• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

جدّه

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


دیگر کاربردها: جده.
مقالات مرتبط: جده (دانشنامه‌حج).

جُدّه، یا جِدَّه، مهم‌ترین شهر و بندر عربستان سعودی در کنار دریای سرخ می‌باشد. اکنون به صورت شهری اروپایی در آمده و دارای بنا های چند طبقه و مدرن و بازار های رنگارنگ است .


این شهر به عروس دریای سرخ شهرت دارد و دروازۀ ورود بیش‌تر حاجیان حرمین شریفین و از مهم‌ترین کانون‌های بازرگانی عربستان سعودی به شمار می‌رود و با جمعیتی بالغ بر ۳ میلیون تن (۱۳۸۶ش/۲۰۰۷م)، پس از ریاض دومین شهر بزرگ کشور است.
[۱] الموسوعة العربیة العالمیة، ریاض، ج۸، ص۲۲۹، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۹م.


نام صحیح آن (جده) به معنای مکان متصل به دریا است .
عده ای آن را به ( جده بن حزم بن ریان بن حلوان ... بن قضاعه ) منتسب ساخته اند.
[۲] یاقوت حموی، ج۲،ص۱۱۴.    

برخی گفته اند : جده مادر امام حسن عسکری است که در دوران غیبت صغری ، نقش ویژ ه ای داشت .
[۳] مجتبی تونه‌ای ، مشهور ،موعود نامه ، ص۲۴۳.

برخی جده را در لغت به معنی خط و راه (جاده) و کناره و ساحل (رودخانه یا دریا) گفته‌اند و بر این باورند چون شهر جده ساحل دریایی مکه و راه ارتباطی آن شهر به سوی دریا بوده، چنین نامیده شده است.
برخی نیز این کلمه را صورت معرّب واژۀ نبطی کِدّ دانسته‌اند،
[۴] خلیل بن احمد فراهیدی، العین، ج۶، ص۹، به کوشش محمد مخزومی و ابراهیم سامرایی، قم، ۱۴۰۵ق.    
[۵] ابن درید، محمد، جمهرة اللغة، ج۲،، ص۷۱، حیدرآباد دکن، ۱۳۴۵ق.
[۶] ازهری، محمد، تهذیب اللغة، ج۱۰، ص۴۵۷-۴۵۹، قاهره، الدارالمصریة للتألیف والترجمه.
یا به لحاظ پاره‌ای روایات افسانه‌ای که محل این شهر را جایگاه هبوط حَوّا ، ام البشر
[۷] طبری، تاریخ، ج۱، ص۱۲۱.    
[۸] طبری، تاریخ، ج۱، ص۱۲۲.    
[۹] مسعودی، علی، مروج الذهب، ج۱، ص۳۷، به کوشش شارل پلا، بیروت، ۱۹۶۵-۱۹۶۶م.
یا مدفن وی دانسته‌اند، نام شهر را جده و اشاره‌ای به آن حضرت گفته‌اند.
[۱۰] ابن مجاور، یوسف، تاریخ المستبصر، ج۱، ص۵۲، به کوشش ا لوفگرن، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۶م.
[۱۱] ابن عبدالمنعم حمیری، محمد، الروض المعطار، ج۱، ص۱۵۷، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۸۰م.    

برخی از منابع نیز نام شهر را برگرفته از نام دریای مجاور آن (بحر جده) می‌دانند.
[۱۲] ابن فقیه، احمد، مختصرالبلدان، ج۱، ص۷۸، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۶۷م.
[۱۳] مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، ج۱، ص۷۹، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۰۶م.    
[۱۴] ابوعبید بکری، عبدالله، المسالک والممالک، ج۱، ص۲۰۸، به کوشش وان لون و ا فره، تونس، ۱۹۹۲م.    

امروزه سعودی‌ها این شهر را ــ چنان‌که در برخی لهجه‌های قدیم عامیانه نیز متداول بوده است
[۱۵] ازهری، محمد، تهذیب اللغة، ج۱۰، ص۴۵۹، قاهره، الدارالمصریة للتألیف والترجمه.
[۱۶] علی خان مدنی، سلوة الغریب، به کوشش شاکر هادی شکر، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
ــ جِدَّه می‌خوانند.
[۱۷] الموسوعة العربیة العالمیة، ریاض، ج۸، ص۲۲۹، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۹م.


جده در کنار دشت ساحلی تِهامه و در ۷۵ کیلومتری غرب مکه در منطقۀ غربی شبه‌جزیرۀ عربستان واقع است و مجموعه‌ای از تپه ماهورهای کوهپایه‌ای که به موازات رشته‌کوه‌های بلند حجاز کشیده شده است، آن را از سوی شرق جدا می‌سازد.
[۱۸] الموسوعة العربیة العالمیة، ریاض، ج۸، ص۲۲۹، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۹م.

این شهر ۴۱۹ کمـ با مدینه منوره فاصله دارد (EI۲) و مساحتـی بـرابـر ۴۷ هـزار هکتار (۴۷۰ کمـ۲) را در بر می‌گیرد.

آب و هوای جده متأثر از موقعیت آن است و در تابستان به سبب بالا رفتن دمای آب دریا، میزان رطوبت در آن‌جا افزایش می‌یابد و دمای هوا گاه به °۵۰ سانتیگراد می‌رسد.
[۱۹] الموسوعة العربیة العالمیة، ریاض، ج۸، ص۲۲۹-۲۳۰، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۹م.

جغرافیانگاران مسلمان ، جده را از شهرهای اقلیم دوم
[۲۰] ابن رسته، احمد، الاعلاق النفیسة، ج۱، ص۹۶، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۶۷م.
[۲۱] ابوعبید بکری، عبدالله، المسالک والممالک، ج۱، ص۱۸۳، به کوشش وان لون و ا فره، تونس، ۱۹۹۲م.    
و از توابع حجاز با مرکزیت مکه
[۲۲] مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، ج۱، ص۶۹، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۰۶م.    
شمرده‌اند.
این شهر ساحل و بارانداز مکه
[۲۳] اصطخری، ابراهیم، مسالک الممالک، ج۱، ص۱۹، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۶۷م.    
[۲۴] یاقوت، بلدان، ج۲، ص۴۱.
به شمار می‌آمد.
فاصلۀ آن را تا دریا یک شبانه‌روز و تا مکه دو روز راه،
[۲۵] ابن رسته، احمد، الاعلاق النفیسة، ص۱۸۳، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۶۷م.
یا دو منزل
[۲۶] اصطخری، ابراهیم، مسالک الممالک، ج۱، ص۱۹، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۶۷م.    
و یا ۱۲ فرسنگ
[۲۷] ناصرخسرو، سفرنامه، ج۱، ص۱۱۸، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، ۱۳۵۶ش.
نوشته‌اند.
[۲۸] حازمی، محمد، الاماکن، ج۱، ص۱۹۷، به کوشش حمد جاسر، ریاض، المطابع الاهلیه.    
[۲۹] مسعودی، علی، مروج الذهب، ج۲، ص۳۷۷، به کوشش شارل پلا، بیروت، ۱۹۶۵-۱۹۶۶م.
[۳۰] یاقوت، بلدان، ج۲، ص۴۱.
[۳۱] ابن عبدالمنعم حمیری، محمد، الروض المعطار، ج۱، ص۱۵۷، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۸۰م.    


