• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

تناقض قضایای موجهه

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


تناقض قضايا یکی از اصطلاحات به‌کار رفته در علم منطق بوده و به معنای نسبت میان دو قضیه متحد در موضوع و محمول و لواحق آن با اختلاف در کمّ، کیف و جهت است.
[۱] فرصت شیرازی، میرزا محمد، اشکال ‌المیزان، ص۷۶.
[۲] مشکوةالدینی، عبدالمحسن، منطق نوین مشتمل بر اللمعات المشرقیه فی الفنون المنطقیه، ص۳۳۹.    



هرگاه دو قضیه در موضوع، محمول و لواحق آن دو متحد ولی در کمّ، کیف و جهت مختلف باشند، به گونه‌ای که از صدق یکی لذاته کذب دیگری لازم آید، این دو قضیه را «متناقضان» و نسبت میان آن دو را «تناقض» نامند.
[۳] ابن سهلان ساوی، عمر بن سهلان، البصائر النصیریه، ص۲۰۹.    
بنابراین قضیه کلیه با قضیه جزئیه (اختلاف در کمّ)، و موجبه با سالبه (اختلاف در کیف) و ضروریه مطلقه با ممکنه عامه (اختلاف در جهت) متناقض است.
[۴] مظفر، محمدرضا، المنطق، ص۱۹۴.    
[۵] مظفر، محمدرضا، المنطق، ص۱۹۵.    
[۶] خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، اساس الاقتباس، ص۹۸.    
[۷] خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، شرح الاشارات و التنبیهات، ج۱، ص۱۷۷.    


شرط اختلاف در کمّ برای آن است که ممکن است هر دو قضیه کلیه، کاذب باشند؛ مانند: «هر فلزی جامد است» و «هیچ فلزی جامد نیست» که هر دو کاذب‌اند و این‌گونه قضایا را «متضاد» می‌نامند.
همچنین هر دو قضیه جزئیه، ممکن است صادق باشند؛ مانند: «بعضی مهره‌داران پستاندار هستند» و «بعضی مهره‌داران پستاندار نیستند» که هر دو صادق‌اند و این نوع قضایا را «داخل در تحت تضاد» می‌نامند؛ به همین دلیل تناقض در قضیه مهمله تحقق نمی‌یابد، زیرا مهمله در حکم جزئیه است، اما در قضیه شخصیه چون موضوعش فردی مشخص است، اگر شرایط تقابل رعایت شود، تناقض ایجاد می‌شود؛ بنابراین اختلاف در کمّ در آن شرط نیست؛ مانند: زید عادل است و زید عادل نیست.
علاوه بر لزوم اختلاف‌های یاد شده (اختلاف در کمّ، کیف و جهت) دو قضیه متناقض باید در ۸ چیز (به نظر مشهور) یا ۹ چیز و یا بیشتر (بنا به نظر غیر مشهور) وحدت داشته باشند که عبارت‌اند از: موضوع، محمول و لواحق آنها (اضافه، شرط، قوه و فعل، جزء و کل، مکان و زمان؛ برخی وحدت حمل و برخی چیز‌های دیگر را شرط دانسته‌اند).
[۸] مشکوةالدینی، عبدالمحسن، منطق نوین مشتمل بر اللمعات المشرقیه فی الفنون المنطقیه، ص۳۴۱.    
[۹] ابوالحسن سالاری، بهمنیار بن مرزبان، التحصیل، ص۳۷.
[۱۰] تفتازانی، عبدالله بن شهاب‌الدين، الحاشیة علی تهذیب المنطق، ص۷۰.
[۱۱] ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الشفا (منطق)، ج۲، ص۲۴۲.
[۱۲] قطب‌الدین رازی، محمد بن‌ محمد، تحریر القواعد المنطقیه فی شرح رسالة الشمسیه، ص۱۱۸.
[۱۳] شیرازی، قطب‌الدین، درة التاج (منطق)، ص۱۱۲.
[۱۴] مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد، ص۲۰۱.
[۱۵] شهاب‌الدین سهروردی، یحیی بن حبش، منطق التلویحات، ص۳۵.


تناقض در قضایای موجهه بر چند قسم است:
۱. تناقض ضروريه منتشره با ممكنه عامه دائمه؛
۲. تناقض ضروريه وقتيه با ممكنه عامه وقتيه؛
۳. تناقض عرفيه عامه با حينيه مطلقه.

