقیق محمد فواد عبدالباقی و محب‌الدین خطیب، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.
ولی در نقد این نظر گفته‌اند که اولاً ذلک اسم اشاره دور است و به اصل حکم حج تمتّع باز می‌گردد که نسبت به موضوع وجوب قربانی دورتر است. ثانیاً برای بیان وجوب غالباً کلمه «علی» به کار می‌رود، نه حرف جر «لام» که در این آیه به کار رفته است و از آن تنها جواز ادای تمتّع برای غیر مکیان استنباط می‌شود، نه وجوب چیزی بر آنان. گذشته از این‌که احادیثی از امامان شیعه (علیهم‌السّلام) مراد از آیه را عدم تشریع حج تمتّع برای اهل مکه ذکر کرده‌اند.
امامیان، به استناد روایات، بر آنند که در مواردی که مکلف، میان انواع سه‌گانه حج (افراد، قران و تمتّع) مخیر است (مانند حج مستحب)، حج تمتّع بر دیگر انواع حج برتری دارد.
[۱۴۵] سبزواری، محمدباقر، ذخیرة المعاد، ج۲، ص۵۵۶، آل البیت.
[۱۴۶] مجلسی، محمدتقی، لوامع صاحبقرانی، ج۷، ص۴۸۱، اسماعیلیان، ۱۴۱۴ق.
میان فقهای مذاهب اهل سنت، حنبلیان و برخی شافعیان، حج تمتّع را با فضیلت‌ترین نوع حج دانسته‌اند. البته برخی از آنان این برتری را منوط به آن شمرده‌اند که حجگزار همراه خود قربانی نیاورده باشد.
[۱۵۲] ابن‌تیمیه حرانی، احمد بن عبدالحلیم، مجموعة الفتاوی، ج۲۶، ص۳۵.



حج تمتّع، به معنای عام خود، از دو بخش عمره و حج تشکیل شده است. عمره تمتّع با احرام بستن از میقات در یکی از ماه‌های حج (شوال، ذی‌قعده و ذی‌حجه)، ادای طواف و نماز آن، سعی و تقصیر انجام می‌گیرد. مطابق تحریرالوسیله گرچه «طواف نساء و نماز آن از اعمال واجب عمره تمتع نیست لکن به‌جای‌آوردن آن، بعد از انجام سعی و قبل از تقصیر، احتیاط مستحب است» به‌هرحال آخرین عمل عمره تمتع تقصیر است و پس از آن ـ به نظر امامیان
[۱۵۷] خویی، سیدابوالقاسم، المعتمد فی شرح المناسک، ج۵، ص۱۱۹، به کوشش محمدرضا موسوی خلخالی، قم، انتشارات دارالعلم، ۱۴۱۰ق.
و برخی فقیهان اهل سنت ـ انجام دادن محرمات احرام بر احرام‌گزار، حلال می‌شود. البته برخی از اهل سنت تحلل از احرام عمره را تنها برای آنان که قربانی همراه ندارند، قائلند و در غیر این صورت، بر آنند که محرم با تقصیر از احرام خارج نمی‌شود.
[۱۶۱] ابن‌تیمیه حرانی، احمد بن عبدالحلیم، مجموعة الفتاوی، ج۲۶، ص۵۶.
[۱۶۲] ابن‌قدامه، عبدالله، المغنی، ج۳، ص۵۱۲، بیروت، دارالکتب العلمیه.

به نظر مشهور فقیهان امامی، تراشیدن سر در عمره تمتّع و نیز در فاصله زمانی میان حج تمتّع و عمره، حرام و گاه موجب ثبوت کفاره است. به تصریح برخی از آنان، انجام عمره مفرده هم در این فاصله زمانی جایز نیست.
[۱۶۵] خویی، سیدابوالقاسم، المعتمد فی شرح المناسک، ج۳، ص۲۰۵، به کوشش محمدرضا موسوی خلخالی، قم، انتشارات دارالعلم، ۱۴۱۰ق.
[۱۶۶] تبریزی، جواد، التهذیب فی المناسک، ج۳، ص۱۲۶، قم، دارالتفسیر، ۱۴۲۳ق.
از دیدگاه آنان مستحب است متمتّع در این فاصله، شبیه احرا‌م‌گزاران شده و از پوشیدن لباس دوخته اجتناب کند.
بر پایه فقه امامی، حج تمتّع مرکب از این مناسک است: احرام بستن از مکه در روز ترویه یا در زمانی که وقوف در عرفات را در روز عرفه درک کند؛ وقوف به عرفات در روز عرفه، وقوف در مشعرالحرام در شب عید قربان، انجام دادن مناسک منا (رمی جمره عقبه، قربانی و حلق یا تقصیر) در روز عید قربان، طواف زیارت و نماز آن، سعی میان صفا و مروه، طواف نساء و نماز آن، بیتوته در منا ـ در شب‌های یازدهم، دوازدهم و در پاره‌ای موارد، شب سیزدهم ذی‌حجه ـ، رمی جمرات سه‌گانه در روزهای یازدهم و دوازدهم و در پاره‌ای موارد روز سیزدهم ذی‌حجه.
در فقه اهل سنت هم مناسک حج تمتّع همین‌گونه است؛ با این تفاوت که آنان طواف نساء را واجب نمی‌دانند و به جای آن، طواف وداع را از مناسک واجب یا مستحب شمرده‌اند.
به نظر مشهور فقیهان امامی، حجگزار در حج تمتّع، چه آفاقی باشد یا نباشد، لازم است قربانی کند. اما معدودی از امامیان و فقهای اهل سنت، قربانی کردن را بر متمتّعی که اهل مکه باشد، واجب نمی‌دانند؛ از جمله اسباب این اختلاف نظر، اختلاف درباره مشار الیه «ذلک» در آیه ۱۹۶ بقره است که به رای گروه دوم به وجوب قربانی اشاره دارد. برخی از فقهای امامی و شماری از اهل سنت، بر آنند که در حج تمتّع، بر احرام‌گزاری که از میقات احرام بسته باشد، قربانی واجب نیست.


فقیهان امامی و اهل سنت، برای تحقق و صحت حج تمتّع شروطی را بیان داشته‌اند که عبارتند از:

۷.۱ - نیت

نیت حج تمتع «یعنی انجام این نوع حج را در وقت شروع در احرام عمره، قصد نماید، بنابراین اگر آن را قصد ننماید یا نیّت غیر آن را بکند یا در نیتش بین آن و بین غیر آن مردّد باشد، حجّش صحیح نیست.»
بسیاری از فقهای امامی نیت را از شرایط صحت حج تمتّع شمرده‌اند؛ هرچند در تفسیر آن اختلاف نظر دارند.
[۱۹۳] سبزواری، محمدباقر، ذخیرة المعاد، ج۲، ص۵۷۱، آل البیت.
برخی فقها مراد از آن را چنین دانسته‌اند که حجگزار، از آغاز عمره تمتّع، نیت انجام این نوع از مناسک را داشته باشد و مردد نباشد. ضرورت این شرط از آن روست که حج، انواع مختلفی دارد که جز با نیت تعیین نمی‌شود. افزون بر این، در روایات نیز لزوم نیت تمتّع مطرح شده است برخی از فقهای اهل سنت هم نیت تمتّع را در ابتدا یا اثنای عمره تمتّع، شرط دانسته‌اند.

۷.۲ - به جا آوردن عمره در ماه‌های حج

به نظر فقیهان امامی، چنانچه عمره یا بخشی از آن در غیر ماه‌های حج (شوال، ذی‌قعده، ذی‌حجه) انجام شود، حج تمتّع صحیح نخواهد بود. به‌عبارت‌دیگر «مجموع عمره و حج تمتع باید در ماه‌های حج باشد.» و «ماه‌های حج، شوال و ذی القعده و تمام ذی الحجّه بنابر قول اصح می‌باشد.» اما در تعلیل لزوم انجام عمره تمتع در اشهر حج، پس در این باره، افزون بر اجماع، به احادیث هم استناد شده است.
[۲۱۱] سبزواری، محمدباقر، ذخیرة المعاد، ج۲، ص۵۷۲، آل البیت.
فقهای مذاهب اهل سنت نیز این شرط را ذکر کرده‌اند. البته به نظر حنفیان، آغاز شدن عمره در ماه‌های حج شرط نیست و ادای چهار شوط از طواف، در ماه‌های حج، کافی است. برخی از مالکیان هم معیار تحقق این شرط را پایان عمره (پایان یافتن عمره در ماه‌های حج) دانسته‌اند نه آغاز آن. برخی از اهل سنت، انجام شدن حج و عمره را در یک ماه، از شروط تمتّع شمرده‌اند.

۷.۳ - ادای حج و عمره در یک سال

از جمله شرایط حج تمتع این است که «حج و عمره در یک سال باشند.» بر اساس این شرط، چنانچه عمره تمتّع در ماه‌های حج ادا شود، ولی حج در سال بعد انجام شود، حج تمتّع صحیح نیست. به تصریح برخی فقیهان معاصر امامی، حتی در احرام ماندن عمره‌گزار تا سال بعد یا اقامت او در مکه، در این فاصله زمانی، موجب صحت حج تمتّع او نیست.
[۲۲۲] خویی، سیدابوالقاسم، المعتمد فی شرح المناسک، ج۳، ص۲۴۵، به کوشش محمدرضا موسوی خلخالی، قم، انتشارات دارالعلم، ۱۴۱۰ق.
فقیهان امامی، مستند این شرط را اجماع و نیز تعابیر احادیث که حاکی از آن است که عمره و حج تمتّع یک عبادت به شمار می‌روند، دانسته‌اند.
[۲۲۶] سبزواری، محمدباقر، ذخیرة المعاد، ج۲، ص۵۷۲، آل البیت.
شماری از فقهای مذاهب چهارگانه اهل سنت هم این شرط را ذکر کرده‌اند. البته حنفیان در این شرط هم معیار را ادای عمره و حج در یک سال دانسته‌اند، نه از زمان آغاز عمره تا پایان حج.

