• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

جامع‌الرواة و ازاحة‌الاشتباهات عن‌الطرق والاسناد

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


جامعُ الرُواة، کتابی رجالی به زبان عربی از محمدبن علی اردبیلی، عالم عصر صفوی می‌باشد.


نام کامل کتاب، جامعُ الرُواة و اِزاحةِ الاشتباهات عن الطرقِ و الاَسناد می‌باشد.

به جز اشارات کوتاه خود اردبیلی در جامع الرواة، مطلب چندانی درباره زندگی او در منابع نیامده است، وی در حدود سال ۱۰۵۸ به دنیا آمد.
[۱] احمد حسینی اشکوری، اجازات الحدیث التی کتبها شیخ المحدثین و محیی معالم الدین المولی محمدباقر المجلسی الاصبهانی: ۱۰۳۷ـ۱۱۱۰ ه، ج۱، ص۱۲۱، قم ۱۴۱۰.


او
[۲] محمدبن علی اردبیلی، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، ج۱، ص۱۵۳، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.    
از استادان خود به جعفربن عبداللّه کمره‌ای (قاضی کمره‌ای، متوفی ۱۱۱۵) اشاره کرده و گفته که تمام علوم متداول را نزد او خوانده است و همچنین اردبیلی
[۳] محمدبن علی اردبیلی، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، ج۲، ص۱۵۲، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
از دیگر استاد خود، محمدعلی بن احمد استرآبادی، نام برده و او را ستوده است.
از دیگر مشایخ وی، محمدباقر مجلسی بوده که در ۱۷ ذیقعده سال ۱۰۹۸ به اردبیلی اجازه عام روایت آثار خود را داده است.
[۴] محمدبن علی اردبیلی، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، ج۲، ص۵۴۹ ـ۵۵۲، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۵] احمد حسینی اشکوری، اجازات الحدیث التی کتبها شیخ المحدثین و محیی معالم الدین المولی محمدباقر المجلسی الاصبهانی: ۱۰۳۷ـ۱۱۱۰ ه، ج۱، ص۱۲۲ـ ۱۲۷، قم ۱۴۱۰.

در آغاز این اجازه، مجلسی اشاره کرده که اردبیلی بسیاری از آثار حدیثی و عقلی را نزد او قرائت کرده است.
[۶] محمدبن علی اردبیلی، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، ج۲، ص۵۴۹ ـ۵۵۰، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.


بنا بر نوشته آقارضی قزوینی بر پشت نسخه‌ای از جامع الرواة، اردبیلی در کربلا و در ذیقعده سال۱۱۰۱ وفات کرده است.
[۷] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: کواکب المنتشرة فی القرن الثانی بعد العشرة، ص۶۴۰، چاپ علی نقی منزوی، تهران ۱۳۷۲ ش.، ۱۳۷۲ش.


اردبیلی در مقدمه،
[۸] محمدبن علی اردبیلی، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، ج۱، ص۳۶، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.    
هدف، روش و شیوه تدوین کتاب را بیان کرده است، وی در هنگام فراگرفتن احادیث اهل بیت علیهم‌السلام، خود را ملزم به بررسی صحت طریق یا ضعف آن، معلوم یا مجهول بودن روات و حُسن یا وثاقت آن‌ها کرده، اما در حین تتبع و مراجعه به منابع بسیار، به لحاظ یادکرد راویان بدون ذکر مشخصات، و نیز اختلاف نسخه‌ها دچار حیرت می‌شده و راهی برای ترجیح حکم به صحت یا ضعف نمی‌یافته و، همچون بسیاری از فقیهان، نظر می‌داده که حدیث، ضعیف است، و حال آن‌که به واقع چنین نبوده است؛ وی تأکید کرده که اینگونه روایات در منابع حدیثی فراوان است.
[۹] محمدبن علی اردبیلی، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، ج۱، ص۳، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.    

