جعفر بن علی الهادی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف

---

جعفر بن علی، فرزند امام هادی و ملقب به جعفر کذاب است.

---

کنیه‌اش‌ ابوعبداللّه‌، بود‌. وی در ۲۲۶ به‌ دنیا آمد.
جعفر کذّاب، عموی امام زمان (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) و مدعی جانشینی امام عسکری (علیه‌السلام) بود.

---

جعفر، یکی از فرزندان حضرت هادی (علیه‌السلام) است که پس از شهادت برادرش امام حسن عسکری (علیه‌السلام)، ضمن ادعاهای باطلی چند، ادعای امامت کرد و ازاین‌رو به کذّاب (بسیار دروغ‌گو) شهرت یافت.

---

او به‌ دلیل‌ ادعای‌ امامت‌ پس‌ از رحلت‌ برادرش‌، امام‌ حسن‌ عسکری‌ علیه‌السلام‌، و انکار وجود فرزندی‌ برای‌ ایشان‌ به‌ جعفر کذّاب‌ ملقب‌ شد.

---

این شهرت و نیز ادعای او، پیش‌تر در کلمات معصومان (علیهم‌السلام) پیش‌گویی شده بود.

۴.۱ - حدیثی از امام سجاد

امام سجاد (علیه‌السلام) به نقل از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرموده است:
آن‌گاه که فرزندم جعفر بن محمد بن علی بن حسین بن علی بن ابی‌طالب متولد شد، نامش را صادق بگذارید که پنجمین فرزند از سلالۀ او، نامش جعفر است که از روی تجرّی بر خدای تعالی و دروغ بستن بر او، ادعای امامت می‌کند! او نزد خدا جعفر کذّاب و مفتری بر خدا و مدعی مقامی است که اهل آن نیست. وی، مخالف پدر خویش و حسود بر برادر خود و کسی است که می‌خواهد در هنگام غیبت ولی خدا او را برملا سازد.

امام سجاد (علیه‌السلام) پس از نقل فرمایش پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) بسیار گریسته و فرمود:

«کأنّی بجعفر الکذّاب و قد حمل طاغیة زمانه علی تفتیش أمر ولیّ اللّه و المغیّب فی حفظ اللّه و التّوکیل بحرم أبیه جهلا منه بولادته و حرصا علی قتله إن ظفر به و طمعا فی میراث أبیه حتّی یأخذه بغیر حقّه»؛ «گویا جعفر کذّاب را می‌بینم که طاغی زمانش را وادار می‌کند، تا در امر ولی اللّه و غایب در حفظ الهی و موکل بر حرم پدرش، تفتیش کند؛ به سبب جهلی که بر ولادت او و حرصی که بر قتل او دارد؛ اگر به او دست‌رسی یابد، و طمعی که در میراث او دارد، تا آن را به ناحق غصب کند».

---

بدون شک انحراف جعفر از خط پدران معصومش، نه به علت کوتاهی و سستی پدر در تربیت وی بود و نه به سبب محیطی که در آن می‌زیست.
این انحراف به علت هم‌نشینی با بدکاران و منحرفان برای وی پدید آمد و شکی نیست هم‌نشین در انسان تأثیر فراوانی دارد؛ همان‌گونه که قرآن کریم از ماجرای نافرمانی همسر لوط (علیه‌السلام) سخن می‌گوید.

۵.۱ - سخنی از فاطمه بنت هیثم

فاطمه، دختر محمد بن هیثم معروف به ابن سیابه گوید: هنگام ولادت جعفر، من در خانۀ امام هادی (علیه‌السلام) بودم و اهل خانه به این ولادت شادمان شدند. نزد امام هادی (علیه‌السلام) رفتم و او را شاد نیافتم.
گفتم: «ای سرورم! چرا شما را به واسطۀ این مولود شادان نمی‌بینم؟» فرمود: «یهون علیک أمره فإنّه سیضلّ خلقا کبیرا»، «این امر بر تو آسان خواهد شد؛ زیرا به زودی او گروه پرشماری را گمراه می‌سازد.»

---

اوج کژی جعفر پس از شهادت امام حسن عسکری (علیه‌السلام) صورت گرفت. وی، با این‌که اهل فسق و فجور و گناهان بزرگ بود، خود را جانشین آن حضرت معرفی کرد.