۷.۴ - احرام حج از مکه

فقیهان امامی به اتفاق بر آنند که احرام حج تمتّع، باید در حال اختیار، از داخل مکه و ترجیحاً از مسجدالحرام صورت گیرد. مستند آنان در این باره، افزون بر اجماع، روایات است. البته درباره این‌که مراد از مکه، شهر قدیم مکه است یا شامل مناطق جدید مکه هم می‌شود، اختلاف نظر وجود دارد. امام خمینی با ذکر این‌که احرام حج در صورت اختیار باید از داخل مکه باشد، در ادامه می‌فرماید «و بافضیلت‌ترین جاهای مکه، مسجد الحرام است و بافضیلت‌ترین جاهای مسجد الحرام مقام ابراهیم یا حجر اسماعیل است. و اگر احرام از مکه ممکن نباشد از هر جایی که ممکن است احرام ببندد و اگر اختیاراً و عمداً از غیر مکه احرام ببندد احرامش باطل است و اگر آن را جبران ننماید حجش باطل است. و صرف برگشتن به مکه بدون آنکه احرام را از نو ببندد کافی نیست، بلکه واجب است که آن را در مکه تجدید نماید، زیرا احرامی را که در غیر مکه بسته مثل نبستن است. و اگر از غیر مکه از روی نادانی یا فراموشی احرام ببندد واجب است در صورت امکان به مکه برگردد و احرام را تجدید نماید و اگر ممکن نباشد از همان جا که هست، تجدید می‌نماید.» برخی از فقهای اهل سنت هم محرم شدن از مکه یا نزدیک آن را از شروط حج تمتّع دانسته‌اند.

۷.۵ - ادای حج و عمره توسط یک فرد

بر پایه این شرط، چنانچه یک نفر برای ادای عمره تمتّع از جانب میت، و دیگری برای ادای حج از جانب همان میت اجیر شود، کار انجام شده مجزی نخواهد بود. همچنین است هنگامی که یک شخص، عمره تمتّع را از جانب فردی و حج تمتّعش را از جانب دیگری به جا آورد. مستند این حکم هم ارتباط نزدیک میان حج تمتّع و عمره تمتّع است تا آن‌جا که این دو عمل به منزله یک عمل‌اند.
[۲۴۹] تبریزی، جواد، التهذیب فی المناسک، ج۲، ص۴۶، قم، دارالتفسیر، ۱۴۲۳ق.
[۲۵۰] طباطبایی قمی، سیدحسین، کتاب الحج، ج۲، ص۱۴۶، قم، چاپخانه باقری، ۱۴۱۵ق.
به تصریح شماری از اهل سنت نیز انجام شدن حج و عمره از جانب یک فرد، شرط صحت حج تمتّع است.

۷.۶ - خارج نشدن از مکه

به تصریح شماری از فقهای اهل سنت، از جمله شرایط صحت تمتّع آن است که انجام‌دهنده آن، در فاصله زمانی میان حج و عمره، از سفری که موجب قصر نماز است، اجتناب کند.
[۲۵۳] ابن‌قدامه، عبدالله، المغنی، ج۳، ص۴۹۸، بیروت، دارالکتب العلمیه.
برخی از این شرط با عنوان لزوم اقامت در مکه و شماری هم با لزوم پرهیز از المام یاد کرده‌اند. مشهور امامیان هم، با استناد به احادیث، بیرون رفتن از مکه را پیش از احرام حج، برای متمتّع، جایز ندانسته‌اند. برخی از آنان خروج را به شرط اطمینان به بازگشت برای احرام به حج جایز دانسته‌اند.
[۲۶۴] افتخاری گلپایگانی، علی، آراء المراجع فی الحج علی ضوء فتاوی الامام الخمینی فی تحریر الوسیله، ج۱، ص۱۵۹، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۵ش.


۷.۷ - تقدم عمره بر حج

برخی فقیهان امامی و اهل سنت، به استناد احادیث و اجماع، بر آنند که از شرایط صحت تمتّع، مقدم داشتن عمره بر حج است.

۷.۸ - تحلل از احرام عمره پیش از احرام حج

به تصریح امامیان و فقهای اهل سنت، از جمله شرایط تحقق حج تمتّع، بیرون رفتن از احرام عمره، پیش از احرام بستن به حج است. افزون بر این شروط، شرایط دیگری هم در برخی، از جمله: عدم افساد حج، عدم افساد عمره، احرام بستن برای عمره از میقات ذکر شده است.


بر اساس منابع فقهی، حج تمتّع در مقایسه با حج قران و حج افراد دارای ویژگی‌هایی است، از جمله:

۸.۱ - پیوند استوار حج با عمره

در تمتّع، ارتباط عمره و حج به گونه‌ای است که انجام دادن یکی از آن دو به تنهایی موضوع وجوب و حتی جواز نیست و حصول استطاعت به یکی از آن دو، وجوب حج را در پی ندارد. بر خلاف قران و افراد که با تحقق استطاعت به هر یک از حج یا عمره در یک سال، انجام دادن همان مناسک واجب است؛ به تعبیر دیگر، در قران و افراد، بر خلاف تمتّع، حج و عمره قابل انفکاک از یکدیگرند.
[۲۷۹] خویی، سیدابوالقاسم، المعتمد فی شرح المناسک، ج۳، ص۲۱۳، به کوشش محمدرضا موسوی خلخالی، قم، انتشارات دارالعلم، ۱۴۱۰ق.


۸.۲ - لزوم تقدم عمره بر حج

به نظر مشهور و حتی اجماعی فقیهان امامی، در تمتّع باید عمره پیش از حج انجام شود، ولی در قران و افراد باید حج را بر عمره مقدم داشت.
[۲۸۱] خویی، سیدابوالقاسم، المعتمد فی شرح المناسک، ج۳، ص۲۷۶، به کوشش محمدرضا موسوی خلخالی، قم، انتشارات دارالعلم، ۱۴۱۰ق.
بنابراین ورود به مکه پیش از احرام حج بر حجگزار در حج تمتّع واجب است؛ بر خلاف حجگزار در حج قران و افراد که لازم نیست پیش از طواف و سعی که از آخرین مناسک حج به شمار می‌رود، وارد مکه شوند.

۸.۳ - لزوم ادای عمره تمتّع در ماه‌های حج

از شرایط تحقق حج تمتّع آن است که عمره آن در ماه‌های حج، گزارده شود. برخلاف عمره در قران و افراد؛ هرچند به نظر برخی فقها، به جا آوردن عمره قران و افراد (عمره مفرده) پس از اتمام مناسک حج، واجب فوری است.

۸.۴ - ضرورت ادای حج و عمره در یک سال

حج تمتّع و عمره تمتّع باید در یک سال انجام شوند. اما در حج قران و افراد، بنا بر قول مشهور، ادای حج و عمره در یک سال شرط نیست.

۸.۵ - مواقیت احرام

میقات حج تمتّع، مکه است؛ امّا میقات در قران و افراد، یکی از میقات‌های پنج‌گانه یا منزل حجگزار است. میقات عمره تمتّع برای همه، یکی از میقات‌های پنج‌گانه یا مکانی است که در حکم میقات است؛ ولی در عمره قران و افراد، میقات اهل حرم ادنی الحل، و میقات دیگران (اهل حل) یکی از میقات‌های پنج‌گانه یا منزل عمره‌گزار است.

۸.۶ - طواف نساء

بنا بر فقه امامی، در حج تمتّع، برای مجموع حج و عمره بیش از یک طواف نساء واجب نیست؛ بر خلاف قران و افراد که برای هر یک از حج و عمره، طواف نساء به صورت جداگانه لازم است.

۸.۷ - زمان قطع تلبیه

از دیدگاه فقیهان امامی، زمان قطع تلبیه در عمره تمتّع، هنگام مشاهده خانه‌های مکه است. اما در عمره مفرده، اگر احرام‌گزار برای احرام از مکه بیرون رفته باشد، مستحب است هنگام مشاهده کعبه و در غیر این صورت، هنگام ورود به حرم، تلبیه را قطع کند.

۸.۸ - پیش‌انداختن و تاخیر برخی مناسک

برای متمتّع مقدم داشتن طواف زیارت و سعی، بر وقوف به عرفات و مشعر، در حال اختیار، جایز نیست؛ برخلاف حجگزار در حج قران و افراد که بنا بر نظر مشهور فقهای امامی، جایز است طواف زیارت و سعی را پیش از وقوف انجام دهد. همچنین در حج افراد و قران، تاخیر‌انداختن طواف زیارت، سعی و طواف نساء از ایام تشریق و انجام دادن آن‌ها در طول ذی‌حجه جایز است؛ برخلاف حج تمتّع که به تاخیر‌انداختن این مناسک در آن (بر حسب اقوال مختلف) حرام یا مکروه است.

۸.۹ - قربانی

به اتفاق فقیهان، از ویژگی‌های حج تمتّع، وجوب قربانی کردن بر متمتّع است. ولی در حج افراد و نیز حج قران ـ جز در صورت اشعار یا تقلید ـ قربانی واجب نیست. البته حج قران، بر پایه تعریف بیشتر فقهای اهل سنت، خود مصداق حج تمتّع به شمار می‌رود و در نتیجه وجوب قربانی در آن نیز مقرر شده است.

۸.۱۰ - چگونگی انعقاد احرام

بنا بر فقه امامی، در تمتّع، احرام بستن تنها با تلبیه صورت می‌گیرد (یعنی ادا کردن ذکر مخصوص). ولی در حج قران، بنا بر قول مشهور، علاوه بر تلبیه با اشعار و تقلید نیز می‌توان محرم شد.