اردبیلی برای حل این مشکل، بعد از تأمل و بررسی شیوه‌های گوناگون، به این نتیجه رسیده که از طریق تأمل در راوی و مرویٌ‌عنه می‌توان ابهام موجود در نام راویان را زدود و چه بسا به هویت واقعی راویان پی برد.
اردبیلی
[۱۰] محمدبن علی اردبیلی، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، ج۱، ص۴۵، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.    
پس از اشاره به این شیوه، توضیح داده است که هیچ‌یک از عالمان رجالی چنین شیوه‌ای نداشته و تنها گاه به اشاراتی کوتاه درباره راویانِ یک فرد بسنده کرده‌اند؛ اما او نام تمام راویان را گرد آورده است، وی
[۱۱] محمدبن علی اردبیلی، ج۱، ص۵، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.    
[۱۲] محمدبن علی اردبیلی، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، ج۱، ص۷، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.    
عناوین کتاب‌ها و شیوه خود را در جمع و تدوین ذکر کرده است.
با توجه به آنچه در این مقدمه آمده، باید این کتاب را روشنگری در باب مشترکات (اسم‌های مشابه) و اولین اثر مکتوب در این زمینه دانست و آقابزرگ طهرانی
[۱۳] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال، ستون ۴۲۹، چاپ احمد منزوی، تهران ۱۳۳۷ ش.
هم آن را تمییز المشترکات خوانده است.
جامع الرواة را همچنین می‌توان ذیلی بر تلخیص المقال فی تحقیق احوال الرجال ( رجال وسیط ) میرزامحمد استرآبادی دانست.
به گفته آیت اللّه بروجردی
[۱۴] محمدبن علی اردبیلی، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، ج۱، مقدمه، صج، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
نیز جامع الرواة ذیلی بر تلخیص المقال استرآبادی است و اردبیلی دیباچه آن را تلخیص کرده و آنگاه تراجم رجال را، بر اساس ترتیب تلخیص المقال و با عین عبارات آن، گزارش نموده و اگر در نقد الرجال یا کتب اربعه مطالب مفید دیگری یافته، بر آن افزوده است.

اردبیلی نام راویان را به صورت کامل، افزون بر نام‌هایی که در منابع رجالی شیعه ذکر شده و نام‌هایی که در منابع رجالی نبوده و در کتب چهارگانه حدیثی شیعه آمده، آورده است، این نام‌ها (۸۴۶، ۷ نام)، که بخش عمده کتاب را تشکیل می‌دهند، به ترتیب حروف الفبا تنظیم شده‌اند، فصلی نیز به کنیه‌ها با تعبیر «ابو»، فصلی به نام‌هایی که با «ابن» شروع می‌شوند (۱۵۵ مورد) و فصلی دیگر به القاب و نسبت‌های مشهور راویان (۲۰۸ عنوان) اختصاص یافته است.
فصلی نیز به نام زنان (۸۸ نفر) اختصاص دارد.
در فصلی نیز آنچه صورت ابهام داشته، چون «عن رجل» و «عن شیخ من اصحابنا»، ذکر شده است، به این ترتیب، در مجموع ۰۵۰، ۹ عنوان در فصل نام‌ها، کنیه‌ها، لقب‌ها و دیگر فصل‌ها آمده است.
اردبیلی بعد از ذکر عبارات استرآبادی، که پایان آن‌ها را با رمز «مح» مشخص کرده، اگر در کتاب نقد الرجال تفرشی مطلب مهمی یافته که استرآبادی آن را نیاورده، آن مطلب را نقل و با رمز «س» آن را معیّن کرده است، افزون بر اینها، مواردی را از الفهرست شیخ منتجب الدین با رمز «جب» افزوده است.