---

عملکرد جعفر کذّاب در مقابل روش امامان معصوم (علیهم‌السلام) در موارد ذیل قابل بررسی است:

۷.۱ - ادعای امامت

وی پس از برادر خود امام حسن عسکری (علیه‌السلام)، ادعای امامت کرد و برای رسیدن به این هدف خود، نقشه‌هایی کشید. اوّل خود، را در معرض تسلیت‌گویی مردم و تبریک بر امامت خود قرار داد؛ دوم خود را آماده اقامه نماز بر جنازه برادرش کرد، تا بلکه از این راه منصب رسمی (امامت) را به چنگ آورد. نقشه دیگر این بود که دست به دامن دولت شد تا دولت، او را به جای برادرش گذاشته و زعامت شیعیان را به وی واگذار نماید؛ اما در تمام این نقشه‌ها شکست خورد و جز رسوایی، چیزی به دست نیاورد.

۷.۲ - انکار وارث امام عسکری

جعفر کذّاب، منکر وارث شرعی امام عسکری (علیه‌السلام) و امامت حضرت مهدی (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) شد. به همین دلیل مدعی شد وارث منحصربه‌فرد امام عسکری (علیه‌السلام) است و به کمک دولت، توانست اموال امام عسکری (علیه‌السلام) را تصرف کند.

۷.۳ - تحریک دولت‌مردان بر ضد امام مهدی

وی وقتی دید حضرت مهدی (عجل‌الله‌تعالي‌فرجه‌الشريف) در جریان نماز، بر او احتجاج کرده و رسوایش کرد، دولت حاکم را بر ضد آن حضرت و وجود او تحریک کرد و در نتیجه حاکمان جور، دوباره به خانه امام عسکری (علیه‌السلام) یورش بردند و برای یافتن حضرت مهدی (عجل‌الله‌تعالي‌فرجه‌الشريف) تلاش‌های مذبوحانه‌ای انجام دادند؛ ولی خواست الهی بر آن تعلق گرفت که آن حضرت از گزند بدخواهان در امان بماند.

۷.۴ - سخنی از احمد بن اسحاق

احمد بن اسحاق گوید: از جعفر بن علی نامه‌ای به دست من رسید و طی آن ادعا کرده بود به علم دین (حلال و حرام) و نیز کلیۀ علوم و آنچه که مردم بدان نیازمندند، آگاهی دارد. پس از این‌که نامه را خواندم، عریضه‌ای به پیشگاه مقدس حضرت امام عصر (علیه‌السلام) نگاشتم و نامۀ جعفر را نیز به پیوست آن قرار دادم. به دنبال آن، از ناحیۀ مقدسه پاسخی بدین شرح صادر شد:

به نام خداوند بخشاینده مهربان؛ خداوند سبحانه و تعالی تو را پایدار بدارد! نامۀ تو و ضمیمۀ آن (نامۀ جعفر) به من رسید و از مضمون آن - که با اختلاف الفاظ و اشتباهات بسیار توأم بود - آگاه شدم. اگر شما هم دقّت کرده بودید، به برخی از آن‌ها آگاه می‌شدید.
آن‌گاه حضرت مهدی (علیه‌السلام) در ادامه با ذکر حمد و ثنای پروردگار سبحانه و تعالی، مطالبی در ردّ جعفر بیان فرمود:

«... این پیرو باطل و دروغ‌گو، بر خداوند افترا بسته است. این شخص با امید به چه چیز می‌خواهد این ادعای عاری از حقیقت خود را ثابت کند؟ آیا با اطلاعاتی که در احکام الهی دارد؟ به خدا قسم! این فرد آن قدر بی‌اطلاع است که حلال و حرام را نمی‌شناسد و میان بد و خوب فرق نمی‌گذارد. آیا به دانش خود تکیه دارد؟ او به قدری تهی‌دست است که حق و باطل را نمی‌شناسد، محکم و متشابه را نمی‌داند و از احکام نماز - حتی وقت آن - آگاهی ندارد. آیا این مدعی فاقد صلاحیت، به ورع و پرهیزکاری خویش تکیه می‌کند؟ خداوند شاهد است که نماز واجب خویش را برای این‌که شعبده‌بازی یاد بگیرد، ترک کرده است. حتما از ظروف مشروب و آثار دیگری از گناهان او اطلاع دارید...
خداوند سبحانه و تعالی تو را توفیق دهد! آنچه برایت گفتم، از این ستم‌کار ستمگر بپرس و او را آزمایش کن. از یکی از آیات قرآن و تفسیر آن از وی بپرس یا از نماز و شرایط آن از او بپرس، تا به معایب و کمبودهای او پی ببری و حال او را بدانی. خداوند سبحانه و تعالی کفایت‌کننده است؛ او حق را برای اهلش حفظ می‌کند و آن را در جایگاهش قرار می‌دهد.

---

بنا به‌ روایتی‌ از امام‌ سجاد علیه‌السلام‌، رسول‌ خدا صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم‌ از تولد جعفر و اعمالی‌ که‌ از وی‌ سر خواهد زد، خبر داده‌ بودند.

---

امام‌ هادی‌ علیه‌السلام‌ از تولد جعفر شادمان‌ نشدند و فرمودند وی‌ افراد زیادی‌ را به‌ گمراهی‌ خواهد کشاند. گفته‌ شده‌ است‌ که‌ امام‌ حسن‌ عسکری‌ علیه‌السلام‌ از جعفر کناره‌گیری‌ و از مصاحبت با وی‌ اجتناب‌ می‌کردند. جعفربن‌ علی‌ در ماجرای‌ فارِس‌بن‌ حاتم‌، فردی‌ که‌ امام‌ هادی‌ علیه‌السلام‌ او را طرد و لعن‌ نموده‌ و فرمان‌ قتل‌ وی‌ را صادر کرده‌ بودند، برخلاف‌ پدر و برادرش‌، امام‌ حسن‌ عسکری‌ علیه‌السلام‌، از فارس‌ جانبداری‌ کرد.

---

جعفر فردی‌ خطاکار، دنیاطلب‌ و فاسق‌ معرفی‌ شده‌ است‌.

---

جعفر به‌ شرابخواری‌ نیز متهم‌ بود، تا جایی‌ که‌ وی‌ را به‌ زُقُّ الخَمْر (ظرف‌ شراب‌) ملقب‌ کرده‌اند. برخی‌ احتمال‌ داده‌اند که‌ این‌ اتهام‌ از دشمنی‌ میان‌ شیعیان‌ دوازده‌ امامی‌ و پیروان‌ جعفر نشئت‌ گرفته‌ باشد، چنان‌که‌ پیروان‌ جعفر نیز به‌ امام‌ حسن‌ عسکری‌ علیه‌السلام‌ و یاران‌ ایشان‌ القاب‌ و نسبتهای‌ ناروا می‌دادند.

---

در روایتی‌ از امام‌ زمان‌ عجل‌اللّه‌ تعالی‌فرجه‌الشریف‌، در پاسخ‌ به‌ نامه یکی‌ از شیعیان‌ در باره جعفربن‌ علی‌، جعفر فردی‌ بی‌اطلاع‌ از احکام‌ دین‌ معرفی‌ شده‌ که‌ قادر به‌ تشخیص‌ حلال‌ از حرام‌ نیست‌ و علائم‌ نافرمانی‌هایش‌ از اوامر و نواهی‌ الاهی‌ مشهود است‌. طبق‌ همان‌ روایت‌، جعفر برای‌ یادگیری‌ سحر، چهل‌ شبانه‌روز نماز خود را ترک‌ کرده‌ بوده‌ است.‌ همچنین‌، امام‌ زمان‌ در توقیعی‌ کار و راه‌ جعفر را به‌ کار برادران‌ یوسف‌ همانند کرده‌اند. برخی‌ این‌ عبارت‌ را تفسیر کرده‌اند به‌ اینکه‌ جعفر همچون‌ برادران‌ یوسف‌ در نهایت‌ توبه‌ کرده‌ است‌ و ازاین‌رو وی‌ را توّاب‌ لقب‌ داده‌اند؛ اما، به‌ نظر می‌رسد مراد امام‌ در توقیع‌ مزبور، سابقه‌دار بودن‌ گمراهی‌ در فرزندان‌ انبیا و اولیا بوده‌ است‌.