۸.۱۱ - ادای طواف

پس از احرام حج تمتّع، به جا آوردن طواف مستحب، به نظر برخی امامیان، حرام است. ولی در حج افراد و قران، این کار به اتفاق فقهای امامی، جایز به شمار می‌رود.

۸.۱۲ - عدول

بنا بر فقه امامی، عدول از حج تمتّع به حج افراد، در غیر حالت اضطرار، جایز نیست. ولی در برخی موارد، عدول از حج افراد به تمتّع جایز، بلکه مستحب، به شمار رفته است.

۸.۱۳ - چگونگی تحلل

نحوه تحلل در حج تمتّع با حج قران و افراد تفاوت‌هایی دارد؛ مثلاً به نظر مشهور امامیان، در حج تمتّع، تحلل از بوی خوش پس از ادای طواف زیارت و سعی، حاصل می‌شود. اما در حج افراد و قران، با حلق یا تقصیر، کاربرد بوی خوش حلال می‌شود.


(۱) بدرالعینی، محمود بن احمد، البنایه فی شرح الهدایه لمرغینانی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق.
(۲) حر عاملی، محمد بن حسن، اثبات الهداه بالنصوص و المعجزات، مقدمه سید شهاب الدین مرعشی نجفی، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۲۲ق.
(۳) شیبانی، یحیی بن محمد، اختلاف الائمة العلماء، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۳ق.
(۴) افتخاری گلپایگانی، علی، آراء المراجع فی الحج علی ضوء فتاوی الامام الخمینی فی تحریر الوسیله، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۵ش.
(۵) حلی، حسن بن یوسف، ارشاد الاذهان الی احکام الایمان، تحقیق فارس الحسون، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۰ق.
(۶) بغدادی، عبدالرحمن بن محمد، ارشاد السالک، به کوشش ابراهیم حسن، قاهره، مکتبه و مطبعه مصطفی البابی الحلبی و شرکاه، بی‌تا.
(۷) محمد بن محمد، مفید، الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، تحقیق موسسه آل البیت لاحیاء التراث، بیروت، دارالمفید، ۱۴۱۴ق.
(۸) طوسی، محمد بن حسن، الاستبصار فیما اختلف من الاخبار، به کوشش سیدحسن موسوی خرسان، تهران، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳ش.
(۹) حلبی، علی بن حسن، اشارة السبق الی معرفة الحق، به کوشش ابراهیم بهادری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۴ق.
(۱۰) بیهقی، محمد بن حسین، اصباح الشیعه بمصباح الشریعه، به کوشش ابراهیم بهادری، قم، مؤسسة الامام الصادق ۷، ۱۴۱۶ق.
(۱۱) سبحانی، جعفر، اضواء علی عقائد الشیعه، قم، موسسه امام صادق، ۱۴۲۱ق.
(۱۲) فاضل لنکرانی، محمد، تفصیل الشریعه فی شرح تحریر الوسیله، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار.
(۱۳) تبریزی، جواد، التهذیب فی المناسک، قم، دارالتفسیر، ۱۴۲۳ق.
(۱۴) مرداوی، علی بن سلیمان، الانصاف فی معرفه الراجح من الخلاف، به کوشش محمدحامد فیقی، بیروت، دار احیاءالتراث العربی، ۱۳۷۷ق.
(۱۵) مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، داراحیاء التراث العربی و موسسه الوفاء، ۱۴۰۳ق.
(۱۶) ابن‌نجیم، زین‌الدین بن ابراهیم، البحر الرائق، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
(۱۷) ابوحیان، محمد بن یوسف، البحر المحیط، به کوشش عادل احمد و دیگران، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۲ق.
(۱۸) ابن‌رشد‌ اندلسی، محمد بن احمد، بدایة المجتهد و نهایه المقتصد، به کوشش العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.
(۱۹) طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، به کوشش احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۶۳م.
(۲۰) حلی، حسن بن یوسف، تحریر الاحکام الشرعیه علی مذهب الامامیه، چاپ سنگی.
(۲۱) سمرقندی، محمد بن احمد، تحفة الفقهاء، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.
(۲۲) حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۴–۱۴۲۳ق.
(۲۳) حر عاملی، محمد بن حسن، هدایه الامه الی احکام الائمه، مشهد، انتشارات بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۴۱۲ق.
(۲۴) فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۵ق.
(۲۵) قرطبی، محمد بن احمد، تفسیر قرطبی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق. خسرو ۱۳۶۴ش.
(۲۶) ابن‌عبدالبر، یوسف بن عبدالله، التمهید، به کوشش مصطفی بن احمد العلوی و محمد عبدالکبیر البکری، مغرب، وزاره الاوقاف و الشؤون الاسلامیه، ۱۳۸۷ق.
(۲۷) شیرازی، ابراهیم‌ بن علی، التنبیه فی الفقه الشافعی، عالم الکتب.
(۲۸) سیوری، مقداد بن عبدالله، التنقیح الرائع لمختصر الشرائع، به کوشش عبداللطیف حسینی کوه‌کمری، قم، انتشارات کتابخانه آیت‌الله‌ مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.
(۲۹) طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، به کوشش سیدحسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.
(۳۰) ازدی، محمد بن فتوح، الجمع بین الصحیحین البخاری و مسلم، تحقیق علی حسین البواب، بیروت، دار ابن‌حزم، ۱۴۲۳ق.
(۳۱) نجفی، محمدحسین، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
(۳۲) ابن‌عابدین، محمدامین، حاشیة رد المحتار، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.
(۳۳) ماوردی، علی بن محمد، الحاوی الکبیر فی فقه مذهب الامام الشافعی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.
(۳۴) سبحانی، جعفر، الحجّ فی الشریعه الاسلامیه الغراء، قم، مؤسسه الامام الصادق ۷، ۱۴۲۴ق.
(۳۵) بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضره، تحقیق محمدتقی ایروانی و علی آخوندی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۳ش.
(۳۶) طوسی، محمد بن حسن، الخلاف فی الاحکام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۷ق.
(۳۷) سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الدر المنثور فی التفسیر بالماثور، بیروت، دارالمعرفه، ۱۳۶۵ق.
(۳۸) سبزواری، محمدباقر، ذخیرة المعاد، آل البیت.
(۳۹) شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، تحقیق سیدمحمد کلانتر، قم، انتشارات مکتبه داوری، ۱۴۱۰ق.
(۴۰) طباطبائی، سیدعلی، ریاض المسائل فی بیان احکام الشرع بالدلائل، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ق.
(۴۱) مجلسی، محمدباقر، زاد المعاد، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۲۳ق.
(۴۲) ابوداود، سلیمان بن اشعث، سنن ابی‌داود، به کوشش سعید اللحام، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۰ق.
(۴۳) بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، بیروت، دارالفکر.
(۴۴) نسائی، احمد بن علی، سنن النسائی، تحقیق صدقی جمیل العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۳۴۸ق.
(۴۵) محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، به کوشش عبدالحسین محمدعلی بقال، قم، انتشارات اسماعیلیان، ۱۴۰۸ق.
(۴۶) ابن‌قدامه، عبدالرحمن، الشرح الکبیر، بیروت، دارالکتب العلمیه.
(۴۷) دردیر، احمد بن محمد، الشرح الکبیر، مصر، دار احیاء الکتب العربیه.
(۴۸) سبزواری،‌هادی، شرح نبراس الهدی، قم، بیدار، ۱۴۲۱ق.
(۴۹) جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح، به کوشش احمد عبدالغفور العطار، بیروت، دارالعلم للملایین، ۱۴۰۷ق.
(۵۰) بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، به کوشش عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۱ق.
(۵۱) نووی، یحیی بن شرف، صحیح مسلم بشرح النووی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۷ق.
(۵۲) نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، تصحیح محمد فواد عبدالباقی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۹ق.
(۵۳) صدوق، محمد بن علی، علل الشرائع و الاحکام، به کوشش سیدمحمدصادق بحرالعلوم، نجف، مکتبه الحیدریه، ۱۳۸۵ق.
(۵۴) بدرالعینی، محمود بن احمد، عمدة القاری، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
(۵۵) گروهی از علما زیر نظر نظام‌الدین بلخی، الفتاوی الهندیه، بیروت، دارالفکر، ۱۳۱۰ق.
(۵۶) عسقلانی، ابن‌حجر، فتح الباری، شرح عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، تحقیق محمد فواد عبدالباقی و محب‌الدین خطیب، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.
(۵۷) رافعی، عبدالکریم بن محمد، فتح العزیز، دارالفکر.
(۵۸) قمی، علی بن بابویه، فقه الرضا، مشهد، المؤتمر العالمی للامام الرضا۷، ۱۴۰۶ق.
(۵۹) کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.
(۶۰) آبی، حسن بن ابی‌طالب، کشف الرموز، به کوشش اشتهاردی و یزدی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۸ق.
(۶۱) هندی، متقی، کنز العمال، به کوشش السقاء، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق.
(۶۲) ابن‌عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الکافی فی فقه اهل المدینه، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۷ق.
(۶۳) طباطبایی قمی، سیدحسین، کتاب الحج، قم، چاپخانه باقری، ۱۴۱۵ق.
(۶۴) کاشف الغطاء، جعفر، کشف الغطاء عن مبهمات الشریعه الغراء، تحقیق التبریزیان و دیگران، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۲۲ق.
(۶۵) سرخسی، محمد بن احمد، المبسوط، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.
(۶۶) هیثمی، علی بن ابی‌بکر، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۲ق.
(۶۷) ابن‌تیمیه، احمد بن عبدالحلیم، مجموع الفتاوی، به کوشش عبدالرحمن بن محمد بن قاسم، قاهره، مکتبه ابن‌تیمیه، بی‌تا.
(۶۸) نووی، یحیی بن شرف، المجموع شرح المهذب، بیروت، دارالفکر.
(۶۹) ابن‌حزم، علی بن احمد، المحلی بالآثار، به کوشش احمد شاکر، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۸ق.
(۷۰) حنفی، محمود بن احمد، المحیط البرهانی فی فقه النعمانی، به کوشش عبدالکریم الجندی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۲ق.
(۷۱) حکیم، سیدمحسن، مستمسک العروة الوثقی، قم، انتشارات کتابخانه بزرگ حضرت آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.
(۷۲) نراقی، احمد، مستند الشیعه فی احکام الشریعه، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۵ق.
(۷۳) شیبانی، احمد بن حنبل، مسند احمد بن حنبل، بیروت، دارالصادر، بی‌تا.
(۷۴) عسکری، مرتضی، معالم المدرستین، بیروت، النعمان، ۱۴۱۰ق.
(۷۵) محقق حلی، جعفر بن حسن، المعتبر فی شرح المختصر، قم، انتشارات سید الشهداء، ۱۳۶۴ش.
(۷۶) خویی، سیدابوالقاسم، معتمد العروة الوثقی، به کوشش رضا خلخالی، قم، انتشارات مدرسه دارالعلم، ۱۴۰۴ق.
(۷۷) خویی، سیدابوالقاسم، المعتمد فی شرح المناسک، به کوشش محمدرضا موسوی خلخالی، قم، انتشارات دارالعلم، ۱۴۱۰ق.
(۷۸) شربینی، محمد بن احمد، مغنی المحتاج الی معرفه معانی الفاظ المنهاج، یروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۷ق.
(۷۹) ابن‌قدامه، عبدالله، المغنی، بیروت، دارالکتب العلمیه.
(۸۰) فیض کاشانی، ملامحسن، مفاتیح الشرائع، تحقیق سیدمهدی رجایی، قم، انتشارات کتابخانه بزرگ حضرت آیت‌الله‌العظمی مرعشی نجفی، بی‌تا.
(۸۱) صدوق، محمد بن علی، المقنع، قم، انتشارات موسسه الامام الهادی، ۱۴۱۵ق.
(۸۲) صدوق، محمد بن علی، من‌لایحضره الفقیه، تحقیق و تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
(۸۳) سبزواری، سیدعبدالاعلی، مهذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام، قم، موسسه المنار، ۱۴۱۳ ق.
(۸۴) طبرسی، فضل بن حسن، الموتلف من المختلف بین ائمه السلف، به کوشش گروهی از استادان، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی، ۱۴۱۰ق.
(۸۵) مالک بن انس، اصبحی، الموطّا، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۶ق.
(۸۶) ابن‌اثیر، علی بن محمد، النهایه فی غریب الحدیث و الاثر، به کوشش طاهر احمد الزاوی و محمود محمد الطناحی، قم، اسماعیلیان، ۱۳۶۴ش.
(۸۷) حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، به کوشش عین الله حسنی ارموی، قم، انتشارات هجرت، ۱۴۰۷ق.
(۸۸) حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، به کوشش عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.