از ویژگی‌های مهم کتاب اردبیلی روشن کردن طبقه روات است، او در مقابل نام هر یک از اصحاب امامان، رمز نام آن امام را، بر اساس رمزهای ابواب رجال شیخ طوسی، یاد کرده است، او همچنین کوشیده است تا پس از ذکر نام راوی و دادن آگاهی‌های لازم درباره او، نام کسانی را که از آن راوی روایت کرده‌اند، ذکر کند و برای این کار روایات هر راوی را از کتاب‌های چهارگانه حدیثی شیعه، الفهرست شیخ طوسی، الفهرست شیخ منتجب الدین، مشیَخه کتاب من لایحضره الفقیه ابن بابویه و مشیخه تهذیب الاحکام شیخ طوسی استخراج کرده و به ترتیب، با نشانه‌های خاص، به آن‌ها ارجاع داده است.
اردبیلی با این تلاش، راهی برای شناخت راویان و تمییز مشترکات گشوده و مشکلات فراوانی را حل کرده است، او از بسیاری از راویان مجهول رفع ابهام کرده و اسانید متعددِ به ظاهر مرسل را مسند ساخته و روایات ضعیف را از ضعف رهانده است، ویژگی چنین روشی شناسایی و معرفی بسیاری از روات امامیه است که در منابع معمول رجالی شرح حال آن‌ها ذکر نشده است.
اردبیلی
[۱۵] محمدبن علی اردبیلی، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، ج۱، ص۶، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.    
تصریح کرده قریب دوازده هزار روایت را که عالمان به صورت‌های یاد شده می‌پنداشتند، با این شیوه تصحیح کرده است.
جامع الرواة خاتمه‌ای دارد که مؤلف در آن از موضوعات مهمی سخن گفته و آن‌ها را با عنوان «فوائد» گزارش کرده است، این فوائد بر گرفته از تلخیص المقال و نقد الرجال است که با همان رمزها مشخص شده‌اند.
[۱۶] محمدبن علی اردبیلی، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، ج۲، ص۴۶۱ـ۴۷۳، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.


تألیف جامع الرواة حدود بیست سال طول کشید و در ۱۹ ربیع الاول سال ۱۱۰۰ به پایان رسید.

جامع الرواة مهم ‌ترین اثر شناخته شده اردبیلی است، این کتاب از لحاظ شیوه بحث مؤلف و کارآمدی و سودمندی، در دانش رجال و روند نگارش آثار رجالی، جایگاهی ویژه دارد.
این کتاب، به سبب جامعیت و اشتمال آن بر رجال کتب اربعه، مورداستفاده فراوان عالمان و فقهای امامیه قرار گرفته است
[۱۷] مرتضی حائری، کتاب الخمس، ج۱، ص۴۹، تحقیق محمدحسین امراللهی، قم ۱۴۱۸.
[۱۸] مرتضی حائری، کتاب الخمس، ج۱، ص۱۴۵، تحقیق محمدحسین امراللهی، قم ۱۴۱۸.
[۱۹] مرتضی حائری، کتاب الخمس، ج۱، ص۱۷۰، تحقیق محمدحسین امراللهی، قم ۱۴۱۸.
[۲۰] مرتضی حائری، کتاب الخمس، ج۱، ص۳۵۷، تحقیق محمدحسین امراللهی، قم ۱۴۱۸.
[۲۱] مرتضی حائری، کتاب الخمس، ج۱، ص۳۷۶، تحقیق محمدحسین امراللهی، قم ۱۴۱۸.
[۲۲] علی غروی تبریزی، التنقیح فی شرح العروة الوثقی: کتاب الطهارة، تقریرات درس آیة اللّه خوئی، ج۶، ص۳۱۳، قم ۱۴۱۰.

آقابزرگ طهرانی
[۲۳] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۵، ص۵۵، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
این کتاب را بی نظیر، و سبحانی
[۲۴] جعفر سبحانی، کلیات فی علم الرجال، ج۱، ص۱۲۹، قم ۱۴۲۳.    
مؤلف را مبتکر در این فن دانسته و کارآمدی اثرش را ستوده است.
شیوه اردبیلی در بهره گیری از اسانید برای تمییز مشترکات، موردتوجه عالمان امامیه قرار گرفته است.
آیت اللّه بروجردی نیز چنین شیوه‌ای را در بحث‌های رجالی خود، پیش از اطلاع از روش کتاب جامع الرواة، به کار بسته و آن را با گسترده کردن منابع، کمال بخشیده است.
[۲۵] محمدرضا حسینی جلالی، المنهج الرجالی و العمل الرائد فی الموسوعة الرجالیة لسید الطائفة آیة اللّه العظمی البروجردی، ج۱، ص۱۳۳ـ۱۴۰، قم ۱۳۷۸ ش.
، آیت اللّه خویی نیز در معجم رجال الحدیث، در بحث رجال امامیه، شیوه‌ای شبیه به کار اردبیلی داشته است.
اردبیلی در جامع الرواة درباره برخی از عالمان معاصر خود مطالب کوتاهی آورده است.
[۲۶] محمدبن علی اردبیلی، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، ج۱، ص۲۸، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.    
[۲۷] محمدبن علی اردبیلی، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، ج۱، ص۳۰، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.    
[۲۸] محمدبن علی اردبیلی، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، ج۱، ص۲۳۵، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.    
[۲۹] محمدبن علی اردبیلی، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، ج۱، ص۲۹۸۲۹۹، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.    
[۳۰] محمدبن علی اردبیلی، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، ج۱، ص۳۲۰۳۲۲، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.    
[۳۱] محمدبن علی اردبیلی، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، ج۱، ص۵۴۴، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.    