منازل راه جده تا مکه عبارت بود از حَدَّه ، قرین الثعلب و ذی طُوی
[۳۲] ابراهیم حربی، المناسک و اماکن طرق الحج، ج۱، ص۶۵۵، به کوشش حمد جاسر، ریاض، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
منقطع الأعشاش در ۱۰ میلی مکه نیز «حدّ حرم» از راه جده بود.
[۳۳] ابن خردادبه، عبیدالله، ج۱، ص۱۳۲، المسالک والممالک، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۶۷م.    
[۳۴] ابن رسته، احمد، الاعلاق النفیسة، ج۱، ص۵۷، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۶۷م.


گفته می‌شود تاریخ جده به عصر حجر باز می‌گردد و باستان‌شناسان در وادی بریمان واقع در شمال شرقی جده آثاری یافته‌اند که بر این مطلب دلالت دارد.
[۳۵] الموسوعة العربیة العالمیة، ریاض، ج۸، ص۲۳۳، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۹م.

پاره‌ای روایات، قُضاعه قبیلۀ قدیم عرب را نخستین مردمی می‌دانند که در جده سکنا گزیدند.
[۳۶] یاقوت، بلدان، ج۲، ص۴۱.

برخی روایات نیز از این حکایت دارد که در روزگار جاهلیت ، عَمرو بن لُحَیّ که نخستین‌بار آیین توحید را در مکه دگرگون ساخت، بت‌هایی از جده به مکه برد و مردم را به پرستش آن‌ها دعوت کرد.
[۳۷] کلبی، هشام، الاصنام، ج۱، ص۵۳-۵۴، به کوشش احمد زکی پاشا، قاهره، ۱۳۳۲ق/۱۹۱۴م.
[۳۸] ابن حبیب، محمد، المنمق، ج۱، ص۳۲۷-۳۲۸، به کوشش خورشید احمد فارق، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.    

با این‌همه، روایاتی دیگر از این سخن دارد که خاندان ایرانی سلمان فارسی که بازرگان بودند، پس از مسلمان شدن، در جده ساکن شدند؛ یا این شهر را ساختۀ یکی از پادشاهان ساسانی گفته‌اند.
بنا به روایات ایرانی پس از ویرانی بندر سیراف، گروهی از اهالی آن به جده رفتند و آن‌جا ساکن شدند.
آنان پیرامون شهر بارویی ساختند و سپس روبه‌روی آن باروی سنگی دیگری برآوردند و گرد شهر خندقی بزرگ و عمیق کندند و آب دریا را در آن روان کردند.
[۳۹] ابن مجاور، یوسف، تاریخ المستبصر، ج۱، ص۴۲-۴۳، به کوشش ا لوفگرن، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۶م.


بنابراین روایات ، ساکنان اصلی جده مردم ایرانی تبار بودند.
[۴۰] ابن مجاور، یوسف، تاریخ المستبصر، ج۱، ص۵۱، به کوشش ا لوفگرن، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۶م.

پارسیان و بازرگانان ایرانی در عمران و آبادانی جده کوشیدند و پادشاهان ایران بازرگانانی را که از کشورهای دیگر می‌آمدند، در آن‌جا اسکان می‌دادند.
در واقع، جده لنگرگاه کشتی‌هایی بود که از هند ، عدن ، یمن ، عیذاب و قلزم می‌آمد.
[۴۱] ابن عبدالمنعم حمیری، محمد، ج۱، ص۱۵۷، الروض المعطار، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۸۰م.    

بزرگ‌ترین مشکل ساکنان جده تأمین آب آشامیدنی بوده است.
[۴۲] زیلعی، احمد عمر، مکة و علاقاتها الخارجیة (۳۰۱-۴۸۷ق)، ج۱، ص۱۷۶، ریاض، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.

ایرانیان در آن‌جا آب انبارهایی بسیار ساخته بودند که از آب باران پر می‌شد
[۴۳] ابن مجاور، یوسف، تاریخ المستبصر، ص۴۳، به کوشش ا لوفگرن، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۶م.
[۴۴] ابن جبیر، محمد، رحلة، ص۵۳-۵۴، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.    

سالی که باران کم می‌بارید، آب مورد نیاز را مردم از قَرین در نیمۀ راه جده ـ مکه می‌آوردند.
[۴۵] ابن مجاور، یوسف، تاریخ المستبصر، ص۵۱، به کوشش ا لوفگرن، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۶م.
[۴۶] ابن بطوطه، محمد، رحلة، ص۲۴۲-۲۴۳، بیروت، ۱۳۸۴ق/ ۱۹۶۴م.

خانه‌ها را از سنگ و گچ ، آجر ، چوب ساج و آبنوس و یا از برگ خرما می‌ساختند.
خانه‌ها گاه ۴-۵ طبقه بود و توانگران بر بالای خانه‌های خویش قبه‌هایی محکم می‌ساختند.
[۴۷] ابن مجاور، یوسف، تاریخ المستبصر، ج۱، ص۵۱-۵۲، به کوشش ا لوفگرن، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۶م.
[۴۸] ابن عبدالمنعم حمیری، محمد، الروض المعطار، ج۱، ص۱۵۷، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۸۰م.    


سخن ابن جبیر
[۴۹] ابن جبیر، محمد، رحلة، ص۵۳، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.    
دربارۀ وجود آثار قدیمی و بر جای بودن باروی شهر تا روزگار وی، حاکی از قدمت این شهر و مؤید بنای آن به دست ایرانیان است.
[۵۰] زیلعی، احمد عمر، مکة و علاقاتها الخارجیة (۳۰۱-۴۸۷ق)، ص۱۷۵، ریاض، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.

به جز این، در جزایر سه‌گانۀ سواکن در مقابل جده نیز بازرگانان ایرانی و گروهی از عرب ربیعه سکنا داشتند.
[۵۱] ابن حوقل، محمد، صورةالارض، ج۱، ص۴۲، به کوشش کرامرس، لیدن، ۱۹۶۷م.