۱. جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح، ج۳، ص۱۲۸۲، به کوشش احمد عبدالغفور العطار، بیروت، دارالعلم للملایین، ۱۴۰۷ق.    
۲. ابن‌اثیر، علی بن محمد، النهایه فی غریب الحدیث و الاثر، ج۴، ص۳۹۲، متع، به کوشش طاهر احمد الزاوی و محمود محمد الطناحی، قم، اسماعیلیان، ۱۳۶۴ش.    
۳. ابن‌رشد‌ اندلسی، محمد بن احمد، بدایة المجتهد و نهایه المقتصد، ج۱، ص۲۶۷، به کوشش العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.    
۴. آبی، حسن بن ابی‌طالب، کشف الرموز، ج۱، ص۳۳۶، به کوشش اشتهاردی و یزدی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۸ق.    
۵. شربینی، محمد بن احمد، مغنی المحتاج الی معرفه معانی الفاظ المنهاج، ج۲، ص۲۸۷، یروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۷ق.    
۶. نراقی، احمد، مستند الشیعه فی احکام الشریعه، ج۱۱، ص۲۰۸، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۵ق.    
۷. دردیر، احمد بن محمد، الشرح الکبیر، ج۲، ص۲۹، مصر، دار احیاء الکتب العربیه.    
۸. ابن‌رشد‌ اندلسی، محمد بن احمد، بدایة المجتهد و نهایه المقتصد، ج۱، ص۲۶۷، به کوشش العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.    
۹. شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، ج۲، ص۲۰۴، تحقیق سیدمحمد کلانتر، قم، انتشارات مکتبه داوری، ۱۴۱۰ق.    
۱۰. طباطبائی، سیدعلی، ریاض المسائل فی بیان احکام الشرع بالدلائل، ج۶، ص۱۰۱، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ق.    
۱۱. سبزواری،‌ هادی، شرح نبراس الهدی، ص۲۶۳، قم، بیدار، ۱۴۲۱ق.
۱۲. دردیر، احمد بن محمد، الشرح الکبیر، ج۲، ص۲۹، مصر، دار احیاء الکتب العربیه.    
۱۳. ابن‌رشد‌ اندلسی، محمد بن احمد، بدایة المجتهد و نهایه المقتصد، ج۱، ص۲۶۷، به کوشش العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.    
۱۴. ابن‌عبدالبر، یوسف بن عبدالله، التمهید، ج۸، ص۳۵۴، به کوشش مصطفی بن احمد العلوی و محمد عبدالکبیر البکری، مغرب، وزاره الاوقاف و الشؤون الاسلامیه، ۱۳۸۷ق.    
۱۵. ابوحیان، محمد بن یوسف، البحر المحیط، ج۲، ص۸۶، به کوشش عادل احمد و دیگران، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۲ق.    
۱۶. ابن‌تیمیه، احمد بن عبدالحلیم، مجموع الفتاوی، ج۲۶، ص۲۷۱، به کوشش عبدالرحمن بن محمد بن قاسم، قاهره، مکتبه ابن‌تیمیه، بی‌تا.
۱۷. بدرالعینی، محمود بن احمد، البنایه فی شرح الهدایه لمرغینانی، ج۴، ص۳۰۰، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق.    
۱۸. بدرالعینی، محمود بن احمد، البنایه فی شرح الهدایه لمرغینانی، ج۴، ص۳۱۴، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق.    
۱۹. بقره/سوره۲، آیه۱۹۶.    
۲۰. شیبانی، احمد بن حنبل، مسند احمد بن حنبل، ج۱، ص۴۳۷، بیروت، دارالصادر، بی‌تا.    
۲۱. بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، ج۲، ص۱۴۴، به کوشش عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۱ق.    
۲۲. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۳، ص۳۲، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
۲۳. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۵، ص۳۶۴، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
۲۴. ابن‌رشد‌ اندلسی، محمد بن احمد، بدایة المجتهد و نهایه المقتصد، ج۱، ص۲۶۸، به کوشش العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.    
۲۵. بیهقی، محمد بن حسین، اصباح الشیعه بمصباح الشریعه، ص۱۳۱، به کوشش ابراهیم بهادری، قم، مؤسسة الامام الصادق، ۱۴۱۶ق.    
۲۶. نجفی، محمدحسین، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۲، ص۲۳۷، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
۲۷. ماوردی، علی بن محمد، الحاوی الکبیر فی فقه مذهب الامام الشافعی، ج۴، ص۴۹، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.    
۲۸. محقق حلی، جعفر بن حسن، المعتبر فی شرح المختصر، ج۲، ص۷۹۱، قم، انتشارات سید الشهداء، ۱۳۶۴ش.    
۲۹. بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضره، ج۱۴، ص۳۲۰، تحقیق محمدتقی ایروانی و علی آخوندی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۳ش.    
۳۰. نراقی، احمد، مستند الشیعه فی احکام الشریعه، ج۱۱، ص۲۱۵، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۵ق.    
۳۱. مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۳۰، ص۶۰۳، بیروت، داراحیاء التراث العربی و موسسه الوفاء، ۱۴۰۳ق.    
۳۲. نووی، یحیی بن شرف، المجموع شرح المهذب، ج۷، ص۱۵۳، بیروت، دارالفکر.    
۳۳. ابن‌نجیم، زین‌الدین بن ابراهیم، البحر الرائق، ج۲، ص۳۸۴، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.    
۳۴. ابن‌قدامه، عبدالله، المغنی، ج۳، ص۴۱۲، بیروت، دارالکتب العلمیه.    
۳۵. بدرالعینی، محمود بن احمد، عمدة القاری، ج۹، ص۱۹۸، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
۳۶. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۹۲، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
۳۷. ابن‌قدامه، عبدالرحمن، الشرح الکبیر، ج۳، ص۲۳۴، بیروت، دارالکتب العلمیه.    
۳۸. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۹۱، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
۳۹. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۹۲، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
۴۰. طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۲۹، به کوشش سیدحسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.    
۴۱. ماوردی، علی بن محمد، الحاوی الکبیر فی فقه مذهب الامام الشافعی، ج۴، ص۴۴، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.    
۴۲. ابن‌قدامه، عبدالرحمن، الشرح الکبیر، ج۲، ص۲۳۵، بیروت، دارالکتب العلمیه.    
۴۳. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۴۹، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
۴۴. طوسی، محمد بن حسن، الخلاف فی الاحکام، ج۲، ص۲۶۸، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۷ق.    
۴۵. ابوداود، سلیمان بن اشعث، سنن ابی‌داود، ج۱، ص۴۲۵-۴۲۶، به کوشش سعید اللحام، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۰ق.
۴۶. صدوق، محمد بن علی، علل الشرائع و الاحکام، ج۱، ص۲۷۴، به کوشش سیدمحمدصادق بحرالعلوم، نجف، مکتبه الحیدریه، ۱۳۸۵ق.    
۴۷. نک: بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، ج۲، ص۱۵۲، به کوشش عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۱ق.
۴۸. ابن‌قدامه، عبدالله، المغنی، ج۳، ص۲۳۷، بیروت، دارالکتب العلمیه.
۴۹. نک: شیبانی، احمد بن حنبل، مسند احمد بن حنبل، ج۴، ص۲۸۶، بیروت، دارالصادر، بی‌تا.
۵۰. نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۴، ص۳۳-۳۴، تصحیح محمد فواد عبدالباقی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۹ق.
۵۱. صدوق، محمد بن علی، علل الشرائع و الاحکام، ج۲، ص۴۱۴، به کوشش سیدمحمدصادق بحرالعلوم، نجف، مکتبه الحیدریه، ۱۳۸۵ق.    
۵۲. محمد بن محمد، مفید، الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، ج۱، ص۱۷۴، تحقیق موسسه آل البیت لاحیاء التراث، بیروت، دارالمفید، ۱۴۱۴ق.    
۵۳. حر عاملی، محمد بن حسن، اثبات الهداه بالنصوص و المعجزات، مقدمه سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی، ج۱، ص۲۵۰، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۲۲ق.    
۵۴. مجلسی، محمدتقی، لوامع صاحبقرانی، ج۷، ص۲۰۲، اسماعیلیان، ۱۴۱۴ق.
۵۵. شیبانی، احمد بن حنبل، مسند احمد بن حنبل، ج۱، ص۴۳۷، بیروت، دارالصادر، بی‌تا.    
۵۶. بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، ج۷، ص۲۰۶، بیروت، دارالفکر.
۵۷. مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۳۰، ص۶۲۹، بیروت، داراحیاء التراث العربی و موسسه الوفاء، ۱۴۰۳ق.    
۵۸. نووی، یحیی بن شرف، صحیح مسلم بشرح النووی، ج۸، ص۱۶۹، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۷ق.    
۵۹. عسقلانی، ابن‌حجر، فتح الباری شرح عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، ج۳، ص۳۳۲، تحقیق محمد فواد عبدالباقی و محب‌الدین خطیب، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.
