تاریخ کاشان (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب تاریخ کاشان، نوشته
عبدالرحیم کلانتر ضرابی (سهیل کاشانی) به انضمام یادداشت‌هایی از اللهیار صالح، به کوشش ایرج افشار در
سال ۱۲۸۷ ه. ش آغاز و در سال ۱۲۸۸ به
زبان فارسی ، به انجام رسیده است. یگانه اثری است که در
تاریخ و
جغرافیا و
رجال شهر باستانی کاشان به دست رسیده است.
در واقع کتاب در جواب سوالاتی تهیه شده است که از مرکز
مملکت به تشویق مانکجی لیمجی هاتریا پارسی از حاکم کاشان خواسته بوده‌اند، حاکم وقت که جلال الدین میرزا احتشام الملک بوده است، حصول این امر مفید و مهم را از عبدالرحیم کلانتر ضرابی در خواست می‌دارد.
نخستین کتابی که مستقلا درباره
کاشان نوشته شد، تحت عنوان
مرآة القاسان بوده که به سفارش حاکم کاشان جلال الدین میرزا احتشام ملک توسط کلانتر ضرابی نوشته شده است. دارای یک مقدمه از مولف، شش فصل و قسمتی است که در پایان کتاب تحت عنوان تعلیقه و توضیحات و بخشی نیز شامل فهرست
اعلام و لغات متن، به علاوه تصاویری که در پایان کتاب درج شده، می‌باشد. فصل اول دارای ۹ باب می‌باشد که از
آب و هوای کاشان، اسم قدیم و وجه تسمیه و بانی آن، بیشتر سخن به میان آمده است. فصل دوم نیز دارای نه باب؛ از
قلعه‌ها و باغات و
مزارع ، همچنین از
امراض و
بلایای آسمانی بحث می‌کند. فصل سوم در نه فصل، پیرامون
پرنده‌ها ، درختان جنگلی،
کوه‌ها ،
معادن و ایلات کاشان می‌گوید. فصل چهارم از
تجار و شکل و شمایل اهالی و سلوک و رفتار آنان، همچنین طریقه
معاشرت و طرز پوشش
مرد و
زن آن مناطق و خانواده‌های کهن و علما و حکما، گفتگو کرده است. فصل پنچم، در نه باب از تواریخ حکومتی و اسامی آنان، محل
حکومت ، همچنین از عرض و طول کاشان،
مالیات و
امنیت و
اغتشاش صحبت می‌کند. فصل ششم، در نه فصل از عجایب زمینی و کوهی، ابنیه و عمارات کاشان؛ مانند
مساجد و مدارس مختلف، کاروانسراها، حمام‌ها،
امامزادگان و
مقبره‌ها و همچنین از مسافرین و اسباب و شرایط سفر در ابوابی سخن می‌گوید. در پایان کتاب خاتمه‌ای نیز ذکر گردیده است.
کتاب دارای اطلاعات دقیق و نفیس و مهم در
تاریخ و
جغرافیا و خاندان‌های شهری که روزهای درخشان و دوره‌های پر حادثه را برخود دیده، می‌باشد.از آنجا که مولف در سال ۱۳۰۸ ه. ق در ۶۵ سالگی در
تهران وقات یافت؛ نتوانست از نتیجه یادداشت‌هایی را که درباره تاریخ باستانی کاشان و آثار مکشوفه گردآوری کرده بود، به انجام برساند، لذا آنها را در اختیار آقای ایرج افشار گذاشت تا ایشان مرآت قاسان و یادداشت‌های مرحوم صالح را در یک جلد تحت عنوان تاریخ کاشان منتشر کند. در این کتاب از اوضاع جغرافیایی و ترجمه احوال دانشمندان، وضع بقاع مذهبی، ابنیه تاریخی، شیوه زندگانی و
آداب و رسوم مردم شهر کاشان در آن، مطالبی ضبط شده است. بعضی اطلاعات در کتاب موجود می‌باشد که اختصاص به شهر کاشان ندارد، بلکه بیان کننده وضع غالب شهرهای
ایران در زمان تالیف کتاب بوده است. همچنین از نکاتی درباره
لباس عروسی و عزا و تجارت و روش‌های مختلف کشت در کتاب مندرج است. به طور کلی می‌توان گفت که تاریخ کاشان سندی معتبر و دقیق در بیان اوضاع اجتماعی ایران عصر
قاجار است. مولف در تدوین کتاب به کتاب‌های
آتشکده آذر ،
احسن القصص ،
تاریخ اخشیدیه ،
تاریخ آداب ملوک ،
تاریخ شجری خلفا ،
تاریخ الفی ترکی ،
تاریخ قم ،
تاریخ شاه اسماعیل صفوی و
تاریخ شاه طهماسب ،
تاریخ شرف خان بدلیسی ،
جام جم ،
جهان نما ،
ظفرنامه ،
شاهنشاهنامه ،
فتوحات مکیه ،
مجالس المومنین ،
مجمع التواریخ ،
مفاتیح و هفت اقلیم توجه داشته و آنها را مورد استفاده قرار داده است.