پس از ضعف شاهنشاهی ساسانیان، جده متروک گشت و موقعیت آن به انحطاط گرایید؛ به گونه‌ای که مقارن ظهور اسلام قریه‌ای کوچک از توابع حجاز بود.
[۵۲] زیلعی، احمد عمر، مکة و علاقاتها الخارجیة (۳۰۱-۴۸۷ق)، ج۱، ص۱۷۵، ریاض، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.

پس از اسلام، عثمان بن عفّان در ۲۶ق/۶۴۷م، به جای شُعَیبه ، بندری در جنوب جده، بار دیگر جده را ساحل و بارانداز مکه گرداند.
[۵۳] فاکهی، محمد، المنتقی، ج۱، ص۷۵، به کوشش ووستنفلد، بیروت، ۱۹۶۴م.

پس از آن، این شهر آباد و شکوفا شد و به منزلۀ بندر رسمی مکه، مرکز بزرگ‌ترین بازار جهانی به‌ویژه در موسم حج گردید.

جده به سبب موقعیت میانی‌اش در بین بنادر حجاز، و نزدیکی به عدن و هند از بازرگانی پررونقی برخوردار بود و افزون بر هند و چین با بنادر مصری مانند عیذاب و قوص و همچنین با شهرهای اروپا و شمال افریقا و مغرب و گاه با اندلس نیز روابط تجارتی بی‌واسطه داشت.
[۵۴] زیلعی، احمد عمر، مکة و علاقاتها الخارجیة (۳۰۱-۴۸۷ق)، ج۱، ص۱۷۶-۱۸۰، ریاض، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.

در این میان بازرگانان یهودی راذانیه (منسوب به روستایی در اطراف بغداد ) نقشی فعال در تجارت میان شرق و غرب ایفا می‌کردند و جده از بنادر سر راه آنان بود.
[۵۵] ابن خردادبه، عبیدالله، المسالک والممالک، ج۱، ص۱۵۳، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۶۷م.    

غلات و محصولات زراعی و دامی مصر به جده حمل، و از آن‌جا به مکه فرستاده می‌شد تا نیاز حاجیان را برآورده کند.
[۵۶] یعقوبی، احمد، «البلدان»، همراه الاعلاق النفیسۀ ابن رسته، ج۱، ص۳۱۶-۳۱۷، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۳۰۹ق/۱۸۹۱م.
[۵۷] زیلعی، احمد عمر، مکة و علاقاتها الخارجیة (۳۰۱-۴۸۷ق)، ج۱، ص۱۸۰، ریاض، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.

این عوامل سبب شد تا جده برای سده‌های پیاپی مرکز تجارت دریای سرخ باقی بماند.
[۵۸] زیلعی، احمد عمر، مکة و علاقاتها الخارجیة (۳۰۱-۴۸۷ق)، ج۱، ص۱۷۶، ریاض، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.

جده با مال‌التجارۀ بسیار و اموال فراوان و مردم بازرگان و توانگرش، پس از مکه دومین شهر ثروتمند سراسر حجاز بود.
[۵۹] اصطخری، ابراهیم، مسالک الممالک، ج۱، ص۱۹، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۶۷م.    
[۶۰] مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، ج۱، ص۷۹، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۰۶م.    

والی شهر که از سوی حاکم مکه تعیین می‌شد، وظیفۀ اخذ مالیات از انواع کالاهای بازرگانی، و گرفتن عوارض از حجاج را برعهده داشت
[۶۱] مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، ج۱، ص۱۰۴، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۰۶م.    
[۶۲] ناصرخسرو، سفرنامه، ج۱، ص۱۱۸، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، ۱۳۵۶ش.
[۶۳] ابن مجاور، یوسف، تاریخ المستبصر، ج۱، ص۴۸، به کوشش ا لوفگرن، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۶م.
[۶۴] ابن عبدالمنعم حمیری، محمد، الروض المعطار، ج۱، ص۱۵۷، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۸۰م.    
[۶۵] ابن شاهین ظاهری، خلیل، زبدة کشف الممالک، ج۱، ص۱۴، فرانکفورت، ۱۴۱۳ق/۱۹۹۳م.
و در همه جای شهر و بیرون آن کاروان‌سراهای بزرگ برپا بود.
[۶۶] ابن مجاور، یوسف، تاریخ المستبصر، ج۱، ص۵۱، به کوشش ا لوفگرن، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۶م.

از تاریخ جده در سده‌های نخست هجری آگاهی چندانی در دست نیست.

گزارش‌ها حاکی از آن است که این شهر در زمان امویان و عباسیان همواره مورد هجوم اقوام بیگانه همچون حبشی‌ها و کُرک، یا شورشگران داخلی بوده است
[۶۷] فاکهی، محمد، المنتقی، ج۱، ص۴۴، به کوشش ووستنفلد، بیروت، ۱۹۶۴م.
[۶۸] فاکهی، محمد، المنتقی، ج۱، ص۷۴، به کوشش ووستنفلد، بیروت، ۱۹۶۴م.
[۶۹] طبری، تاریخ، ج۸، ص۳۳.    
[۷۰] طبری، تاریخ، ج۸، ص۴۲.    
[۷۱] طبری، تاریخ، ج۹، ص۳۴۶-۳۴۷.    
[۷۲] طبری، تاریخ، ج۹، ص۶۱۲-۶۱۳.    
چنان‌که در ۴۷۳ق/۱۰۸۰م، به سبب طمع‌ورزی حاکم مکه به اموال بازرگانان جده، یا دست‌اندازی عرب‌ها بر شهر، بازرگانانْ جده را ترک گفتند و این شهر رو به ویرانی گذارد.
[۷۳] ابن مجاور، یوسف، ج۱، ص۴۵-۴۶، تاریخ المستبصر، به کوشش ا لوفگرن، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۶م.

هنگامی که فاطمیان در شمال افریقا به قدرت رسیدند و بر دریای سرخ استیلا یافتند، تجارت با شرق دور را از بنادر خلیج‌فارس همچون بصره به دریای سرخ و به‌ویژه بندر جده منتقل، و بدین‌وسیله خلافت عباسیان را از نظر اقتصادی تضعیف کردند.
[۷۴] زیلعی، احمد عمر، مکة و علاقاتها الخارجیة (۳۰۱-۴۸۷ق)، ج۱، ص۱۸۲، ریاض، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.