۶۰. نک: نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۴، ص۴۸، تصحیح محمد فواد عبدالباقی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۹ق.
۶۱. ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایه، ج۵، ص۱۵۹، دار الفکر، ۱۴۰۷ه.    
۶۲. حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، ص۲۸۴، به کوشش عین الله حسنی ارموی، قم، انتشارات هجرت، ۱۴۰۷ق.    
۶۳. بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، ج۲، ص۱۵۱، به کوشش عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۱ق.
۶۴. نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۴، ص۴۶، تصحیح محمد فواد عبدالباقی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۹ق.
۶۵. ابن‌حزم، علی بن احمد، المحلی بالآثار، ج۷، ص۱۰۷، به کوشش احمد شاکر، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۸ق.    
۶۶. نک:عسکری، مرتضی، معالم المدرستین، ج۲، ص۲۱۰ -۲۱۱، بیروت، النعمان، ۱۴۱۰ق.    
۶۷. عسکری، مرتضی، معالم المدرستین، ج۲، ص۲۲۲-۲۲۳، بیروت، النعمان، ۱۴۱۰ق.    
۶۸. شیبانی، احمد بن حنبل، مسند احمد بن حنبل، ج۱، ص۵۰، بیروت، دارالصادر، بی‌تا.
۶۹. نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۴، ص۴۶، تصحیح محمد فواد عبدالباقی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۹ق.
۷۰. بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، ج۵، ص۲۱، بیروت، دارالفکر.
۷۱. هندی، متقی، کنز العمال، ج۵، ص۱۶۴، به کوشش السقاء، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق.    
۷۲. نووی، یحیی بن شرف، المجموع شرح المهذب، ج۷، ص۱۵۸، بیروت، دارالفکر.    
۷۳. طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، ج۲، ص۱۵۴، به کوشش احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۶۳م.    
۷۴. فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر، ج۵، ص۲۹۶-۲۹۷، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۵ق.    
۷۵. سبحانی، جعفر، اضواء علی عقائد الشیعه، ص۴۸۶، قم، موسسه امام صادق، ۱۴۲۱ق.    
۷۶. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۹۲، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
۷۷. طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، به کوشش سیدحسن موسوی خرسان و علی آخوندی، ج۵، ص۲۶-۲۹، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.    
۷۸. نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۲، ص۹۰۰، تصحیح محمد فواد عبدالباقی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۹ق.    
۷۹. بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، ج۶، ص۲۷، به کوشش عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۱ق.    
۸۰. قرطبی، محمد بن احمد، تفسیر قرطبی، ج۲، ص۳۸۸، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق. خسرو ۱۳۶۴ش.    
۸۱. نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۴، ص۴۹، تصحیح محمد فواد عبدالباقی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۹ق.
۸۲. نسائی، احمد بن علی، سنن النسائی، ج۵، ص۱۵۱، تحقیق صدقی جمیل العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۳۴۸ق.
۸۳. ابن‌قدامه، عبدالرحمن، الشرح الکبیر، ج۳، ص۲۳۸، بیروت، دارالکتب العلمیه.    
۸۴. ابن‌قدامه، عبدالرحمن، الشرح الکبیر، ج۳، ص۲۳۸، بیروت، دارالکتب العلمیه.    
۸۵. نووی، یحیی بن شرف، صحیح مسلم بشرح النووی، ج۸، ص۱۶۹، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۷ق.    
۸۶. نووی، یحیی بن شرف، صحیح مسلم بشرح النووی، ج۸، ص۱۶۹، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۷ق.    
۸۷. قرطبی، محمد بن احمد، تفسیر قرطبی، ج۲، ص۳۹۲، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق. خسرو ۱۳۶۴ش.
۸۸. ازدی، محمد بن فتوح، الجمع بین الصحیحین البخاری و مسلم، ج۱، ص۲۷۱، تحقیق علی حسین البواب، بیروت، دار ابن‌حزم، ۱۴۲۳ق.
۸۹. نک:بدرالعینی، محمود بن احمد، عمدة القاری، ج۹، ص۱۸۹، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
۹۰. نک:بدرالعینی، محمود بن احمد، عمدة القاری، ج۹، ص۱۸۹، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
۹۱. مجلسی، محمدباقر، زاد المعاد، ج۱، ص۱۷۸، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۲۳ق.
۹۲. مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۳۰، ص۶۳۲-۶۳۳، بیروت، داراحیاء التراث العربی و موسسه الوفاء، ۱۴۰۳ق.    
۹۳. مالک بن انس، اصبحی، الموطّا، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، ج۱، ص۳۳۶، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۶ق.    
۹۴. بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، ج۲، ص۱۵۱، به کوشش عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۱ق.
۹۵. نسائی، احمد بن علی، سنن النسائی، ج۵، ص۱۵۲، تحقیق صدقی جمیل العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۳۴۸ق.
۹۶. شیبانی، احمد بن حنبل، مسند احمد بن حنبل، ج۲، ص۹۵، بیروت، دارالصادر، بی‌تا.
۹۷. بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، ج۵، ص۲۱، بیروت، دارالفکر.
۹۸. بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، ج۵، ص۲۱، بیروت، دارالفکر.    
۹۹. قرطبی، محمد بن احمد، تفسیر قرطبی، ج۲، ص۳۸۸، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق. خسرو ۱۳۶۴ش.    
۱۰۰. نک:ابن‌قدامه، عبدالرحمن، الشرح الکبیر، ج۳، ص۲۳۸، بیروت، دارالکتب العلمیه.    
۱۰۱. شیبانی، احمد بن حنبل، مسند احمد بن حنبل، ج۱، ص۳۳۷، بیروت، دارالصادر، بی‌تا.
۱۰۲. شیبانی، احمد بن حنبل، مسند احمد بن حنبل، ج۶، ص۳۴۸، بیروت، دارالصادر، بی‌تا.
۱۰۳. نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۴، ص۵۵، تصحیح محمد فواد عبدالباقی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۹ق.
۱۰۴. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الدر المنثور فی التفسیر بالماثور، ج۱، ص۵۲۱، بیروت، دارالمعرفه، ۱۳۶۵ق.    
۱۰۵. هیثمی، علی بن ابی‌بکر، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، ج۵، ص۱۲۸، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۲ق.    
۱۰۶. شیبانی، احمد بن حنبل، مسند احمد بن حنبل، ج۱، ص۱۳۸، بیروت، دارالصادر، بی‌تا.    
۱۰۷. نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۲، ص۸۹۸، تصحیح محمد فواد عبدالباقی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۹ق.    
۱۰۸. ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایه، ج۵، ص۱۴۵، دار الفکر، ۱۴۰۷ه.    
۱۰۹. بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، ج۶، ص۲۷، به کوشش عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۱ق.    
۱۱۰. نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۲، ص۹۰۰، تصحیح محمد فواد عبدالباقی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۹ق.    
۱۱۱. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۳، ص۳۲، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
۱۱۲. صدوق، محمد بن علی، من‌لایحضره الفقیه، ج۱، ص۴۸، تحقیق و تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴.    
۱۱۳. طوسی، محمد بن حسن، الاستبصار فیما اختلف من الاخبار، ج۲، ص۱۵۱، به کوشش سیدحسن موسوی خرسان، تهران، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳ش.    
۱۱۴. محقق حلی، جعفر بن حسن، المعتبر فی شرح المختصر، ج۲، ص۷۸۴، قم، انتشارات سید الشهداء، ۱۳۶۴ش.    
۱۱۵. سبزواری، محمدباقر، ذخیرة المعاد، ج۲، ص۵۵۰، آل البیت.
۱۱۶. طباطبائی، سیدعلی، ریاض المسائل فی بیان احکام الشرع بالدلائل، ج۶، ص۱۰۱، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ق.    
۱۱۷. موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۴۲۵، کتاب الحج، القول فی اقسام الحج.    
۱۱۸. حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، ج۱۱، ص۲۳۹-۲۴۵، به کوشش عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.    
۱۱۹. قمی، علی بن بابویه، فقه الرضا، ص۲۱۵، مشهد، المؤتمر العالمی للامام الرضا، ۱۴۰۶ق.    
۱۲۰. صدوق، محمد بن علی، المقنع، ص۲۱۵، قم، انتشارات موسسه الامام الهادی، ۱۴۱۵ق.    