چنانچه مولف می‌گوید، کاشان در قدیم الایام جزو قم بوده و قم نیز در زمان
بعثت پیامبر و قبل از آن شهری به طور تمام ولایتی نبوده است، بلکه گودالی آبی بوده که در اطراف و جوانبش چمن و سبزه بسیار بوده و چند قلعه متفرقه در آن حدود موجود بوده و
آتش پرستان و
مجوسان در آن قلاع وطن و مسکن داشته‌اند. در عهد
خلافت عمر بن خطاب که
ابوموسی اشعری به سرداری روانه حدود
عراق و سایر ولایات ایران گشت حدود و قلاع مزبور را به حیطه تصرف در آورد و مالیه و خزانه برای آنها قرار داد. پس از خلافت عمر که در
کوفه حجاج بن یوسف مسلط گردید،
طایفه اشعریان و اعراب در قم نزول یافتند. در لا به لای کتاب عکس‌هایی دیده می‌شود که توسط دوستان مولف تهیه گشته و در کتاب درج شده است.
مولف در فصل اول از کتاب درباره وجه تسمیه کاشان چنین می‌گوید که واژه کاشان در فرهنگ‌ها به معنی
کاشانه ،
خانه ، و جایگاه جشن و دل آرایی بوده و بعدا به معنی گونه‌ای
مسکن در آمده است. عده‌ای معتقدند که شهر کاشان از دیرباز تاکنون به نام‌های کی آشیان، کاسان، کاسیان، کاشیان، قاشیان، قاسان، کاه شان، چهل حصاران خوانده شده است. در منابع
عربی از این شهر به عنوان قاسان یاد کرده‌اند. از آن جایی که حکمرانان و پادشاهان باستانی ابتدا در سرچشمه
فین کاشان بناهایی ایجاد می‌کرده‌اند، به همین مناسبت آن جا را کی آشیان به معنی خانه و منزلگاه پادشاهان گفته‌اند.
در کاشان آثار تاریخی بسیاری یافت می‌شود، از آثار به دست آمده در
تپه سیلک و
آتشکده نیاسر و بقعه
ابولؤلؤ گرفته تا مدرسه و مسجد آقا بزرگ که در
دوره قاجاریه ساخته شده، نشان می‌دهد که این شهر در تمام دوران تاریخ
ایران مورد توجه بوده است. حتی در دوره
ایلخانیان ، به سفارش
خواجه نصیرالدین طوسی ، به احترام وجود باباافضل مرفی کاشانی،
هلاکوخان از نهب و
غارت صرف نظر کرد و حکمرانی کاشان در عهد
آباقاخان به دست فردی چون بهاءالدین محمد بن خواجه شمس الدین جوینی قرار گرفت. بعدا در دورده
تیموریان نیز این شهر آباد شد و
منجم و ریاضی دانی چون
غیاث الدین جمشید کاشانی در ابتدای
قرن نهم در این
شهر به
دنیا آمد و توانست شالوده زیج الغ بیکی در
سمرقند را بریزد.
عصر طلایی تاریخ کاشان مربوط به دوره
صفویه به ویژه
شاه عباس اول است. به واسطه کارخانجات
پارچه بافی و
مخمل بافی در این شهر، شاه عباس صفوی بیشتر سفرای در بلادهای
اروپا را با خود به کاشان می‌برد و صنایع و آثار هنری کاشان را به آنها نشان می‌داد.
کاشان در دوره صفویه لقب دارالمومنین یافت و آنجا را کانون
شیعه می‌دانستند. کاشان مرکز و مدفن تمدنی مربوط به چهار هزار سال پیش از میلاد
مسیح است که بقایای آن را از زیر تپه‌های سیلک به در آورده‌اند و اینک در
موزه لوور پاریس و
موزه ایران باستان در
تهران نگاهداری می‌شود. این شهر قدیمی، تاریخی از زمان قدیم ندارد، ظاهرا علت، آن است که کاشان از لحاظ
حکومت استقلال نداشته است. گاه جزء
قم و زمانی ضمیمه
اصفهان بوده است. شرح اوضاع و اخبار آن جا در کتاب‌هایی نظیر تاریخ قم و محاسن اصفهان و کتب دیگر از این نوع مضبوط است.
مولف ضمن شرح «آداب
عقد و
عروسی » در کاشان، به مراسم «خواستگاری و شیرینی خوران» اشاره کرده، که در این مراسم انواع شیرینی و شربت و تنقلات و
میوه حاضر بوده است. همو ضمن شرح مراسم نامزدی، ملزومات عروسی و اسباب سر عقد، و خوانچه‌ها و چیدن آنها، و جای «خوانچه قند و نقل و نبات» را نیز بیان می‌دارد. و نیز چگونگی تهیه دیگر خوانچه‌ها را وصف کرده است: «یک خوانچه از انواع
نخودچی و
فندق و
بادام و
پسته و
تخمه کدو و
کشمش منقا، و
خرمای خرک طرح ریزی کرده، از نقل‌های خشخاش و خرفه و زرشک، در میان گل‌ها و خانه‌های آن، که گل و پونه مبالغی کرده‌اند، بریزند؛ و یک خوانچه از دکان بقالی سیب سرخ، به اصفهان،
گلابی نطنزی،
انگور،
انار و غیره». این گونه مراسم، اعم از نثار
گل و حضور نقل بر سر سفره عقد، و دیگر آداب و رسوم مربوط به نامزدی و عقد و عروسی هنوز هم در برخی نقاط
خراسان رایج است.
فهرست‌های کتاب مربوط به متن کتاب است و در تعلیقات هر مطلبی به صفحه متن ارجاع داده شده و فهرستی از تعلیقات در ابتدای کتاب آورده شده است تا مراجعه به آنها آسان باشد. فهرست‌های کتاب؛ شامل: ۱. لغات و
اصطلاحات . ۲.
اعلام اشخاص و سلسله‌ها و طوایف. ۳. امکنه و ابنیه. ۴. کتب.
فهرست مطالب کتاب در اول کتاب ذکر شده است.
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