از ۹۱۸ق/۱۵۱۲م، با آغاز حملات پرتغالی‌ها به کشتی‌های مسلمانان ، جده نیز مورد تهدید قرار گرفت که ممالیک و سپس عثمانی‌ها به دفع آن پرداختند.
در ۹۱۷ق حسین کردی نایب جده از سوی سلطان قانصوره غوری بارویی گرد شهر ساخت و قلعه‌ای بنا نهاد و آن را پایگاه حمله به ناوگان پرتغالی‌ها قرار داد.
در ۹۴۸ق/۱۵۴۱م شریف محمد ابونُمَیّ آخرین تلاش پرتغالی‌ها را برای تصرف جده، درهم شکست و سلطان سلیمان قانونی به پاداش این پیروزی، نیمی از درآمدهای مالیاتی جده را به وی بخشید.
[۷۵] ابن تغری بردی، المنهل الصافی، ج۴، ص۲۴۳، به کوشش محمد محمدامین، قاهره، ۱۹۸۴-۱۹۸۶م.    
[۷۶] نهروالی، محمد، البرق الیمانی فی الفتح العثمانی، ج۱، ص۱۹، به کوشش حمد جاسر، ریاض، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
[۷۷] ابن ایاس، محمد، بدائع الزهور، ج۱، ص۹۵-۹۶، به کوشش محمد مصطفی، قاهره، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
[۷۸] ابن ایاس، محمد، بدائع الزهور، ج۱، ص۱۱۶، به کوشش محمد مصطفی، قاهره، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.

اولیا چلبی می‌گوید: در بندر جده ۵۰۰‘۱ آقچه گمرک می‌گرفتند.
به گفتۀ وی در آن‌جا ۳۰۰ سپاهی تحت فرماندهی امیری مصری مستقر بود.
بعدها صدراعظم قره مصطفی پاشا (۱۰۸۷-۱۰۹۴ق/۱۶۷۶-۱۶۸۳م) برای جده از راه دور جویباری کشید و کاروان‌سرا و حمام و مسجد ی در آن‌جا بنا کرد.
جده زمانی ولایتی (سَنْجَق) بود و یک چند مرکز ایالت حبش، و در دورۀ متأخر بخشی از ولایت حجاز با مرکزیت مکه شد.
در ۱۲۱۷ق/۱۸۰۲م وهابی‌ها جده را محاصره کردند، اما به سبب استواری شهر نتوانستند بر آن‌جا استیلا یابند،
[۷۹] ابن بشر، عثمان، عنوان المجد فی تاریخ نجد، ج۱، ص۱۲۲-۱۲۴، ریاض، مکتبة الریاض الحدیثه.
تا آن‌که در ۱۲۲۰ق، وهابیان با حمله به جده و کشتار بسیاری از مردم شهر و زایران خانۀ خدا شهر را به تصرف درآوردند.
[۸۰] امین، محسن، کشف الارتیاب، ج۱، ص۳۱-۳۲، تهران، ۱۳۴۷ش.

جده تا ۱۲۲۶ق/۱۸۱۱م، تحت مالکیت وهابی‌ها باقی ماند.
در این سال محمدعلی پاشا سلطۀ اسمی عثمانی‌ها را بر آن‌جا باز برقرار کرد.
در ۱۲۵۶ق/۱۸۴۰م، جده به جای حکومت مصر، مستقیماً وابستۀ باب عالی گردید و والی جده از سوی عثمانی‌ها تعیین می‌شد.
شریف حسین که برای استقلال عرب‌ها می‌کوشید، در ۱۳۳۴ق/۱۹۱۶م، جده را از دست ترکان عثمانی خارج کرد.
چون وهابی‌ها با هدف سیطره بر حجاز ، در ربیع‌الاول ۱۳۴۳/ اکتبر ۱۹۲۴، مکه را تصرف کردند، جده مرکز حکومت شریف علی بن حسین شد.
این شهر پس از حدود یک سال محاصره، سرانجام در جمادی‌الآخر ۱۳۴۴/ دسامبر ۱۹۲۵، به استیلای امیر وهابی عبدالعزیز بن سعود درآمد و در نهایت طی پیمان جده در ذیقعده ۱۳۴۵/ مۀ ۱۹۲۷، حکومت آل سعود به رسمیت شناخته شد و جده در قلمرو سعودی‌ها قرار گرفت.
امروزه جده از ۴ بخش متمایز تشکیل می‌شود: منطقۀ تاریخی که همچنان ساختمان‌های قدیمی و محیط سنتی خود را حفظ کرده است؛ منطقۀ مرکزی اداری و تجارتی؛ منطقۀ جدید با خیابانهای وسیع و محله‌های مسکونی پیشرفته و بازارهای بزرگ؛ و منطقۀ زیبای جادۀ ساحلی (کورنیش) که به طول ۱۳۰ کمـ امتداد دارد.
[۸۱] الموسوعة العربیة العالمیة، ریاض، ج۸، ص۲۲۹، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۹م.


سیاحان مسلمان از جده دیدار و آن‌جا را وصف کرده‌اند.
ناصرخسرو (د ۴۸۱ق) جده را شهری بزرگ با ۵ هزار مرد، بازارهای نیکو، بارویی استوار با دو دروازه و مسجدی بیرون از شهر به نام مسجد رسول الله (ص) معرفی کرده، می‌گوید که محصولات زراعی ندارد و از جاهای دیگر بدانجا برند.
[۸۲] ناصرخسرو، سفرنامه، ص۱۱۷-۱۱۸، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، ۱۳۵۶ش.

ابن جبیر نیز در ۵۷۹ ق جده را روستایی در ساحل دریا خوانده، و از خانه‌ها، کاروان‌سراها، آب‌انبارهای کهن و چاه‌های آب آن‌جا سخن گفته، و از قبۀ بلند و کهن آن‌جا که به نام حوا ساخته بودند و از مسجد عمر و مسجدی دیگر (منسوب به عمر یا هارون‌الرشید ) با ستون‌های آبنوس یاد کرده است.
وی می‌گوید که بیش‌تر ساکنان این شهر و اطراف آن سادات علوی هستند و زندگی سخت و دشواری دارند.
[۸۳] ابن جبیر، محمد، رحلة، ج۱، ص۵۳-۵۴، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.    

ابن بطوطه (د ۷۷۹ق) ضمن دیدار خود از جده از مشکل کم‌آبی و مسجدی معروف به جامع آبنوس یاد کرده است.
[۸۴] ابن بطوطه، محمد، رحلة، ج۱، ص۲۴۳، بیروت، ۱۳۸۴ق/ ۱۹۶۴م.

در روزگار وی ممالیک مصر به جده توجه بسیاری نشان دادند و با تعیین برخی از امرای خویش به عنوان «نایب جده» سلطۀ سیاسی و اقتصادی خود را بر این شهر گستردند.
[۸۵] ابن تغری بردی، المنهل الصافی، ج۲، ص۴۳۸، به کوشش محمد محمدامین، قاهره، ۱۹۸۴-۱۹۸۶م.    
[۸۶] ابن تغری بردی، المنهل الصافی، ج۴، ص۱۵۱، به کوشش محمد محمدامین، قاهره، ۱۹۸۴-۱۹۸۶م.    
[۸۷] ابن تغری بردی، المنهل الصافی، ج۴، ص۲۴۳، به کوشش محمد محمدامین، قاهره، ۱۹۸۴-۱۹۸۶م.    