۱۲۱. نجفی، محمدحسین، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۸، ص۵، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
۱۲۲. نجفی، محمدحسین، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۸، ص۵، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
۱۲۳. علم الهدی، سیدمرتضی، الانتصار، ص۲۳۹-۲۴۰، منشورات سید شریف، قم.    
۱۲۴. حلی، حسن بن یوسف، منتهی المطلب، ج۱۰، ص۱۲۱، آستان قدس رضوی، مشهد، مجمع البحوث الإسلامیه.    
۱۲۵. طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، ج۱، ص۳۰۶، تهران، انتشارات مکتبه المرتضویه، ۱۳۵۱ش.    
۱۲۶. حلی، یحیی بن سعید، الجامع للشرائع، ص۱۷۹، قم، مؤسسة الإمام الصادق، ۱۳۹۴.    
۱۲۷. صدوق، محمد بن علی، علل الشرائع و الاحکام، ج۲، ص۴۱۱، به کوشش سیدمحمدصادق بحرالعلوم، نجف، مکتبه الحیدریه، ۱۳۸۵ق.    
۱۲۸. حلی، محمد بن ادریس، السرائر، ج۱، ص۵۲۰.
۱۲۹. طباطبائی، سیدعلی، ریاض المسائل فی بیان احکام الشرع بالدلائل، ج۶، ص۱۲۱، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ق.    
۱۳۰. نراقی، احمد، مستند الشیعه فی احکام الشریعه، ج۱۳، ص۱۰۱، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۵ق.    
۱۳۱. قرطبی، محمد بن احمد، تفسیر قرطبی، ج۲، ص۳۹۱، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق. خسرو ۱۳۶۴ش.    
۱۳۲. ابن‌رشد‌ اندلسی، محمد بن احمد، بدایة المجتهد و نهایه المقتصد، ج۱، ص۲۶۷، به کوشش العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.    
۱۳۳. کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۶۹-۱۷۲، بیروت، دارالکتب العلمیه.    
۱۳۴. ابن‌نجیم، زین‌الدین بن ابراهیم، البحر الرائق، ج۲، ص۳۹۲، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.    
۱۳۵. بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، ج۲، ص۱۵۳-۱۵۴، به کوشش عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۱ق.
۱۳۶. بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، ج۵، ص۲۳، بیروت، دارالفکر.    
۱۳۷. ابن‌رشد‌ اندلسی، محمد بن احمد، بدایة المجتهد و نهایه المقتصد، ج۱، ص۲۶۷، به کوشش العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.    
۱۳۸. ابن‌قدامه، عبدالله، المغنی، ج۳، ص۵۰۳، بیروت، دارالکتب العلمیه.
۱۳۹. شیبانی، یحیی بن محمد، اختلاف الائمه العلماء، ج۱، ص۲۷۰.    
۱۴۰. عسقلانی، ابن‌حجر، فتح الباری شرح عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، ج۳، ص۳۴۶، تحقیق محمد فواد عبدالباقی و محب‌الدین خطیب، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.
۱۴۱. ابن‌نجیم، زین‌الدین بن ابراهیم، البحر الرائق، ج۲، ص۳۹۲، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.    
۱۴۲. طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۳۲-۳۳، به کوشش سیدحسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.    
۱۴۳. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۹۱-۲۹۲، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
۱۴۴. طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۲۹، به کوشش سیدحسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.    
۱۴۵. سبزواری، محمدباقر، ذخیرة المعاد، ج۲، ص۵۵۶، آل البیت.
۱۴۶. مجلسی، محمدتقی، لوامع صاحبقرانی، ج۷، ص۴۸۱، اسماعیلیان، ۱۴۱۴ق.
۱۴۷. نجفی، محمدحسین، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۸، ص۴۸، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
۱۴۸. ابن‌قدامه، عبدالرحمن، الشرح الکبیر، ج۳، ص۲۳۲، بیروت، دارالکتب العلمیه.    
۱۴۹. نووی، یحیی بن شرف، المجموع شرح المهذب، ج۷، ص۱۵۰، بیروت، دارالفکر.    
۱۵۰. شربینی، محمد بن احمد، مغنی المحتاج الی معرفه معانی الفاظ المنهاج، ج۲، ص۲۸۷، یروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۷ق.    
۱۵۱. شیبانی، یحیی بن محمد، اختلاف الائمه العلماء، ج۱، ص۲۷۱.    
۱۵۲. ابن‌تیمیه حرانی، احمد بن عبدالحلیم، مجموعة الفتاوی، ج۲۶، ص۳۵.
۱۵۳. سیدسابق، فقه السنه، ج۱، ص۶۵۷.    
۱۵۴. موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۴۲۷، کتاب الحج، القول فی صورة الحج التمتع اجمالا.    
۱۵۵. طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، ج۱، ص۳۶۳، تهران، انتشارات مکتبه المرتضویه، ۱۳۵۱ش.    
۱۵۶. فاضل هندی، محمد بن حسن، کشف اللثام، ج۶، ص۳۰.    
۱۵۷. خویی، سیدابوالقاسم، المعتمد فی شرح المناسک، ج۵، ص۱۱۹، به کوشش محمدرضا موسوی خلخالی، قم، انتشارات دارالعلم، ۱۴۱۰ق.
۱۵۸. ماوردی، علی بن محمد، الحاوی الکبیر فی فقه مذهب الامام الشافعی، ج۴، ص۶۴، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.    
۱۵۹. نووی، یحیی بن شرف، المجموع شرح المهذب، ج۷، ص۱۷۱ بیروت، دارالفکر.    
۱۶۰. کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۶۸، بیروت، دارالکتب العلمیه.    
۱۶۱. ابن‌تیمیه حرانی، احمد بن عبدالحلیم، مجموعة الفتاوی، ج۲۶، ص۵۶.
۱۶۲. ابن‌قدامه، عبدالله، المغنی، ج۳، ص۵۱۲، بیروت، دارالکتب العلمیه.
۱۶۳. حر عاملی، محمد بن حسن، هدایه الامه الی احکام الائمه، ج۵، ص۳۵۴، مشهد، انتشارات بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۴۱۲ق.    
۱۶۴. نجفی، محمدحسین، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۲۰، ص۴۵۰-۴۵۵، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
۱۶۵. خویی، سیدابوالقاسم، المعتمد فی شرح المناسک، ج۳، ص۲۰۵، به کوشش محمدرضا موسوی خلخالی، قم، انتشارات دارالعلم، ۱۴۱۰ق.
۱۶۶. تبریزی، جواد، التهذیب فی المناسک، ج۳، ص۱۲۶، قم، دارالتفسیر، ۱۴۲۳ق.
۱۶۷. فاضل لنکرانی، محمد، تفصیل الشریعه، ج۲، ص۲۱۶.    
۱۶۸. فاضل لنکرانی، محمد، تفصیل الشریعه، ج۲، ص۲۴۴.    
۱۶۹. طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، ج۱، ص۳۶۳، تهران، انتشارات مکتبه المرتضویه، ۱۳۵۱ش.    
۱۷۰. حلبی، علی بن حسن، اشارة السبق، ص۱۳۳.    
۱۷۱. بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضره، ج۱۶، ص۳۰۴، تحقیق محمدتقی ایروانی و علی آخوندی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۳ش.    
۱۷۲. محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، ج۱، ص۲۱۱-۲۱۲، به کوشش عبدالحسین محمدعلی بقال، قم، انتشارات اسماعیلیان، ۱۴۰۸ق.    
۱۷۳. حلی، حسن بن یوسف، تحریر الاحکام، ج۱، ص۵۵۶.    
۱۷۴. نجفی، محمدحسین، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۸، ص۳-۴، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
۱۷۵. سمرقندی، محمد بن احمد، تحفة الفقهاء، ج۱، ص۳۸۱.    
۱۷۶. نووی، یحیی بن شرف، المجموع شرح المهذب، ج۸، ص۲۶۶، بیروت، دارالفکر.    
۱۷۷. شیرازی، ابراهیم‌ بن علی، التنبیه، ج۱، ص۸۰.    
۱۷۸. نووی، یحیی بن شرف، المجموع شرح المهذب، ج۸، ص۲۶۵-۲۶۶، بیروت، دارالفکر.    
۱۷۹. حلی، حسن بن یوسف، تحریر الاحکام، ج۱، ص۶۱۹-۶۲۰.    
۱۸۰. محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، ج۱، ص۲۳۴، به کوشش عبدالحسین محمدعلی بقال، قم، انتشارات اسماعیلیان، ۱۴۰۸ق.    
۱۸۱. طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، ج۱، ص۳۰۸، تهران، انتشارات مکتبه المرتضویه، ۱۳۵۱ش.    
۱۸۲. حلی، یحیی بن سعید، الجامع للشرائع، ص۱۷۹، قم، مؤسسة الإمام الصادق، ۱۳۹۴.    
۱۸۳. ماوردی، علی بن محمد، الحاوی الکبیر فی فقه مذهب الامام الشافعی، ج۴، ص۵۰، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.    
۱۸۴. ابن‌قدامه، عبدالله، المغنی، ج۳، ص۴۱۶، بیروت، دارالکتب العلمیه.    
۱۸۵. بغدادی، عبدالرحمن بن محمد، ارشاد السالک، ج۱، ص۴۳.    
۱۸۶. فاضل مقداد، مقداد بن عبدالله، التنقیح الرائع، ج۱، ص۴۳۵.    
۱۸۷. ماوردی، علی بن محمد، الحاوی الکبیر فی فقه مذهب الشافعی، ج۴، ص۵۰، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.    
۱۸۸. طبرسی، فضل بن حسن‌، المؤتلف من المختلف بین أئمة السلف‌، ج۱، ص۳۶۱.    
۱۸۹. نک:بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضره، ج۱۴، ص۳۶۱، تحقیق محمدتقی ایروانی و علی آخوندی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۳ش.    
۱۹۰. ابن‌منذر نیشابوری، محمد بن ابراهیم، الاقناع، ج۱، ص۲۰۵.    
۱۹۱. ابن‌قدامه، عبدالرحمن، الشرح الکبیر، ج۳، ص۲۲۱، بیروت، دارالکتب العلمیه.    