---

گفته‌ شده‌ است‌ که‌ جعفر برای‌ به‌دست‌ آوردن‌ امامت‌ تلاش‌ زیادی‌ کرد. وی‌ پس‌ از رحلت‌ امام‌ حسن‌ عسکری‌، به‌رغم‌ زنده‌ بودن‌ مادر ایشان‌، مدعی‌ میراث‌ حضرت‌ شد.ابن قبه،
‌ گفته‌ است‌ جعفر بر خلاف‌ نظر پدرانش‌ علیهم‌السلام‌ عمل‌ کرد، زیرا در صورت‌ حیات‌ مادر به‌ برادر ارثی‌ تعلق‌ نمی‌گیرد.
وی‌ همچنین‌ زمامداران‌ وقت‌ را تحریک‌ کرد که‌ خانه امام‌ را برای‌ یافتن‌ فرزند ایشان‌ جستجو کنند و با همکاری‌ جعفر، یکی‌ از کنیزان‌ امام‌ حسن‌ عسکری‌ زندانی‌ شد و به‌ شدت‌ تحت‌ نظر قرار گرفت،‌ به‌علاوه‌، جعفر حاضر شد سالانه‌ بیست‌ هزار دینار به‌ یکی‌ از کارگزاران‌ خلافت‌ رشوه‌ دهد تا امامت‌ او را تأیید نماید.
وی‌ پس‌ از رحلت‌ امام‌حسن‌ عسکری‌ می‌خواست‌ بر جنازه ایشان‌ نماز گزارد، اما حضرت‌ مهدی‌ عجل‌اللّه‌تعالی‌فرجه‌الشریف‌، که‌ طفلی‌ خردسال‌ بود، وی‌ را کنار زد و خود نماز را به‌جای‌ آورد.

---

شیعیان‌، باتوجه‌ به‌ احادیث‌ ردّ فَطْحَیه، این‌ امر را جز در مورد امام‌ حسن‌ و امام‌ حسین‌ علیهماالسلام‌ جایز نمی‌دانستند. همچنین‌ با سابقه ذهنی‌ که‌ از اعمال‌ جعفر داشتند، وی‌ را شایسته این‌ منصب‌ نمی‌دیدند؛ ازاین‌رو، پس‌ از رحلت‌ امام‌ حسن‌ عسکری‌ و مواجهه‌ با ادعای‌ جانشینی‌ جعفر، به‌ صورتهای‌ مختلف‌ وی‌ را آزمودند و نفی‌ منصب‌ امامت‌ از وی‌ بیش‌ از پیش‌ بر ایشان‌ آشکار شد.

---

پیروان‌ جعفر در تاریخ‌ به‌ جعفریه‌ معروف‌اند. مدرسی‌ طباطبائی‌، ‌ معتقد است‌ جعفریه‌ پیش‌ از این‌ بر پیروان‌ امام‌ جعفرصادق‌ علیه‌السلام‌ اطلاق‌ می‌شد.

---

پیروان‌ جعفر در باره جانشینی وی‌ اختلاف‌نظر داشتند. عده‌ای‌ جعفر را جانشین‌ بلافصل‌ امام‌ هادی‌، برخی‌ او را جانشین‌ برادرش‌ سیدمحمد که‌ در زمان‌ حیات‌ پدرش‌ رحلت‌ کرد، و عده‌ای‌ دیگر وی‌ را جانشین‌ امام‌ حسن‌ عسکری‌ دانسته‌اند.
در چگونگی به‌ امامت‌ رسیدن‌ جعفر نیز میان‌ صاحبان‌ این‌ آرا تفاوتهایی‌ بوده‌ که‌ موجب‌ انشعابات‌ و پیدایش‌ فرقه‌های‌ دیگر شده‌ است‌.

