تفسیر احکام القرآن (راوندی)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
فقه القرآن تألیف
قطب‌الدین سعید بن هبة‌الله راوندی (م ۵۷۳ هـ .ق) فرزند عبداللّه راوندی از علماى بزرگ
شیعه در قرن ششم هجرى و از مفسران شیعه و شیوخ اجازات
امامیه است. این اثر در موضوع
فقه آیات قرآن کریم در دو مجلد به
زبان عربی به رشته تألیف درآمده است.
مـؤلف در این اثر به
تفسیر و بیان
آیات احکام قرآن مجید و
حکم فقهی آیات تشریعی پرداخته و آن را اساس ابواب کتب فقهیه از
طهارت سپس
صلاة و پایان آن کتاب
دیات مرتب نموده است. فراغت از تالیف آن در ۵۶۲ ق بوده است.
![فقه القران]()
مؤلف در مقدمه کتاب چنین آورده است:
چیزی که مرا برانگیخت تا دست به نگارش چنین کتابی بزنم این بود که، در میان پژوهشگران کتابی را نیافتم که به خوبی به بررسی این مهم پرداخته باشد؛ یعنی کتابی که در آن فقه قرآن یا سخنان
خداوند متعال بررسی شده باشد در دست نبود. پس بر آن شدم که در مورد همه مباحث مربوط به آن؛ مانند:
لفظ و
معنی و
ظاهر و
باطن آیاتی که درباره
احکام شرعی فرو فرستاده شده است به بررسی بپردازم.
نظر علمای شیعه این است که ما پس از روایات محکم و معتبری که از
ائمه معصوم (علیهم‌السّلام) داریم با بودن
اجماع، دیگر
یقین پیدا می‌کنیم که به چشمه زلال
معرفت دست یافته‌ایم؛ ولی چه زیبا است، که افزون بر سخنان امامان معصوم (علیهم‌السلام) آیاتی از
قرآن نیز باشند که چشمان ما را روشن نمایند و دلیل ما را محکم و یقین ما را فزونی بخشند.
به این خاطر دست به کار نگارش این کتاب شدم تا با مبانی و استدلال‌های محکم خود، خواننده را راضی و بی‌نیاز سازد و به راحتی به درک مطالب آن نایل آید بی‌آن که سخن به درازا کشد و در بیان مقصود، ایجاد اخلال نماید و هر
فقیه دانشمندی با دیدنش آن را تصدیق نماید و به آن رضایت دهد؛ و از خداوند متعال انجام این مهم را خواستارم.
این کتاب، در نهایت ایجاز و اختصار نگاشته شده است؛ به‌طوری که در بیشتر موارد، ایجاز سبب ابهام آن می‌گردد. مثلا پس از نقل آیه «یسبح له فیها بالغدو و الاصال، رجال لا تلهیهم تجارة و لا بیع عن ذکر الله و اقام الصلاة؛
در آن (خانه)ها هر بامداد و شامگاه او را
نیایش می‌کنند: مردانی که نه تجارت و نه داد و ستدی، آنان را از یاد خدا و برپا داشتن نماز، به خود مشغول نمی‌دارد.» از
ابن‌عباس روایت می‌کند: هر تسبیحی در قرآن به معنای نماز است و (می‌افزاید): از
امام ابوجعفر و
ابوعبدالله (علیهماالسلام) روایت شده که: خداوند قومی را که در وقت نماز، تجارت و کارشان را رها می‌کنند و به نماز می‌پردازند، ستوده است.
راوندی می‌گوید: دو وقت بر تاجران و معامله‌گران بسیار سخت است: یکی بامداد و دیگری شبانگاه؟! سپس این آیه را ذکر می‌کند: «قل ان صلاتی و نسکی و محیای و مماتی لله رب العالمین لا شریک له؛
بگو: در حقیقت نماز من و عبادات من و زندگی و مرگ من، برای خدا، پروردگار جهانیان است؛ او را شریکی نیست.»