۱۹۲. موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۴۲۸، کتاب الحج، القول فی صورة الحج التمتع اجمالا، مسالة ۱.    
۱۹۳. سبزواری، محمدباقر، ذخیرة المعاد، ج۲، ص۵۷۱، آل البیت.
۱۹۴. بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضره، ج۱۴، ص۳۵۱، تحقیق محمدتقی ایروانی و علی آخوندی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۳ش.    
۱۹۵. طباطبایی یزدی، محمدکاظم، العروة الوثقی، ج۴، ص۶۱۰.    
۱۹۶. موسوی خمینی، سیدروح‌الله، تحریر الوسیله، ج۱، ص۴۰۶.    
۱۹۷. خویی، سیدابوالقاسم، معتمد العروة الوثقی، ج۳، ص۱۸۶.    
۱۹۸. سبحانی، جعفر، الحج فی الشریعه، ج۲، ص۳۶۱.    
۱۹۹. طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۸۰، به کوشش سیدحسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.    
۲۰۰. طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۸۶، به کوشش سیدحسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.    
۲۰۱. نراقی، احمد، مستند الشیعه فی احکام الشریعه، ج۱۱، ص۲۴۲، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۵ق.    
۲۰۲. مرداوی، علی بن سلیمان، الانصاف فی معرفه الراجح من الخلاف، ج۳، ص۴۴۲، به کوشش محمدحامد فیقی، بیروت، دار احیاءالتراث العربی، ۱۳۷۷ق.    
۲۰۳. رافعی، عبدالکریم بن محمد، فتح العزیز، ج۷، ص۱۲۷، دارالفکر.    
۲۰۴. نراقی، احمد، مستند الشیعه فی احکام الشریعه، ج۱۱، ص۲۴۴، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۵ق.    
۲۰۵. طباطبایی یزدی، محمدکاظم، العروة الوثقی، ج۴، ص۶۱۲.    
۲۰۶. موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۴۲۸، کتاب الحج، القول فی صورة الحج التمتع اجمالا، مسالة ۱.    
۲۰۷. موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۴۲۸، کتاب الحج، القول فی صورة الحج التمتع اجمالا، مسالة ۱.    
۲۰۸. صدوق، محمد بن علی، من‌لایحضره الفقیه، ج۲، ص۴۴۸، تحقیق و تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.    
۲۰۹. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۴۸۷، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
۲۱۰. طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۴۳۶، به کوشش سیدحسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.    
۲۱۱. سبزواری، محمدباقر، ذخیرة المعاد، ج۲، ص۵۷۲، آل البیت.
۲۱۲. خویی، سیدابوالقاسم، معتمد العروة الوثقی، ج۳، ص۱۸۶، به کوشش رضا خلخالی، قم، انتشارات مدرسه دارالعلم، ۱۴۰۴ق.    
۲۱۳. فاضل لنکرانی، محمد، تفصیل الشریعه، ج۲، ص۳۳۴.    
۲۱۴. مرداوی، علی بن سلیمان، الانصاف فی معرفه الراجح من الخلاف، ج۳، ص۴۴۱، به کوشش محمدحامد فیقی، بیروت، دار احیاءالتراث العربی، ۱۳۷۷ق.    
۲۱۵. ابن‌رشد‌ اندلسی، محمد بن احمد، بدایة المجتهد و نهایه المقتصد، ج۱، ص۲۶۸، به کوشش العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.    
۲۱۶. کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۶۸، بیروت، دارالکتب العلمیه.    
۲۱۷. ابن‌عابدین، محمدامین، حاشیة رد المحتار، ج۲، ص۵۳۵، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.    
۲۱۸. ابن‌عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الکافی فی فقه اهل المدینه، ص۱۴۹.    
۲۱۹. ابن‌رشد‌ اندلسی، محمد بن احمد، بدایة المجتهد و نهایه المقتصد، ج۱، ص۲۶۸، به کوشش العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.    
۲۲۰. موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۴۲۸، کتاب الحج، القول فی صورة الحج التمتع اجمالا، مسالة ۱.    
۲۲۱. حلی، حسن بن یوسف، ارشاد الاذهان، ج۱، ص۳۱۴.    
۲۲۲. خویی، سیدابوالقاسم، المعتمد فی شرح المناسک، ج۳، ص۲۴۵، به کوشش محمدرضا موسوی خلخالی، قم، انتشارات دارالعلم، ۱۴۱۰ق.
۲۲۳. موسوی خمینی، سیدروح‌الله، تحریر الوسیله، ج۱، ص۴۰۶.    
۲۲۴. فیض کاشانی، ملامحسن، مفاتیح الشرائع، ج۱، ص۳۰۶، تحقیق سیدمهدی رجایی، قم، انتشارات کتابخانه بزرگ حضرت آیت‌الله‌العظمی مرعشی نجفی، بی‌تا.    
۲۲۵. نراقی، احمد، مستند الشیعه فی احکام الشریعه، ج۱۱، ص۲۴۶، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۵ق.    
۲۲۶. سبزواری، محمدباقر، ذخیرة المعاد، ج۲، ص۵۷۲، آل البیت.
۲۲۷. بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضره، ج۱۴، ص۳۵۶، تحقیق محمدتقی ایروانی و علی آخوندی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۳ش.    
۲۲۸. فاضل لنکرانی، محمد، تفصیل الشریعه، ج۲، ص۳۳۸.    
۲۲۹. مرداوی، علی بن سلیمان، الانصاف فی معرفه الراجح من الخلاف، ج۳، ص۴۴۱، به کوشش محمدحامد فیقی، بیروت، دار احیاءالتراث العربی، ۱۳۷۷ق.    
۲۳۰. ابن‌رشد‌ اندلسی، محمد بن احمد، بدایة المجتهد و نهایه المقتصد، ج۱، ص۲۶۸، به کوشش العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.    
۲۳۱. ابن‌عابدین، محمدامین، حاشیة رد المحتار، ج۲، ص۵۳۶، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.    
۲۳۲. رافعی، عبدالکریم بن محمد، فتح العزیز، ج۷، ص۱۲۷، دارالفکر.    
۲۳۳. گروهی از علما زیر نظر نظام‌الدین بلخی، الفتاوی الهندیه، ج۱، ص۲۳۸.    
۲۳۴. نراقی، احمد، مستند الشیعه فی احکام الشریعه، ج۱۱، ص۲۴۷-۲۵۰، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۵ق.    
۲۳۵. حلی، حسن بن یوسف، ارشاد الاذهان، ج۱، ص۳۱۴.    
۲۳۶. بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضره، ج۱۴، ص۳۵۹، تحقیق محمدتقی ایروانی و علی آخوندی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۳ش.    
۲۳۷. طباطبایی یزدی، محمدکاظم، العروة الوثقی، ج۴، ص۶۱۵.    
۲۳۸. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۴۵۴، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
۲۳۹. طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۱۶۸، به کوشش سیدحسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.    
۲۴۰. بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضره، ج۱۴، ص۳۵۹، تحقیق محمدتقی ایروانی و علی آخوندی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۳ش.    
۲۴۱. نراقی، احمد، مستند الشیعه فی احکام الشریعه، ج۱۱، ص۲۴۷، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۵ق.    
۲۴۲. کاشف الغطاء، جعفر، کشف الغطاء عن مبهمات الشریعه الغراء، ج۴، ص۴۷۲، تحقیق التبریزیان و دیگران، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۲۲ق.    
۲۴۳. موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۴۲۷، کتاب الحج، القول فی صورة الحج التمتع اجمالا، مسالة ۱.    
۲۴۴. رافعی، عبدالکریم بن محمد، فتح العزیز، ج۷، ص۱۲۷، دارالفکر.    
۲۴۵. ابن‌قدامه، عبدالرحمن، الشرح الکبیر، ج۳، ص۲۳۹، بیروت، دارالکتب العلمیه.    
۲۴۶. طباطبایی یزدی، محمدکاظم، العروة الوثقی، ج۴، ص۶۱۶.    
۲۴۷. موسوی خمینی، سیدروح‌الله، تحریر الوسیله، ج۱، ص۴۰۷.    
۲۴۸. حکیم، سیدمحسن، مستمسک العروة الوثقی، ج۱۱، ص۲۰۷، قم، انتشارات کتابخانه بزرگ حضرت آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.    
۲۴۹. تبریزی، جواد، التهذیب فی المناسک، ج۲، ص۴۶، قم، دارالتفسیر، ۱۴۲۳ق.
۲۵۰. طباطبایی قمی، سیدحسین، کتاب الحج، ج۲، ص۱۴۶، قم، چاپخانه باقری، ۱۴۱۵ق.
۲۵۱. ابوحیان، محمد بن یوسف، البحر المحیط، ج۲، ص۸۶، به کوشش عادل احمد و دیگران، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۲ق.    
۲۵۲. رافعی، عبدالکریم بن محمد، فتح العزیز، ج۷، ص۱۲۷، دارالفکر.    
۲۵۳. ابن‌قدامه، عبدالله، المغنی، ج۳، ص۴۹۸، بیروت، دارالکتب العلمیه.
۲۵۴. مرداوی، علی بن سلیمان، الانصاف فی معرفه الراجح من الخلاف، ج۳، ص۴۴۱، به کوشش محمدحامد فیقی، بیروت، دار احیاءالتراث العربی، ۱۳۷۷ق.    
۲۵۵. سرخسی، محمد بن احمد، المبسوط، ج۴، ص۱۶۹، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.    
۲۵۶. حنفی، محمود بن احمد، المحیط البرهانی فی فقه النعمانی، ج۲، ص۴۶۷، به کوشش عبدالکریم الجندی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۲ق.    
۲۵۷. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۵۳۵، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
۲۵۸. طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۳۱، به کوشش سیدحسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.    