---

‌ فطحیه‌، که‌ امامت‌ دو برادر را قبول‌ داشتند، به‌ جعفر رجوع‌ کردند. به‌ همین‌ دلیل‌، ابن‌بابویه‌ جعفر را پیشوای‌ نسل‌ دوم‌ فطحیه‌ لقب‌ داده‌ است‌.برای‌ جعفر القاب‌ دیگری‌ نیز ذکر شده‌ است‌. پیروان‌ و فرزندانش‌ وی‌ را با لقب‌ زَکی می‌شناختند. چون‌ از اعقاب‌ وی‌ ۱۲۰ فرزند به‌وجود آمده‌ ابوکَرَّین‌ (هر کرّ دلالت‌ بر شصت‌ دارد) از القاب‌ دیگر اوست‌.

---

جعفر با وجود زندگی کوتاه، دارای فرزندان بسیاری شد. فرزندان‌ جعفر، به‌سبب‌ انتسابشان‌ به‌ امام‌ رضا علیه‌السلام‌، به‌ بَنُوالرِّضی‌' یا رِضَویون‌ مشهورند.

---

پیروان‌ جعفر نیز در میان‌ شیعیان‌ دوازده‌ امامی‌ به‌ نام‌ سردسته آنها، علی‌الطاحن‌ در کوفه‌، به‌ طاحنیه‌ معروف‌ بودند.

---

جعفر در سال‌ ۲۷۱ درگذشت‌ و در سامرا به‌ خاک‌ سپرده‌ شد.

---

برخی‌ پیروان‌ وی‌ به‌ فرزندش‌، ابوالحسن‌ علی‌، نقیب‌ ارشد سادات‌ بغداد، رجوع‌ کردند. برخی‌ دیگر معتقد بودند که‌ امامت‌ میان‌ ابوالحسن‌ و خواهرش‌ فاطمه‌ تقسیم‌ شده‌ و پس‌ از آن‌ دو به‌ دیگر بازماندگان‌ جعفر رسیده‌ است‌.
مشخص‌ نیست‌ که‌ طرف‌داران‌ جعفر تا چه‌ زمانی‌ به‌ صورت‌ فرقه‌ای‌ مستقل‌ در جامعه شیعه‌ باقی‌ ماندند.شیخ‌ مفید و شیخ‌طوسی‌ بیان‌ داشته‌اند که‌ در زمان‌ تألیف‌ آثارشان‌ هیچ‌ یک‌ از فرزندان‌ جعفر را نیافته‌اند که‌ به‌ طریقه درست‌ شیعه دوازده‌ امامی‌ نپیوسته‌ باشد.

---

سعدبن‌ عبدالله اشعری، در رد آرای‌ این‌ فرقه‌، کتابی‌ با عنوان‌ کِتابُ الضِّیاءِ فی‌ الردِّ علی‌ المُحَمَّدیةِ وَ الْجَعفَریة نگاشته‌ است‌.

---

منابع شیعه دربارۀ پایان کار او دو دیدگاه دارند:

۲۳.۱ - دیدگاه اول

وی تا پایان زندگی بر ادعای دروغین خود پای فشرده، هم‌چنان خود را امام می‌دانست.

۲۳.۲ - دیدگاه دوم

وی از دعوی دروغین خود دست برداشته، توبه کرد و شیعیان نیز نامش را از جعفر کذّاب به جعفر تائب برگرداندند.

۲۳.۳ - روایتی از کلینی

کلینی به نقل از محمد بن عثمان عمری می‌گوید: امام دوازدهم (علیه‌السلام) در توقیعی به توبه او تصریح کرده است:
راه جعفر، راه برادران یوسف است که سرانجام توبه کردند و گناهشان بخشوده شد.