جامع الرواة به سفارش و تأکید آیت اللّه بروجردی و همراه مقدمه کوتاه و پرنکته وی به چاپ رسیده (قم ۱۳۸۰) و پس از آن بارها منتشر شده است، سیدحسین حسینی قزوینی (متوفی ۱۲۰۸) آن را در ضمن کتاب معارج الاحکام خود تلخیص کرده است.
[۳۲] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲۱، ص۱۷۸، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
، سیدعلی محمد دستغیب، نام راویان موثق آن را با عنوان معجم الثقات فی جامع الرواة، گردآوری کرده است.

اردبیلی کتابی نیز به نام تصحیح الاسانید
[۳۳] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۴، ص۱۹۳، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
داشته که تلخیصی از آن را در انتهای جامع الرواة آورده است.
[۳۴] محمدبن علی اردبیلی، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، ج۲، ص۴۷۳ـ۵۳۰، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
، این کتاب درباره طرق شیخ طوسی، مذکور در مشیخه تهذیب الاحکام و الاستبصار و کتاب الفهرست است.

(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۲) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: کواکب المنتشرة فی القرن الثانی بعد العشرة، چاپ علی نقی منزوی، تهران ۱۳۷۲ ش.
(۳) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال، چاپ احمد منزوی، تهران ۱۳۳۷ ش.
(۴) محمدبن علی اردبیلی، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۵) مرتضی حائری، کتاب الخمس، تحقیق محمدحسین امراللهی، قم ۱۴۱۸.
(۶) احمد حسینی اشکوری، اجازات الحدیث التی کتبها شیخ المحدثین و محیی معالم الدین المولی محمدباقر المجلسی الاصبهانی: ۱۰۳۷ـ۱۱۱۰ ه، قم ۱۴۱۰.
(۷) محمدرضا حسینی جلالی، المنهج الرجالی و العمل الرائد فی الموسوعة الرجالیة لسید الطائفة آیة اللّه العظمی البروجردی، قم ۱۳۷۸ ش.
(۸) جعفر سبحانی، کلیات فی علم الرجال، قم ۱۴۲۳.
(۹) علی غروی تبریزی، التنقیح فی شرح العروة الوثقی: کتاب الطهارة، تقریرات درس آیة اللّه خوئی، ج۶، قم ۱۴۱۰.