۲۵۹. محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، ج۱، ص۲۱۳، به کوشش عبدالحسین محمدعلی بقال، قم، انتشارات اسماعیلیان، ۱۴۰۸ق.    
۲۶۰. طباطبائی، سیدعلی، ریاض المسائل فی بیان احکام الشرع بالدلائل، ج۷، ص۲۱۶، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ق.    
۲۶۱. نجفی، محمدحسین، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.، ج۱۸، ص۷۷، ۲۴-۲۹.    
۲۶۲. نجفی، محمدحسین، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.، ج۱۸، ص۲۴-۲۹.    
۲۶۳. طباطبایی یزدی، محمدکاظم، العروة الوثقی، ج۴، ص۶۱۷.    
۲۶۴. افتخاری گلپایگانی، علی، آراء المراجع فی الحج علی ضوء فتاوی الامام الخمینی فی تحریر الوسیله، ج۱، ص۱۵۹، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۵ش.
۲۶۵. فیض کاشانی، ملامحسن، مفاتیح الشرائع، ج۱، ص۳۰۶، تحقیق سیدمهدی رجایی، قم، انتشارات کتابخانه بزرگ حضرت آیت‌الله‌العظمی مرعشی نجفی، بی‌تا.    
۲۶۶. کاشف الغطاء، جعفر، کشف الغطاء عن مبهمات الشریعه الغراء، ج۴، ص۴۷۳، تحقیق التبریزیان و دیگران، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۲۲ق.    
۲۶۷. ابن‌رشد‌ اندلسی، محمد بن احمد، بدایة المجتهد و نهایه المقتصد، ج۱، ص۲۶۸، به کوشش العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.    
۲۶۸. عسقلانی، ابن‌حجر، فتح الباری شرح عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، ج۳، ص۴۳۵، تحقیق محمد فواد عبدالباقی و محب‌الدین خطیب، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
۲۶۹. ابن‌عابدین، محمدامین، حاشیة رد المحتار، ج۲، ص۵۳۵، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.    
۲۷۰. فیض کاشانی، ملامحسن، مفاتیح الشرائع، ج۱، ص۳۰۶، تحقیق سیدمهدی رجایی، قم، انتشارات کتابخانه بزرگ حضرت آیت‌الله‌العظمی مرعشی نجفی، بی‌تا.    
۲۷۱. نجفی، محمدحسین، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۸، ص۲۵۲، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
۲۷۲. مرداوی، علی بن سلیمان، الانصاف فی معرفه الراجح من الخلاف، ج۳، ص۴۴۲، به کوشش محمدحامد فیقی، بیروت، دار احیاءالتراث العربی، ۱۳۷۷ق.    
۲۷۳. ابن‌رشد‌ اندلسی، محمد بن احمد، بدایة المجتهد و نهایه المقتصد، ج۱، ص۲۶۸، به کوشش العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.    
۲۷۴. ابن‌عابدین، محمدامین، حاشیة رد المحتار، ج۲، ص۵۹۰، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.    
۲۷۵. ابن‌عابدین، محمدامین، حاشیة رد المحتار، ج۲، ص۵۳۵، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.    
۲۷۶. طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، ج۱، ص۳۰۷، تهران، انتشارات مکتبه المرتضویه، ۱۳۵۱ش.    
۲۷۷. مرداوی، علی بن سلیمان، الانصاف فی معرفه الراجح من الخلاف، ج۳، ص۴۴۲، به کوشش محمدحامد فیقی، بیروت، دار احیاءالتراث العربی، ۱۳۷۷ق.    
۲۷۸. نجفی، محمدحسین، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۸، ص۷۵، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
۲۷۹. خویی، سیدابوالقاسم، المعتمد فی شرح المناسک، ج۳، ص۲۱۳، به کوشش محمدرضا موسوی خلخالی، قم، انتشارات دارالعلم، ۱۴۱۰ق.
۲۸۰. نجفی، محمدحسین، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۸، ص۷۵، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
۲۸۱. خویی، سیدابوالقاسم، المعتمد فی شرح المناسک، ج۳، ص۲۷۶، به کوشش محمدرضا موسوی خلخالی، قم، انتشارات دارالعلم، ۱۴۱۰ق.
۲۸۲. حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، ج۸، ص۸۱، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۴–۱۴۲۳ق.    
۲۸۳. نراقی، احمد، مستند الشیعه فی احکام الشریعه، ج۱۱، ص۲۴۳، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۵ق.    
۲۸۴. نجفی، محمدحسین، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۸، ص۷۵، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
۲۸۵. نجفی، محمدحسین، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۸، ص۷۵-۷۶، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
۲۸۶. سبزواری، سیدعبدالاعلی، مهذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام، ج۱۲، ص۳۴۶، قم، موسسه المنار، ۱۴۱۳ ق.    
۲۸۷. نجفی، محمدحسین، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۸، ص۷۷-۷۸، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
۲۸۸. سبزواری، سیدعبدالاعلی، مهذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام، ج۱۲، ص۳۴۶، قم، موسسه المنار، ۱۴۱۳ ق.    
۲۸۹. حر عاملی، محمد بن حسن، هدایه الامه الی احکام الائمه، ج۵، ص۳۴۲، مشهد، انتشارات بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۴۱۲ق.    
۲۹۰. نجفی، محمدحسین، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۸، ص۷۸، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
۲۹۱. سبزواری، سیدعبدالاعلی، مهذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام، ج۱۲، ص۳۴۶، قم، موسسه المنار، ۱۴۱۳ ق.    
۲۹۲. نجفی، محمدحسین، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۸، ص۷۸، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
۲۹۳. سبزواری، سیدعبدالاعلی، مهذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام، ج۱۲، ص۳۴۶، قم، موسسه المنار، ۱۴۱۳ ق.    
۲۹۴. نجفی، محمدحسین، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۸، ص۷۸، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
۲۹۵. سبزواری، سیدعبدالاعلی، مهذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام، ج۱۲، ص۳۴۶-۳۴۷، قم، موسسه المنار، ۱۴۱۳ ق.    
۲۹۶. نجفی، محمدحسین، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۸، ص۷۸، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
۲۹۷. سبزواری، سیدعبدالاعلی، مهذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام، ج۱۲، ص۳۴۷، قم، موسسه المنار، ۱۴۱۳ ق.    
۲۹۸. کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۷۲، بیروت، دارالکتب العلمیه.    
۲۹۹. سبزواری، سیدعبدالاعلی، مهذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام، ج۱۲، ص۳۴۷، قم، موسسه المنار، ۱۴۱۳ ق.    
۳۰۰. رافعی، عبدالکریم بن محمد، فتح العزیز، ج۷، ص۱۲۶، دارالفکر.    
۳۰۱. نووی، یحیی بن شرف، المجموع شرح المهذب، ج۷، ص۱۹۰، بیروت، دارالفکر.    
۳۰۲. نجفی، محمدحسین، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۸، ص۷۸، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
۳۰۳. سبزواری، سیدعبدالاعلی، مهذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام، ج۱۲، ص۳۴۶، قم، موسسه المنار، ۱۴۱۳ ق.    
۳۰۴. نجفی، محمدحسین، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۸، ص۷۸، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
۳۰۵. سبزواری، سیدعبدالاعلی، مهذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام، ج۱۲، ص۳۴۶، قم، موسسه المنار، ۱۴۱۳ ق.    
۳۰۶. نجفی، محمدحسین، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۸، ص۷۹، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
۳۰۷. سبزواری، سیدعبدالاعلی، مهذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام، ج۱۲، ص۳۴۷، قم، موسسه المنار، ۱۴۱۳ ق.    
۳۰۸. نک:نجفی، محمدحسین، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۸، ص۷۱، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
۳۰۹. نجفی، محمدحسین، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۹، ص۲۵۷-۲۵۸، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.    
۳۱۰. سبزواری، سیدعبدالاعلی، مهذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام، ج۱۴، ص۳۴۵-۳۴۶، قم، موسسه المنار، ۱۴۱۳ ق.    



دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، برگرفته از مقاله «حج تمتع»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۹/۷/۱.    
موسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه فارسی، ج۳، ص۲۲۵.    
ساعدی، محمد، (مدرس حوزه و پژوهشگر)    ، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی    






جعبه ابزار