---

• محمدمحسن‌ آقابزرگ‌ طهرانی‌، الذریعة الی‌ تصانیف‌ الشیعه، چاپ‌ علی‌نقی‌ منزوی‌ و احمد منزوی‌، بیروت‌ ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
• محمدمحسن‌ آقابزرگ‌ طهرانی، طبقات‌ اعلام‌ الشیعه: الکرام‌ البررة، مشهد ۱۴۰۴.
• ابن‌بابویه‌ (علی‌بن‌ حسین‌)، الامامة و التبصرة من‌ الحیرة، قم‌ ۱۳۶۳ ش‌.
• ابن‌بابویه‌ (محمدبن‌ علی‌)، کمال‌الدین‌ و تمام‌ النعمة، چاپ‌ علی‌اکبر غفاری‌، قم‌ ۱۳۶۳ ش‌.
• ابن‌بابویه‌ (محمدبن‌ علی‌)، معانی‌ الاخبار، چاپ‌ علی‌اکبر غفاری‌، قم‌ ۱۳۶۱ ش‌.
• ابن‌حمزه‌، الثاقب‌ فی‌المناقب‌، چاپ‌ نبیل‌ رضا علوان‌، قم‌ ۱۴۱۲؛
• ابن‌شهر آشوب‌، مناقب‌ آل‌ ابی‌طالب‌، چاپ‌ هاشم‌ رسولی‌ محلاتی‌، قم‌.
• ابن‌عنبه‌، عمدة الطالب‌ فی‌ انساب‌ آل‌ ابی‌طالب، چاپ‌ محمدحسن‌ آل‌ طالقانی‌، نجف‌ ۱۳۸۰/۱۹۶۱.
• ابن‌قبه رازی‌، النقض‌ علی‌ أبی‌ الحسن‌ علی‌بن‌ احمدبن‌ بشار فی‌الغیبة، در حسین‌ مدرسی‌ طباطبائی‌، مکتب‌ در فرآیند تکامل‌: نظری‌ بر تطور مبانی‌ فکری‌ تشیع‌ در سه‌ قرن‌ نخستین‌، ترجمه هاشم‌ ایزدپناه‌، نیوجرسی‌ ۱۳۷۵ ش‌.
• ابوحاتم‌ رازی‌، کتاب‌ الزینة فی‌ الکلمات‌ الاسلامیة العربیة، قسم‌ ۳، چاپ‌ عبداللّه‌ سلوم‌ سامرائی‌، در عبداللّه‌ سلوم‌ سامرائی‌، الغلو و الفرق‌ الغالیة فی‌ الحضارة الاسلامیة، بغداد ۱۳۹۲/۱۹۷۲.
• علی‌بن‌ عیسی‌ اربلی‌، کشف‌ الغمة فی‌ معرفة الائمة، چاپ‌ هاشم‌ رسولی‌ محلاتی‌، بیروت‌ ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
• سعدبن‌ عبداللّه‌ اشعری‌، کتاب‌ المقالات‌ و الفرق‌، چاپ‌ محمدجواد مشکور، تهران‌ ۱۳۶۱ ش‌.
• عباس‌ اقبال‌ آشتیانی‌، خاندان‌ نوبختی‌، تهران‌ ۱۳۵۷ ش‌.
.• محمدعلی‌ حبیب‌آبادی‌، مکارم‌الاثار در احوال‌ رجال‌ دو قرن‌ ۱۳ و ۱۴ هجری‌، ج‌ ۳، اصفهان‌ ۱۳۵۱ ش‌.
• حسین‌بن‌ حمدان‌ خصیبی‌، الهدایة الکبری‌، بیروت‌ ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
• حسن‌بن‌ علی‌ شدقمی‌، المستطابة فی‌ نسب‌ سادات‌ طابة، در الرسائل‌ الثلاث‌، چاپ‌ مهدی‌ رجایی‌، قم‌: کتابخانه آیة اللّه‌ مرعشی‌ نجفی‌، ۱۳۸۱ ش‌.
• علی‌بن‌ حسن‌ شدقمی‌، زهرة المقول‌ فی‌ نسب‌ ثانی‌ فرعی‌ الرسول‌ ( ص‌ )، چاپ‌ مهدی‌ رجایی‌، قم‌: کتابخانه آیة اللّه‌ مرعشی‌ نجفی‌، ۱۳۸۱ ش‌.
• محمدبن‌ عبدالکریم‌ شهرستانی‌، کتاب‌ الملل‌ و النحل، چاپ‌ محمدبن‌ فتح‌اللّه‌ بدران‌، قاهره‌ ۱۳۷۵/۱۹۵۶، چاپ‌ افست‌ قم‌ ۱۳۶۷ ش‌.