۱. ↑ احمد حسینی اشکوری، اجازات الحدیث التی کتبها شیخ المحدثین و محیی معالم الدین المولی محمدباقر المجلسی الاصبهانی: ۱۰۳۷ـ۱۱۱۰ ه، ج۱، ص۱۲۱، قم ۱۴۱۰.
۲. ↑ محمدبن علی اردبیلی، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، ج۱، ص۱۵۳، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.    
۳. ↑ محمدبن علی اردبیلی، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، ج۲، ص۱۵۲، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۴. ↑ محمدبن علی اردبیلی، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، ج۲، ص۵۴۹ ـ۵۵۲، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۵. ↑ احمد حسینی اشکوری، اجازات الحدیث التی کتبها شیخ المحدثین و محیی معالم الدین المولی محمدباقر المجلسی الاصبهانی: ۱۰۳۷ـ۱۱۱۰ ه، ج۱، ص۱۲۲ـ ۱۲۷، قم ۱۴۱۰.
۶. ↑ محمدبن علی اردبیلی، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، ج۲، ص۵۴۹ ـ۵۵۰، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۷. ↑ محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: کواکب المنتشرة فی القرن الثانی بعد العشرة، ص۶۴۰، چاپ علی نقی منزوی، تهران ۱۳۷۲ ش.، ۱۳۷۲ش.
۸. ↑ محمدبن علی اردبیلی، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، ج۱، ص۳۶، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.    
۹. ↑ محمدبن علی اردبیلی، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، ج۱، ص۳، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.    
۱۰. ↑ محمدبن علی اردبیلی، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، ج۱، ص۴۵، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.    
۱۱. ↑ محمدبن علی اردبیلی، ج۱، ص۵، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.    
۱۲. ↑ محمدبن علی اردبیلی، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، ج۱، ص۷، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.    
۱۳. ↑ محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال، ستون ۴۲۹، چاپ احمد منزوی، تهران ۱۳۳۷ ش.
۱۴. ↑ محمدبن علی اردبیلی، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، ج۱، مقدمه، صج، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۱۵. ↑ محمدبن علی اردبیلی، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، ج۱، ص۶، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.    
۱۶. ↑ محمدبن علی اردبیلی، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، ج۲، ص۴۶۱ـ۴۷۳، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۱۷. ↑ مرتضی حائری، کتاب الخمس، ج۱، ص۴۹، تحقیق محمدحسین امراللهی، قم ۱۴۱۸.
۱۸. ↑ مرتضی حائری، کتاب الخمس، ج۱، ص۱۴۵، تحقیق محمدحسین امراللهی، قم ۱۴۱۸.
۱۹. ↑ مرتضی حائری، کتاب الخمس، ج۱، ص۱۷۰، تحقیق محمدحسین امراللهی، قم ۱۴۱۸.
۲۰. ↑ مرتضی حائری، کتاب الخمس، ج۱، ص۳۵۷، تحقیق محمدحسین امراللهی، قم ۱۴۱۸.
۲۱. ↑ مرتضی حائری، کتاب الخمس، ج۱، ص۳۷۶، تحقیق محمدحسین امراللهی، قم ۱۴۱۸.
۲۲. ↑ علی غروی تبریزی، التنقیح فی شرح العروة الوثقی: کتاب الطهارة، تقریرات درس آیة اللّه خوئی، ج۶، ص۳۱۳، قم ۱۴۱۰.
۲۳. ↑ محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۵، ص۵۵، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۲۴. ↑ جعفر سبحانی، کلیات فی علم الرجال، ج۱، ص۱۲۹، قم ۱۴۲۳.    
۲۵. ↑ محمدرضا حسینی جلالی، المنهج الرجالی و العمل الرائد فی الموسوعة الرجالیة لسید الطائفة آیة اللّه العظمی البروجردی، ج۱، ص۱۳۳ـ۱۴۰، قم ۱۳۷۸ ش.
۲۶. ↑ محمدبن علی اردبیلی، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، ج۱، ص۲۸، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.    
۲۷. ↑ محمدبن علی اردبیلی، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، ج۱، ص۳۰، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.    
۲۸. ↑ محمدبن علی اردبیلی، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، ج۱، ص۲۳۵، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.    
۲۹. ↑ محمدبن علی اردبیلی، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، ج۱، ص۲۹۸۲۹۹، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.    
۳۰. ↑ محمدبن علی اردبیلی، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، ج۱، ص۳۲۰۳۲۲، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.    
۳۱. ↑ محمدبن علی اردبیلی، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، ج۱، ص۵۴۴، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.    
۳۲. ↑ محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲۱، ص۱۷۸، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۳۳. ↑ محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۴، ص۱۹۳، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۳۴. ↑ محمدبن علی اردبیلی، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، ج۲، ص۴۷۳ـ۵۳۰، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.


دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جامع الرواة»، شماره۴۲۶۶.    


رده‌های این صفحه : رجال | کتب رجالی شیعه
جعبه ابزار