او می‌گوید: خداوند نماز را به واجبات مانند
توحید و
عدل اضافه کرده است؛ چون در آن (در هنگام
تکبیر)
خداوند به عظمت یاد می‌شود و در آن،
قرآن (که انسان را به همه نیکی‌ها می‌خواند) خوانده می‌شود. همچنین
رکوع و
سجود که نهایت
خضوع و فروتنی در برابر خداست در آن است. علاوه بر آن، در
نماز،
تسبیح وجود دارد که در آن، خداوند به پاکی و منزه بودن یاد می‌شود. خداوند در این آیه، نماز و حیات را که یکی فعل بنده است و دیگری فعل خداست با هم آورده است؛ زیرا که هر دوی آنها به
تدبیر و اراده خداست. چگونگی اعمال واجب در اول هر رکعت هیجده است و در بین علمای ما عده‌ای افزون بر این عدد گفته‌اند؛ هرچند واجبات در هر دو قول، به یک حال و یک شکل آمده است.
موارد ابهام و اجمال در این سخن کوتاه کاملا مشخص است.
کتاب حاضر به ترتیب مباحث فقهی، یعنی از
طهارت تا
دیات نگاشته شده است و گفتنی‌های درخور توجه، که با مباحث تفسیری و فقهی در هم آمیخته شده، در آن به خوبی خودنمایی می‌کند.
نوشته‌های ایشان از نظریات «
شیخ الطائفه محمد بن حسن طوسی» در دو کتاب «
التبیان فی تفسیر القرآن» و «
الاستبصار فیما اختلف فیه من الاخبار» تاثیر پذیرفته، به گونه‌ای که توجه خاصی به نظریات «
سیدمرتضی علم‌الهدی» در کتاب «
الانتصار فی انفرادات الامامیة» کرده است.
این مطلب را با دقت در متن این کتاب به آسانی می‌توان یافت، به شکلی که در برخی از موارد عین عبارت آنها نقل شده بدون آن که هیچ گونه تغییر یا تصرفی در عبارت آنها صورت گرفته باشد.
البته این بدان معنا نیست که مؤلف از قدرت
اجتهاد و
استنباط بی بهره بوده، زیرا در بسیاری جاها می‌بینیم که وی همانند فقیهی قدرتمند، به بررسی و تحلیل مباحث فقهی و تفسیری می‌پردازد و نظریات جدید و استواری را مطرح می‌سازد.
یکی دیگر از ویژگی‌های این کتاب تلفیقی نوین است که ایشان توانسته میان نظریات فقهی و تفسیری که به ظاهر با هم اختلاف دارند به نوعی سازگاری ایجاد نماید.
گاهی که به منابع فقهی و روایی مراجعه می‌کنیم، گمان می‌رود علما و دانشمندان اسلامی در این زمینه با هم اختلاف نظر دارند، ولی پس از آن که به این کتاب برمی گردیم، با شگفتی می‌بینیم که ایشان آن نظریات را جمع کرده و با بیان ساده و زیبایی یک جا آورده است.
از دیگر ویژگی‌های این کتاب، بیان نظریات اختلافی میان عالمان
شیعه و
سنی است که به شکلی دقیق به بررسی آنها پرداخته و در برخی موارد فصل‌های متعددی در توضیح آن اختصاص داده، و از دریچه‌های گوناگون به آنها نگریسته است.
به هر‌حال، این کتاب یک اثر بزرگ و ماندگار در نوع خود به‌شمار می‌رود و با گذشت نزدیک به هزار سال از نگارش آن، هنوز مباحث آن توجه محققان و فقها را به خود معطوف ساخته است.
مرحوم
آیت‌الله نجفی مرعشی (رحمه‌الله) در این باره می‌گوید:
«از کسانی که در این میدان گوی سبقت را از دیگران ربوده و جزء چهره‌های درخشان درآمده، عالم فرزانه، نام آور وارسته و آگاه به
علوم اسلامی، اندیشمند،
محدث،
مفسر،
متکلم بزرگ، شخصیت بی‌نظیر و اعجوبه زمان شیخ قطب‌الدین ابی‌علی سعید بن هبة‌الله راوندی کاشانی است.