در تناقض قضایای موجهه شرط است که دو قضیه متناقض در جهت نیز اختلاف داشته باشند، زیرا در بعضی از موارد، صرف نظر از جهت، هر دو قضیه صادق و یا هر دو کاذب‌اند، چون در قضیه منتشره به ضرورت در یک وقت نامعین حکم شده است، نقیض آن رفع ضرورت دائمی، یعنی ممکنه عامه دائمه است؛ مثال: قضیه «کل جب بالضروره فی وقتٍ مّا» یعنی هر ج ضرورتاً در وقت نامعینی ب است. نقیض آن چنین است: «لیس بعض ج ب بالامکان العام دائما» یعنی بعضی ج به امکان عام ب نیست دائماً.
[۱۶] مشکوةالدینی، عبدالمحسن، منطق نوین مشتمل بر اللمعات المشرقیه فی الفنون المنطقیه، ص۳۴۹.    
[۱۷] علامه حلی، حسن بن یوسف، الجوهر النضید، ص۷۸.    
[۱۸] قطب‌الدین رازی، محمد بن‌ محمد، تحریر القواعد المنطقیه فی شرح رسالة الشمسیه، ص۱۲۴.
[۱۹] مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد، ص۲۲۳-۲۲۴.
[۲۰] سبزواری، ملاهادی، شرح المنظومة، ص۲۷۰.    


ضروریه وقتیه، قضیه‌ای است که ضرورت در آن به وقت معینی مقید شده است (کل جب بالضروره فی وقتٍٍ معیّن). نقیض آن ممکنه عامه وقتیه است که عبارت است از: رفع ضرورت در همان وقت معین (لیس بعض جب بالامکان العام فی ذلک الوقت)؛ مانند: «ماه در وقت حائل‌شدن زمین بین آن و خورشید البته منخسف است» که نقیض آن چنین است: ماه ممکن است وقت حایل شدن زمین منخسف نباشد.
[۲۱] علامه حلی، حسن بن یوسف، الجوهر النضید، ص۷۶-۷۸.    
[۲۲] مشکوةالدینی، عبدالمحسن، منطق نوین مشتمل بر اللمعات المشرقیه فی الفنون المنطقیه، ص۳۴۹.    
[۲۳] قطب‌الدین رازی، محمد بن‌ محمد، تحریر القواعد المنطقیه فی شرح رسالة الشمسیه، ص۱۲۴.
[۲۴] مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد، ص۲۲۳.
[۲۵] سبزواری، ملاهادی، شرح المنظومة، ص۲۷۰.    


نقیض عرفیه عامه، حینیه مطلقه است. مفاد عرفیه عامه آن است که تا وقتی ذات موضوع به وصف عنوانی ثابت است نسبت ایجاب یا سلب دوام دارد؛ به دیگر بیان، ثبوت یا سلب محمول برای موضوع تا وقتی است که وصف عنوانی برای موضوع ثابت است (کل ج ب مادام ج).
حینیه مطلقه، قضیه‌ای است که در آن به فعلیت ثبوت یا سلب طرف مخالف در بعضی از اوقاتِ موضوعِ متصف به وصف عنوانی حکم شده باشد (لیس بعض ج ب حین هو ج)؛ مثلاً نقیض «هر نویسنده‌ای همیشه تا وقتی نویسنده است انگشتانش در حرکت است» عبارت است از: بعضی از نویسندگان بالفعل انگشتانشان در حرکت نیست.
[۲۶] مشکوةالدینی، عبدالمحسن، منطق نوین مشتمل بر اللمعات المشرقیه فی الفنون المنطقیه، ص۳۴۹.    
[۲۷] علامه حلی، حسن بن یوسف، الجوهر النضید، ص۷۷-۷۸.    
[۲۸] قطب‌الدین رازی، محمد بن‌ محمد، تحریر القواعد المنطقیه فی شرح رسالة الشمسیه، ص۱۲۳-۱۲۴.
[۲۹] مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد، ص۲۲۱-۲۲۳.
[۳۰] سبزواری، ملاهادی، شرح المنظومة، ص۲۷۰.    


در تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است:

• مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد.
• شیرازی، قطب‌الدین، درة التاج (منطق).
• ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الشفا (منطق).
• ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، النجاة.    
• تفتازانی، عبدالله بن شهاب‌الدين، الحاشیة علی تهذیب المنطق.
• قطب‌الدین رازی، محمد بن‌ محمد، تحریر القواعد المنطقیه فی شرح رسالة الشمسیه.
• شهاب‌الدین سهروردی، یحیی بن حبش، منطق التلویحات.
• سبزواری، ملاهادی، شرح المنظومة.    
• ابوالحسن سالاری، بهمنیار بن مرزبان، التحصیل.
• خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، شرح الاشارات و التنبیهات.    
• ابن سهلان ساوی، عمر بن سهلان، البصائر النصیریه.
• مظفر، محمدرضا، المنطق.    
• فرصت شیرازی، میرزا محمد، اشکال‌ المیزان.
• حلی، حسن بن یوسف، الجوهر النضید.    
• مشکوةالدینی، عبدالمحسن، منطق نوین مشتمل بر اللمعات المشرقیه فی الفنون المنطقیه.    
• خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، اساس الاقتباس.    