جمعیت جده در ۱۳۶۰ش/۱۹۸۱م، یک میلیون نفر و در ۱۳۷۸ش/۱۹۹۹م، متجاوز از دو میلیون نفر با نرخ رشد جمعیتی معادل ۱۶٪ بوده است که گویای توسعۀ عمرانی، پیشرفت اقتصادی و وجود فرصت‌های شغلی است.
به موازات افزایش جمعیت، مدارس دولتی و ملی برای مقاطع مختلف آموزشی تأسیس و به‌جز این، مراکز آموزش زبان و آموزشگاه‌های تخصصی نیز دایر گردیده است.
دانشگاه ملک عبدالعزیز در جده، با ۱۰ دانشکده، سومین دانشگاه در کشور سعودی است.
در جده ۶ روزنامه (دو روزنامه به انگلیسی) و چندین مجلۀ هفتگی و ماهانه منتشر می‌شود.
جمعیت بسیار شهر و شمار زایران بیت‌الله موجب فعالیت جدی در فرودگاه بین‌المللی ملک عبدالعزیز (افتتاح: ۱۹۸۱م) و بندر جده شده است.
راه‌های فراوان مواصلاتی با حدود ۷۵ پل امکان تردد سریع را فراهم کرده است.
در جده ده‌ها درمانگاه و بیمارستان دولتی و خصوصی به کار بهداشت و درمان شهروندان رسیدگی می‌کنند.
تأسیسات بزرگی نیز برای شیرین کردن آب دریا ایجاد شده است.
این شهر از بزرگ‌ترین مراکز صنعتی در کشور سعودی است و به جز تأسیسات تصفیۀ نفت، دارای تولیداتی همچون آهن، فولاد، سنگ مرمر، سیمان، شیشه، کاغذ، پوشاک و جز آن‌ها ست.
تولیدات فراوان صنعتی از یک‌سو و سهولت واردات و صادرات کار تجارت را رونقی افزون‌تر بخشیده است.
همچنین گردشگری و توجه به بازدید از شهر موجب تأسیس شماری بسیار از مهمان‌سراهای ممتاز شده است.
[۸۸] الموسوعة العربیة العالمیة، ریاض، ج۸، ص۲۳۰-۲۳۲، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۹م.

امروزه شمار زایرانی که به قصد حج وارد جده می‌شوند، به یک میلیون نفر می‌رسد.
اکنون همچون دورۀ عثمانی قائم مقامی از سوی امیر مکه در جده حضور دارد.
شهر جده تا پیش از انتخاب ریاض به عنوان پایتخت، مرکز استقرار و ملاقات مأموران و سفیران خارجی بود.
مرکز سازمان کنفرانس اسلامی شهر جده است.
پاره‌ای از آثار تاریخی جده مانند قبر منسوب به حوّا و قلعۀ ساختۀ حسین کردی به ترتیب در ۱۹۲۸م و ۱۹۴۸م در زمان سعودی‌ها تخریب شد.
شهر جده دو قسمت دارد یکی بخش جدید آن که خانه‌های نو ساز و محل سفارتخانه‌ها و دوائر دولتی است و دیگری قسمت قدیمی شهر است .
[۸۹] ابراهیم غفاری ، راهنمای حرمین شریفین ، ص۱۲۵.

جده با تهران از نظر افق ، نیم ساعت اختلاف دارد .
[۹۰] سید محمد احمدی ، جغرافیای عربستان سعودی و اماکن حرمین شریفین ، ص ۲۰.


فرودگاه جده به نام ملک عبدالعزیز در فاصله ۲۰ کیلو متری شمال شهر جده واقع شده است و با وسعت ۱۰۵ کیلومتری مربع ، یکی از پیشرفته ترین فرو دگاه‌های دنیا است که بر روی بیش از ۴۰شرکت هواپیمایی خارجی باز است . این فرودگاه در سال (۱۹۸۱م) برابر با (۱۳۶۰ه ش) افتتاح شد و دارای سه ترمینال است .
۱- ترمینال شماره ۱ (جنوبی ) که مورد استفاده مسافران هوایی سعودی است
۲- ترمینال شماره ۲(شمالی) که به مسافران شرکت‌های هواپیمایی خارجی اختصاص دارد
۳- ترمینال شماره ۳(ترمینال حجاج – مبنی الحجاج ) این ترمینال مخصوص حجاج است که به شیوه منحصر به فرد با ۲۱۰ عدد چادر نسوز در دو فاز جداگانه مسقف گردیده که برای نقل و انتقال ۸۰۰۰۰ زائر در یک روز پیش بینی شده است .
این ترمینال صرفا جهت انجام عملیات حج احداث شده و در سال حدود ۳ ماه فعال است . فاصله این فرودگاه تا مدینه ۳۷۶ کیلومتر و تا مکه ۹۵ کیلومتر و تا مسجد جحفه ۱۲۴ کیلومتر است . در سال( ۲۰۰۷ م) ملک عبدالله دستور باز سازی این فرودگاه را صادر گردیده است .فاصله تهران تا جده ۲۲۰۰ کیلومتر هوایی است که معمولا حدود دو ساعت و نیم این مسافت طی می‌شود .


در برخی روایات منسوب به پیامبر (ص) فضایلی برای جده ذکر گردیده، یا عبادت در آن‌جا به لحاظ وجود مدفن و ضریح منسوب به حوا ، توصیه شده است.
[۹۱] فاکهی، محمد، المنتقی، ج۱، ص۴۴، به کوشش ووستنفلد، بیروت، ۱۹۶۴م.
[۹۲] فاکهی، محمد، المنتقی، ج۱، ص۷۴، به کوشش ووستنفلد، بیروت، ۱۹۶۴م.
[۹۳] ابن مجاور، یوسف، تاریخ المستبصر، ج۱، ص۴۷-۴۸، به کوشش ا لوفگرن، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۶م.


عالمانی از جده برخاسته یا در آن‌جا سکنا گزیده‌اند که از آن جمله‌اند: عبدالملک بن ابراهیم جدّی ،
[۹۴] حازمی، محمد، الاماکن، ج۱، ص۱۹۷، به کوشش حمد جاسر، ریاض، المطابع الاهلیه.    
ابوالحسن علی بن محمد عُلَیمی مقری قطان جدی (د ۴۶۸ق) محدث و راوی،
[۹۵] یاقوت، بلدان، ج۲، ص۴۱.
و محمد بن ابراهیم کازرونی .
[۹۶] ابن عدیم، عمر، بغیة الطلب، ج۹، ص۴۲۵۸، به کوشش سهیل زکار، بیروت، ۱۹۸۸م.

