تاریخ معالم المدینة
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تاریخ معالم المدینة کتابی در معرفی مکان‌ها و آثار مذهبی و تاریخی مدینه، نوشته سید احمد یاسین خیاری (۱۳۲۱-۱۳۸۰ق.) می‌باشد. کتاب تاریخ معالم المدینة المنوره قدیما و حدیثا مکان‌ها و آثار مذهبی و تاریخی
مدینه را معرفی کرده و از اوضاع فرهنگی، اجتماعی و عمرانی این شهر از دوره پیش از
اسلام تا ۱۳۸۰ق. سخن گفته است. نویسنده در این اثر، وضعیت گذشته و حال مکان‌ها و آثار را توضیح داده و در ارائه اطلاعات، افزون بر منابع مکتوب، از دیده‌های خویش نیز یاری گرفته است. او در مقدمه، انگیزه خود را از انتخاب این موضوع، فضیلت و اهمیت شهر مدینه دانسته است.
این کتاب به کار راهنمایی زائران و علاقه‌مندان شهر مدینه نیز می‌آید.
سید احمد یاسین خیاری مدنی ازهری حسینی، تاریخ نگار مدینه، از دانشمندان
حرم نبوی به سال ۱۳۲۱ق. در
مدینه زاده شد و تحصیلات خود را در همین شهر آغاز و در دانشگاه الازهر
قاهره کامل کرد. خیاری سال‌ها در مدینه به تدریس فن
قرائت قرآن و مدیریت مدارس و دیگر فعالیت‌های فرهنگی مانند تاسیس، تجهیز و مدیریت کتابخانه حرم نبوی
اشتغال داشت. از او آثاری در
علوم قرآنی و تاریخ بر جای مانده است. از آثار تاریخی او است: الاوائل فی تاریخ المدینة المنوره،
الخیر العرمرم فی اصل و تاریخ بئر
زمزم،
امراء المدینة المنورة و حکامها من عهد النبوة حتی الیوم، التحفة الشماء فی تاریخ العین الزرقاء. کتاب حاضر واپسین اثر او است و گویا خیاری می‌خواسته مباحثی را بر آن بیفزاید.
؛ اما پیشتر به سال ۱۳۸۰ق. درگذشته است.
کتاب به گونه مختصر، بیشتر مکان‌ها و آثار اسلامی و تاریخی مدینه را معرفی کرده است. خیاری از منابع پیشین تاریخ محلی مدینه مانند اخبار مدینه
ابن زباله، اخبار مدینه
ابن شبه،
وفاء الوفاء سمهودی و
التعریف بما آنست الهجره نوشته
مطری، بهره برده است.
بخشی از آگاهی‌های کتاب حاصل دیده‌ها و شنیده‌های خود او از وضعیت مدینه در روزگار معاصر است. واپسین گزارش‌های کتاب به سال ۱۳۸۰ق. یعنی سال وفات نویسنده بازمی گردد.
کتاب دارای نقشه‌ها و تصاویری پرشمار از مکان‌ها و آثار است. به ظاهر، این کتاب از نخستین آثار مصور درباره مدینه است. برای برخی بناها و مکان‌ها، دو تصویر از وضعیت پیشین و تازه درج شده است که امکان مقایسه دو وضعیت را برای خواننده فراهم می‌کند.
دقت در موضوع بندی و پرهیز از حاشیه پردازی، عنوان بندی کتاب را آسان کرده است. مطالب کتاب را می‌توان به آگاهی‌های عمرانی، مذهبی، سیاسی، اجتماعی و نظامی تقسیم کرد. کتاب ۱۵ بخش (باب) دارد که موضوعات آن‌ها عبارتند از: تاریخ سیاسی و مذهبی
مدینه پیش و پس از
هجرت ،
مساجد شهر مدینه شامل تاریخ و وصف
مسجد نبوی و دیگر
مساجد مدینه از جمله
مساجد کهن که امروزه شناخته نیستند و نیز
مساجد بنا شده پس از
پیامبر، قصرهای کهن و مشهور مدینه، چاه‌ها، وادی‌ها، چشمه‌ها، تنگه‌های ورودی شهر، کوه‌ها، زمین‌های پوشیده از سنگ‌های آتشفشانی، مکان‌های تاریخی و کهن متفرقه، دیوارهای شهر، و امیران مدینه.
چنان که از عناوین بخش‌ها و کلمه «مشهور» در برخی از آن‌ها بر می‌آید، خیاری در معرفی برخی مکان‌ها و آثار مدینه دست به گزینش زده و تنها آن دسته را که مشهورند، یاد کرده است.
خیاری در معرفی
مساجد، تعمیرها و بازسازی‌های آن‌ها را برشمرده و وضعیت کنونی آن‌ها را نیز توضیح داده است.
نیز گاه آگاهی‌هایی از وضع فعالیت‌های مذهبی در آن
مسجد را به دست داده و مثلا گفته است که امروزه این
مسجد همچنان برپا است و
امام راتب دارد.
گاه نیز نام امام راتب
مسجد هنگام تالیف کتاب را نگاشته است.
محقق کتاب نیز آگاهی‌های پس از نویسنده را تا سال ۱۴۱۰ق. در پانوشت‌ها افزوده است.
خیاری گاه نظر خود را درباره موضوعی زیر عنوان «ملاحظاتی فی...» آورده است. برای نمونه، زیر عنوان «ملاحظاتی فی سور المدینه» قدمت حصار مدینه را ۱۱۰۵ سال تخمین زده است.
محقق کتاب، عبیدالله امین کردی، بخشی را با عنوان «ملحق توسعة
المساجد فی عهد خادم الحرمین الشریفین» در ۲۳ صفحه تاریخ معالم المدینة، خیاری، ص۲۷۲-۲۹۵. به انتهای کتاب افزوده که به تغییرات و گسترش‌های
مسجدالنبی و مکان‌های پیرامونی آن و برخی
مساجد مدینه در دوره ملک فهد می‌پردازد. این بخش شامل آماری دقیق از گسترش‌های مسجدالنبی،
مسجد قبا تاریخ معالم المدینة، خیاری، ص۲۸۱. تاریخ معالم المدینة، خیاری، ص۲۸۴. ،
مسجد قبلتین و
مسجد میقات است و مساحت قسمت‌های مختلف این
مساجد را به تفکیک و دقت بیان کرده است.
کتاب تاریخ معالم المدینه نخست به سال ۱۳۸۰ق. تالیف شد و در سال ۱۴۱۰ق. با یادداشت‌ها و افزوده‌های عبیدالله محمد امین کردی در انتشارات دارالعلم للطباعة و النشر
جده در قطع وزیری با ۳۴۰ صفحه به چاپ رسید. همین چاپ به سال‌های ۱۴۱۱ق. و ۱۴۱۲ق. دو بار دیگر تجدید گشت. به سال ۱۴۱۹ق. گروهی از فضلای عرب تحقیق و مأخذ یابی روایات دینی و تاریخی کتاب را بر عهده گرفتند و یادداشت‌هایی بر آن افزودند که در نشر عامه، در ۴۷۸ صفحه وزیری به چاپ رسید.
(۱) معجم ما کتب فی الحج و الزیاره: عبدالجبار الرفاعی، تهران، مشعر، ۱۴۲۷ق.
(۲) نشر الریاحین فی تاریخ البلد الامین: عاتق بن غیث البلادی، مکه، دار مکه، ۱۴۱۴ق.
حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، برگرفته از مقاله «تاریخ معالم المدینة».