۱. ↑ فرصت شیرازی، میرزا محمد، اشکال ‌المیزان، ص۷۶.
۲. ↑ مشکوةالدینی، عبدالمحسن، منطق نوین مشتمل بر اللمعات المشرقیه فی الفنون المنطقیه، ص۳۳۹.    
۳. ↑ ابن سهلان ساوی، عمر بن سهلان، البصائر النصیریه، ص۲۰۹.    
۴. ↑ مظفر، محمدرضا، المنطق، ص۱۹۴.    
۵. ↑ مظفر، محمدرضا، المنطق، ص۱۹۵.    
۶. ↑ خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، اساس الاقتباس، ص۹۸.    
۷. ↑ خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، شرح الاشارات و التنبیهات، ج۱، ص۱۷۷.    
۸. ↑ مشکوةالدینی، عبدالمحسن، منطق نوین مشتمل بر اللمعات المشرقیه فی الفنون المنطقیه، ص۳۴۱.    
۹. ↑ ابوالحسن سالاری، بهمنیار بن مرزبان، التحصیل، ص۳۷.
۱۰. ↑ تفتازانی، عبدالله بن شهاب‌الدين، الحاشیة علی تهذیب المنطق، ص۷۰.
۱۱. ↑ ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الشفا (منطق)، ج۲، ص۲۴۲.
۱۲. ↑ قطب‌الدین رازی، محمد بن‌ محمد، تحریر القواعد المنطقیه فی شرح رسالة الشمسیه، ص۱۱۸.
۱۳. ↑ شیرازی، قطب‌الدین، درة التاج (منطق)، ص۱۱۲.
۱۴. ↑ مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد، ص۲۰۱.
۱۵. ↑ شهاب‌الدین سهروردی، یحیی بن حبش، منطق التلویحات، ص۳۵.
۱۶. ↑ مشکوةالدینی، عبدالمحسن، منطق نوین مشتمل بر اللمعات المشرقیه فی الفنون المنطقیه، ص۳۴۹.    
۱۷. ↑ علامه حلی، حسن بن یوسف، الجوهر النضید، ص۷۸.    
۱۸. ↑ قطب‌الدین رازی، محمد بن‌ محمد، تحریر القواعد المنطقیه فی شرح رسالة الشمسیه، ص۱۲۴.
۱۹. ↑ مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد، ص۲۲۳-۲۲۴.
۲۰. ↑ سبزواری، ملاهادی، شرح المنظومة، ص۲۷۰.    
۲۱. ↑ علامه حلی، حسن بن یوسف، الجوهر النضید، ص۷۶-۷۸.    
۲۲. ↑ مشکوةالدینی، عبدالمحسن، منطق نوین مشتمل بر اللمعات المشرقیه فی الفنون المنطقیه، ص۳۴۹.    
۲۳. ↑ قطب‌الدین رازی، محمد بن‌ محمد، تحریر القواعد المنطقیه فی شرح رسالة الشمسیه، ص۱۲۴.
۲۴. ↑ مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد، ص۲۲۳.
۲۵. ↑ سبزواری، ملاهادی، شرح المنظومة، ص۲۷۰.    
۲۶. ↑ مشکوةالدینی، عبدالمحسن، منطق نوین مشتمل بر اللمعات المشرقیه فی الفنون المنطقیه، ص۳۴۹.    
۲۷. ↑ علامه حلی، حسن بن یوسف، الجوهر النضید، ص۷۷-۷۸.    
۲۸. ↑ قطب‌الدین رازی، محمد بن‌ محمد، تحریر القواعد المنطقیه فی شرح رسالة الشمسیه، ص۱۲۳-۱۲۴.
۲۹. ↑ مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد، ص۲۲۱-۲۲۳.
۳۰. ↑ سبزواری، ملاهادی، شرح المنظومة، ص۲۷۰.    


پایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «تناقض قضایا»، تاریخ بازیابی۱۳۹۵/۱۲/۱۰.    
پایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «تناقض ضروریه منتشره با ممکنه عامه دائمه»، تاریخ بازیابی۱۳۹۵/۱۲/۱۰.    
پایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «تناقض ضروریه وقتیه با ممکنه عامه وقتیه»، تاریخ بازیابی۱۳۹۵/۱۲/۱۰.    
پایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «تناقض عرفیه عامه با حینیه مطلقه»، تاریخ بازیابی۱۳۹۵/۱۲/۱۰.    




جعبه ابزار