از اوایل سدۀ ۱۱ق/۱۷م، کتاب‌هایی دربارۀ تاریخ جده تألیف شده که نسخه‌هایی از آن‌ها باقی است.
[۹۷] بغدادی، ایضاح، ج۲، ص۲۰.
[۹۸] بغدادی، ایضاح، ج۲، ص۱۸۶.
[۹۹] کحاله، عمررضا، ج۱۰، ص۲۷، معجم المؤلفین، بیروت، ۱۳۷۶ق/۱۹۵۷م.    
[۱۰۰] زیلعی، احمد عمر، ج۱، ص۱۷۵، مکة و علاقاتها الخارجیة (۳۰۱-۴۸۷ق)، ریاض، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.


(۱) ابراهیم حربی، المناسک و اماکن طرق الحج، به کوشش حمد جاسر، ریاض، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
(۲) ابن ایاس، محمد، بدائع الزهور، به کوشش محمد مصطفی، قاهره، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
(۳) ابن بشر، عثمان، عنوان المجد فی تاریخ نجد، ریاض، مکتبة الریاض الحدیثه.
(۴) ابن بطوطه، محمد، رحلة، بیروت، ۱۳۸۴ق/ ۱۹۶۴م.
(۵) ابن تغری بردی، المنهل الصافی، به کوشش محمد محمدامین، قاهره، ۱۹۸۴-۱۹۸۶م.
(۶) ابن جبیر، محمد، رحلة، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
(۷) ابن حبیب، محمد، المنمق، به کوشش خورشید احمد فارق، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
(۸) ابن حوقل، محمد، صورةالارض، به کوشش کرامرس، لیدن، ۱۹۶۷م.
(۹) ابن خردادبه، عبیدالله، المسالک والممالک، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۶۷م.
(۱۰) ابن درید، محمد، جمهرة اللغة، حیدرآباد دکن، ۱۳۴۵ق.
(۱۱) ابن رسته، احمد، الاعلاق النفیسة، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۶۷م.
(۱۲) ابن شاهین ظاهری، خلیل، زبدة کشف الممالک، فرانکفورت، ۱۴۱۳ق/۱۹۹۳م.
(۱۳) ابن عبدالمنعم حمیری، محمد، الروض المعطار، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۸۰م.
(۱۴) ابن عدیم، عمر، بغیة الطلب، به کوشش سهیل زکار، بیروت، ۱۹۸۸م.
(۱۵) ابن فقیه، احمد، مختصرالبلدان، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۶۷م.
(۱۶) ابن مجاور، یوسف، تاریخ المستبصر، به کوشش ا لوفگرن، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۶م.
(۱۷) ابوعبید بکری، عبدالله، المسالک والممالک، به کوشش وان لون و ا فره، تونس، ۱۹۹۲م.
(۱۸) ازهری، محمد، تهذیب اللغة، قاهره، الدارالمصریة للتألیف والترجمه.
(۱۹) اصطخری، ابراهیم، مسالک الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۶۷م.
(۲۰) امین، محسن، کشف الارتیاب، تهران، ۱۳۴۷ش.
(۲۱) بغدادی، ایضاح.
(۲۲) حازمی، محمد، الاماکن، به کوشش حمد جاسر، ریاض، المطابع الاهلیه.
(۲۳) خلیل بن احمد فراهیدی، العین، به کوشش محمد مخزومی و ابراهیم سامرایی، قم، ۱۴۰۵ق.
(۲۴) زیلعی، احمد عمر، مکة و علاقاتها الخارجیة (۳۰۱-۴۸۷ق)، ریاض، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
(۲۵) طبری، تاریخ.
(۲۶) علی خان مدنی، سلوة الغریب، به کوشش شاکر هادی شکر، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
(۲۷) فاکهی، محمد، المنتقی، به کوشش ووستنفلد، بیروت، ۱۹۶۴م.
(۲۸) کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، بیروت، ۱۳۷۶ق/۱۹۵۷م.
(۲۹) کلبی، هشام، الاصنام، به کوشش احمد زکی پاشا، قاهره، ۱۳۳۲ق/۱۹۱۴م.
(۳۰) مسعودی، علی، مروج الذهب، به کوشش شارل پلا، بیروت، ۱۹۶۵-۱۹۶۶م.
(۳۱) مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۰۶م.
(۳۲) الموسوعة العربیة العالمیة، ریاض، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۹م.
(۳۳) ناصرخسرو، سفرنامه، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، ۱۳۵۶ش.
(۳۴) نهروالی، محمد، البرق الیمانی فی الفتح العثمانی، به کوشش حمد جاسر، ریاض، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
(۳۵) یاقوت، بلدان.
(۳۶) یعقوبی، احمد، «البلدان»، همراه الاعلاق النفیسۀ ابن رسته، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۳۰۹ق/۱۸۹۱م.