• فضل‌بن‌ حسن‌ طبرسی‌، اعلام‌ الوری‌ بأعلام‌ الهدی، چاپ‌ علی‌اکبر غفاری‌، بیروت‌ ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
• محمدبن‌ حسن‌ طوسی‌، کتاب‌ الغیبة، چاپ‌ عباداللّه‌ طهرانی‌ و علی‌ احمد ناصح‌، قم‌ ۱۴۱۱.
• حسین‌بن‌ احمد عرشی‌، کتاب‌ بلوغ‌ المرام‌، فی‌ شرح‌ مسک‌ الختام‌ فی‌ من‌ تولّی‌ ملک‌ الیمن‌ من‌ ملک‌ و امام‌، چاپ‌ انستاس‌ ماری‌ کرملی‌، ( قاهره‌ ? ۱۹۳۹)، چاپ‌ افست‌ بیروت‌.
• علی‌بن‌ محمد العلوی‌، المجدی‌ فی‌ انساب‌الطالبیین، چاپ‌ احمد مهدوی‌ دامغانی‌، قم‌ ۱۴۰۹.
• محمدبن‌ عمر فخررازی‌، اعتقادات‌ فرق‌ المسلمین‌ و المشرکین، چاپ‌ محمد معتصم‌ باللّه‌ بغدادی‌، بیروت‌ ۱۴۰۷/۱۹۸۶.
• محمدبن‌ عمر فخررازی، الشجرة المبارکة فی‌ انساب‌ الطالبیة، چاپ‌ مهدی‌ رجائی‌، قم‌ ۱۴۰۹.
• قاضی‌ عبدالجباربن‌ احمد، المغنی‌ فی‌ ابواب‌ التوحید و العدل‌، ج‌۲۰، چاپ‌ عبدالحلیم‌ محمود و سلیمان‌ دنیا، قاهره‌.
• حسن‌بن‌ محمد قمی‌، کتاب‌ تاریخ‌ قم‌، ترجمه حسن‌بن‌ علی‌ قمی‌، چاپ‌ جلال‌الدین‌ طهرانی‌، تهران‌ ۱۳۶۱ ش.
• محمدبن‌ عمرکشی‌، اختیار معرفه الرجال‌،ligzwnj; با سابقه ذهنیzwnj; zwnj; نوبختی]] ht/spantag light_tag• [[ابنzwnj; محمدبن المعروف‌ برجال‌ الکشی، (تلخیص) محمدبن‌ حسن‌ طوسی‌، تصحیح‌ و تعلیق‌ محمدباقربن‌ محمد میرداماد، چاپ‌ مهدی‌ رجائی‌، قم‌ ۱۴۰۴.
• کلینی‌، اصول کافی.
• مجلسی‌، بحارالانوار.
• حسین‌ مدرسی‌ طباطبائی‌، مکتب‌ در فرآیند تکامل‌: نظری‌ بر تطور مبانی‌ فکری‌ تشیع‌ در سه‌ قرن‌ نخستین، ترجمه هاشم‌ ایزدپناه‌، نیوجرسی‌ ۱۳۷۵ ش.
• مسعودی‌، مروج‌ (بیروت‌).
• محمدبن‌ محمد مفید، الارشاد، قم‌: مکتبه بصیرتی‌.
• محمدبن‌ محمد مفید، الفصول‌ العشره فی‌ الغیبه، چاپ‌ فارس‌ حسون‌، قم‌ ۱۴۱۳.
• محمدبن‌ محمد مفید، الفصول‌ المختاره، چاپ‌ علی‌ میرشریفی‌، بیروت‌ ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
• یحیی‌بن‌ حسین‌، ناطق‌ بالحق‌، نصره مذاهب‌ الزیدیه (عنوان‌ صحیح‌: الدعامه فی‌ تثبیت‌ الامامه)، چاپ‌ ناجی‌ حسن‌، بیروت‌ ۱۹۸۱.
• احمدبن‌ علی‌ نجاشی‌، فهرست‌ اسماء مصنفی‌ الشیعه المشتهر برجال‌ النجاشی‌، چاپ‌ موسی‌ شبیری‌ زنجانی‌، قم‌ ۱۴۰۷.
• حسن‌بن‌ موسی‌ نوبختی‌، فرق‌ الشیعه، چاپ‌ محمدصادق‌ آل‌ بحرالعلوم‌، نجف‌ ۱۳۵۵/۱۹۳۶.

---