او در
قم اقامت گزید و در آن شهر نیز به رحمت ایزدی پیوست. وی با یادگار خود به نام فقه القران فی شرح آیات الاحکام، خدمت بزرگی به
فقه و فقیه‌پروری نمود. این کتاب از مهم‌ترین کتاب‌های نگاشته شده در این باره است و کمتر نمونه و همانندی برای آن می‌توان یافت.»
از
قطب راوندی تفسیرهای متعدد دیگری نام برده‌اند که عبارتند از:
۱)
اسباب النزول، که در بیان شان و اسباب نزول
آیات قرآن به زبان عربی و به شیوه کلامی است.
۲)
ام القرآن، بخشی از قرآن را با بهره‌گیری از روایات و احادیث ائمه اطهار (علیه‌السّلام) به شیوه روائی در یـک جـلـد مورد تفسیر قرار داده و نسخه‌ای از آن نزد
کفعمی بوده که در مؤلفات خود از آن نقل کرده است.
۳)
خلاصة التفاسیر، به شیوه کلامی و روائی در ده مجلد است که
سیدحسن صدر در
تاسیس الشیعة اشتباها ۲۰ مجلد نوشته است و آن را مشحون از حقائق و دقائق علوم قرآنی و از نفیس‌ترین تفسیرهای شیعی بعد از
شیخ طوسی دانسته است. نـسـخـه‌هـای کـهـن و مـتـعددی از این تفسیر موجود است: نسخه‌ای در کتابخانه علی پاشا در
استانبول، و نیز در کتابخانه جعفری مدرسه هندی و کتابخانه موقوفه
شیخ محمدصالح برغانی در
کربلا.
۴)
الآیات المشکله فی التنزیه، در یک جلد به شیوه روائی بخشی از قرآن کریم مربوط به آیات مشکله و متشابهه است و
امامت و
ولایت در قرآن را نیز بحث کرده است.
۵)
قصص القرآن، در یک جلد اختصاص به داستان‌های
پیامبران و شرح حال آنها از
حضرت آدم تا
حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) مرتب به بیست باب داده است. چـهار نسخه از این تفسیر که کهن‌ترین آن مورخ ۱۰۹۰ ق می‌باشد در
کتابخانه مرعشی قم موجود است.
۶)
اللباب فی فضل آیة الکرسی.
۷)
الناسخ و المنسوخ، این تفسیرها همه به زبان عربی تالیف گردیده است.
۸)
شرح آیات الاحکام، که عده‌ای این تفسیر را با تفسیر فقه القرآن یا تفسیر آیات الاحکام راوندی متحد می‌دانند.
۹)
تفسیر راوندی، در دو جلد که آن را تلخیص از خلاصة التفاسیر (ده جلدی) می‌دانند.
۱۰)
اللب و اللباب، کـه آن را داری نام‌های مـختلف از قبیل:
اللباب المستخرج من فصول عـبـدالـوهاب و یا تفسیر اللب و
اللباب فی فضل آیة الکرسی، ذکر کرده و گفته‌اند که نسخه‌های متعددی در دست است ولی آنها را معرفی نکرده‌اند.
چاپ‌های مختلف کتاب به شرح ذیل است:
۱. چاپ در سه جلد به
زبان عربی با تحقیق
سیدعبداللطیف کوه‌کمری به همت کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجف.
۲. چاپ در دو جلد با تحقیق سیداحمد حسینی در قم در دو نسخه:
الف) نسخه کتابخانه حضرت آیت‌الله نجفی مرعشی نگاشته شده به سال ۷۵۹ هجری.
ب) نسخه کتابخانه دانشگاه تهران، نگارش سال ۷۰۶ هجری.
•
معرفت، محمدهادی، تفسیر و مفسران، ج۲، ص۲۴۲-۲۴۳. •
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «تفاسیر قرن ششم»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۹/۱/۲۸. •
نرم افزار جامع الاحادیث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، تاریخ بازیابی ۱۳۹۹/۱/۲۸. •
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «فقه القرآن»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۹/۱/۲۸.