۱. ↑ الموسوعة العربیة العالمیة، ریاض، ج۸، ص۲۲۹، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۹م.
۲. ↑ یاقوت حموی، ج۲،ص۱۱۴.    
۳. ↑ مجتبی تونه‌ای ، مشهور ،موعود نامه ، ص۲۴۳.
۴. ↑ خلیل بن احمد فراهیدی، العین، ج۶، ص۹، به کوشش محمد مخزومی و ابراهیم سامرایی، قم، ۱۴۰۵ق.    
۵. ↑ ابن درید، محمد، جمهرة اللغة، ج۲،، ص۷۱، حیدرآباد دکن، ۱۳۴۵ق.
۶. ↑ ازهری، محمد، تهذیب اللغة، ج۱۰، ص۴۵۷-۴۵۹، قاهره، الدارالمصریة للتألیف والترجمه.
۷. ↑ طبری، تاریخ، ج۱، ص۱۲۱.    
۸. ↑ طبری، تاریخ، ج۱، ص۱۲۲.    
۹. ↑ مسعودی، علی، مروج الذهب، ج۱، ص۳۷، به کوشش شارل پلا، بیروت، ۱۹۶۵-۱۹۶۶م.
۱۰. ↑ ابن مجاور، یوسف، تاریخ المستبصر، ج۱، ص۵۲، به کوشش ا لوفگرن، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۶م.
۱۱. ↑ ابن عبدالمنعم حمیری، محمد، الروض المعطار، ج۱، ص۱۵۷، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۸۰م.    
۱۲. ↑ ابن فقیه، احمد، مختصرالبلدان، ج۱، ص۷۸، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۶۷م.
۱۳. ↑ مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، ج۱، ص۷۹، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۰۶م.    
۱۴. ↑ ابوعبید بکری، عبدالله، المسالک والممالک، ج۱، ص۲۰۸، به کوشش وان لون و ا فره، تونس، ۱۹۹۲م.    
۱۵. ↑ ازهری، محمد، تهذیب اللغة، ج۱۰، ص۴۵۹، قاهره، الدارالمصریة للتألیف والترجمه.
۱۶. ↑ علی خان مدنی، سلوة الغریب، به کوشش شاکر هادی شکر، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
۱۷. ↑ الموسوعة العربیة العالمیة، ریاض، ج۸، ص۲۲۹، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۹م.
۱۸. ↑ الموسوعة العربیة العالمیة، ریاض، ج۸، ص۲۲۹، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۹م.
۱۹. ↑ الموسوعة العربیة العالمیة، ریاض، ج۸، ص۲۲۹-۲۳۰، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۹م.
۲۰. ↑ ابن رسته، احمد، الاعلاق النفیسة، ج۱، ص۹۶، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۶۷م.
۲۱. ↑ ابوعبید بکری، عبدالله، المسالک والممالک، ج۱، ص۱۸۳، به کوشش وان لون و ا فره، تونس، ۱۹۹۲م.    
۲۲. ↑ مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، ج۱، ص۶۹، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۰۶م.    
۲۳. ↑ اصطخری، ابراهیم، مسالک الممالک، ج۱، ص۱۹، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۶۷م.    
۲۴. ↑ یاقوت، بلدان، ج۲، ص۴۱.
۲۵. ↑ ابن رسته، احمد، الاعلاق النفیسة، ص۱۸۳، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۶۷م.
۲۶. ↑ اصطخری، ابراهیم، مسالک الممالک، ج۱، ص۱۹، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۶۷م.    
۲۷. ↑ ناصرخسرو، سفرنامه، ج۱، ص۱۱۸، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، ۱۳۵۶ش.
۲۸. ↑ حازمی، محمد، الاماکن، ج۱، ص۱۹۷، به کوشش حمد جاسر، ریاض، المطابع الاهلیه.    
۲۹. ↑ مسعودی، علی، مروج الذهب، ج۲، ص۳۷۷، به کوشش شارل پلا، بیروت، ۱۹۶۵-۱۹۶۶م.
۳۰. ↑ یاقوت، بلدان، ج۲، ص۴۱.
۳۱. ↑ ابن عبدالمنعم حمیری، محمد، الروض المعطار، ج۱، ص۱۵۷، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۸۰م.    
۳۲. ↑ ابراهیم حربی، المناسک و اماکن طرق الحج، ج۱، ص۶۵۵، به کوشش حمد جاسر، ریاض، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
۳۳. ↑ ابن خردادبه، عبیدالله، ج۱، ص۱۳۲، المسالک والممالک، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۶۷م.    
۳۴. ↑ ابن رسته، احمد، الاعلاق النفیسة، ج۱، ص۵۷، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۶۷م.
۳۵. ↑ الموسوعة العربیة العالمیة، ریاض، ج۸، ص۲۳۳، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۹م.
۳۶. ↑ یاقوت، بلدان، ج۲، ص۴۱.
۳۷. ↑ کلبی، هشام، الاصنام، ج۱، ص۵۳-۵۴، به کوشش احمد زکی پاشا، قاهره، ۱۳۳۲ق/۱۹۱۴م.
۳۸. ↑ ابن حبیب، محمد، المنمق، ج۱، ص۳۲۷-۳۲۸، به کوشش خورشید احمد فارق، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.    
۳۹. ↑ ابن مجاور، یوسف، تاریخ المستبصر، ج۱، ص۴۲-۴۳، به کوشش ا لوفگرن، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۶م.
۴۰. ↑ ابن مجاور، یوسف، تاریخ المستبصر، ج۱، ص۵۱، به کوشش ا لوفگرن، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۶م.
۴۱. ↑ ابن عبدالمنعم حمیری، محمد، ج۱، ص۱۵۷، الروض المعطار، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۸۰م.    
۴۲. ↑ زیلعی، احمد عمر، مکة و علاقاتها الخارجیة (۳۰۱-۴۸۷ق)، ج۱، ص۱۷۶، ریاض، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
۴۳. ↑ ابن مجاور، یوسف، تاریخ المستبصر، ص۴۳، به کوشش ا لوفگرن، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۶م.
۴۴. ↑ ابن جبیر، محمد، رحلة، ص۵۳-۵۴، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.    
۴۵. ↑ ابن مجاور، یوسف، تاریخ المستبصر، ص۵۱، به کوشش ا لوفگرن، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۶م.
۴۶. ↑ ابن بطوطه، محمد، رحلة، ص۲۴۲-۲۴۳، بیروت، ۱۳۸۴ق/ ۱۹۶۴م.
۴۷. ↑ ابن مجاور، یوسف، تاریخ المستبصر، ج۱، ص۵۱-۵۲، به کوشش ا لوفگرن، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۶م.
۴۸. ↑ ابن عبدالمنعم حمیری، محمد، الروض المعطار، ج۱، ص۱۵۷، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۸۰م.    
۴۹. ↑ ابن جبیر، محمد، رحلة، ص۵۳، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.    
۵۰. ↑ زیلعی، احمد عمر، مکة و علاقاتها الخارجیة (۳۰۱-۴۸۷ق)، ص۱۷۵، ریاض، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
۵۱. ↑ ابن حوقل، محمد، صورةالارض، ج۱، ص۴۲، به کوشش کرامرس، لیدن، ۱۹۶۷م.
۵۲. ↑ زیلعی، احمد عمر، مکة و علاقاتها الخارجیة (۳۰۱-۴۸۷ق)، ج۱، ص۱۷۵، ریاض، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
۵۳. ↑ فاکهی، محمد، المنتقی، ج۱، ص۷۵، به کوشش ووستنفلد، بیروت، ۱۹۶۴م.
۵۴. ↑ زیلعی، احمد عمر، مکة و علاقاتها الخارجیة (۳۰۱-۴۸۷ق)، ج۱، ص۱۷۶-۱۸۰، ریاض، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
۵۵. ↑ ابن خردادبه، عبیدالله، المسالک والممالک، ج۱، ص۱۵۳، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۶۷م.    
۵۶. ↑ یعقوبی، احمد، «البلدان»، همراه الاعلاق النفیسۀ ابن رسته، ج۱، ص۳۱۶-۳۱۷، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۳۰۹ق/۱۸۹۱م.
۵۷. ↑ زیلعی، احمد عمر، مکة و علاقاتها الخارجیة (۳۰۱-۴۸۷ق)، ج۱، ص۱۸۰، ریاض، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
۵۸. ↑ زیلعی، احمد عمر، مکة و علاقاتها الخارجیة (۳۰۱-۴۸۷ق)، ج۱، ص۱۷۶، ریاض، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
۵۹. ↑ اصطخری، ابراهیم، مسالک الممالک، ج۱، ص۱۹، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۶۷م.    
۶۰. ↑ مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، ج۱، ص۷۹، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۰۶م.    
۶۱. ↑ مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، ج۱، ص۱۰۴، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۰۶م.    
۶۲. ↑ ناصرخسرو، سفرنامه، ج۱، ص۱۱۸، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، ۱۳۵۶ش.
۶۳. ↑ ابن مجاور، یوسف، تاریخ المستبصر، ج۱، ص۴۸، به کوشش ا لوفگرن، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۶م.
۶۴. ↑ ابن عبدالمنعم حمیری، محمد، الروض المعطار، ج۱، ص۱۵۷، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۸۰م.    
۶۵. ↑ ابن شاهین ظاهری، خلیل، زبدة کشف الممالک، ج۱، ص۱۴، فرانکفورت، ۱۴۱۳ق/۱۹۹۳م.
۶۶. ↑ ابن مجاور، یوسف، تاریخ المستبصر، ج۱، ص۵۱، به کوشش ا لوفگرن، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۶م.
۶۷. ↑ فاکهی، محمد، المنتقی، ج۱، ص۴۴، به کوشش ووستنفلد، بیروت، ۱۹۶۴م.
۶۸. ↑ فاکهی، محمد، المنتقی، ج۱، ص۷۴، به کوشش ووستنفلد، بیروت، ۱۹۶۴م.
۶۹. ↑ طبری، تاریخ، ج۸، ص۳۳.    
۷۰. ↑ طبری، تاریخ، ج۸، ص۴۲.    
۷۱. ↑ طبری، تاریخ، ج۹، ص۳۴۶-۳۴۷.    
۷۲. ↑ طبری، تاریخ، ج۹، ص۶۱۲-۶۱۳.    
۷۳. ↑ ابن مجاور، یوسف، ج۱، ص۴۵-۴۶، تاریخ المستبصر، به کوشش ا لوفگرن، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۶م.
۷۴. ↑ زیلعی، احمد عمر، مکة و علاقاتها الخارجیة (۳۰۱-۴۸۷ق)، ج۱، ص۱۸۲، ریاض، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
۷۵. ↑ ابن تغری بردی، المنهل الصافی، ج۴، ص۲۴۳، به کوشش محمد محمدامین، قاهره، ۱۹۸۴-۱۹۸۶م.    
۷۶. ↑ نهروالی، محمد، البرق الیمانی فی الفتح العثمانی، ج۱، ص۱۹، به کوشش حمد جاسر، ریاض، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
۷۷. ↑ ابن ایاس، محمد، بدائع الزهور، ج۱، ص۹۵-۹۶، به کوشش محمد مصطفی، قاهره، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
۷۸. ↑ ابن ایاس، محمد، بدائع الزهور، ج۱، ص۱۱۶، به کوشش محمد مصطفی، قاهره، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
۷۹. ↑ ابن بشر، عثمان، عنوان المجد فی تاریخ نجد، ج۱، ص۱۲۲-۱۲۴، ریاض، مکتبة الریاض الحدیثه.
۸۰. ↑ امین، محسن، کشف الارتیاب، ج۱، ص۳۱-۳۲، تهران، ۱۳۴۷ش.
۸۱. ↑ الموسوعة العربیة العالمیة، ریاض، ج۸، ص۲۲۹، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۹م.
۸۲. ↑ ناصرخسرو، سفرنامه، ص۱۱۷-۱۱۸، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، ۱۳۵۶ش.
۸۳. ↑ ابن جبیر، محمد، رحلة، ج۱، ص۵۳-۵۴، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.    
۸۴. ↑ ابن بطوطه، محمد، رحلة، ج۱، ص۲۴۳، بیروت، ۱۳۸۴ق/ ۱۹۶۴م.
۸۵. ↑ ابن تغری بردی، المنهل الصافی، ج۲، ص۴۳۸، به کوشش محمد محمدامین، قاهره، ۱۹۸۴-۱۹۸۶م.    
۸۶. ↑ ابن تغری بردی، المنهل الصافی، ج۴، ص۱۵۱، به کوشش محمد محمدامین، قاهره، ۱۹۸۴-۱۹۸۶م.    
۸۷. ↑ ابن تغری بردی، المنهل الصافی، ج۴، ص۲۴۳، به کوشش محمد محمدامین، قاهره، ۱۹۸۴-۱۹۸۶م.    
۸۸. ↑ الموسوعة العربیة العالمیة، ریاض، ج۸، ص۲۳۰-۲۳۲، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۹م.
۸۹. ↑ ابراهیم غفاری ، راهنمای حرمین شریفین ، ص۱۲۵.
۹۰. ↑ سید محمد احمدی ، جغرافیای عربستان سعودی و اماکن حرمین شریفین ، ص ۲۰.
۹۱. ↑ فاکهی، محمد، المنتقی، ج۱، ص۴۴، به کوشش ووستنفلد، بیروت، ۱۹۶۴م.
۹۲. ↑ فاکهی، محمد، المنتقی، ج۱، ص۷۴، به کوشش ووستنفلد، بیروت، ۱۹۶۴م.
۹۳. ↑ ابن مجاور، یوسف، تاریخ المستبصر، ج۱، ص۴۷-۴۸، به کوشش ا لوفگرن، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۶م.
۹۴. ↑ حازمی، محمد، الاماکن، ج۱، ص۱۹۷، به کوشش حمد جاسر، ریاض، المطابع الاهلیه.    
۹۵. ↑ یاقوت، بلدان، ج۲، ص۴۱.
۹۶. ↑ ابن عدیم، عمر، بغیة الطلب، ج۹، ص۴۲۵۸، به کوشش سهیل زکار، بیروت، ۱۹۸۸م.
۹۷. ↑ بغدادی، ایضاح، ج۲، ص۲۰.
۹۸. ↑ بغدادی، ایضاح، ج۲، ص۱۸۶.
۹۹. ↑ کحاله، عمررضا، ج۱۰، ص۲۷، معجم المؤلفین، بیروت، ۱۳۷۶ق/۱۹۵۷م.    
۱۰۰. ↑ زیلعی، احمد عمر، ج۱، ص۱۷۵، مکة و علاقاتها الخارجیة (۳۰۱-۴۸۷ق)، ریاض، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.


محمدرضا ناجی، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «جده».    
تونه ای،مجتبی،فرهنگنامه حج،ص۳۰۲-۳۰۱.


رده‌های این صفحه : جده | جغرافیای اسلامی | عربستان
جعبه ابزار