• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

تاریخ عالم آرای عبّاسی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


تاریخ عالَم آرای عباسی، کتابی تاریخی به فارسی در باره رویداد های سلسله صفوی از آغاز تا مرگ شاه عباس اول (متوفی ۱۰۳۸)، تألیف «اسکندر بیگ منشی»، منشی شاه عباس.



اسکندر بیگ در ۱۰۲۵ تألیف آن را شروع کرد و آن را «عالم آرای عباسی» نامید.
[۱] اسکندر منشی، تاریخ عالم آرای عباسی، ج۱، مقدمه افشار، ص۳.



«ایرج افشار» احتمال داده است که سبب نامگذاری آن، کتاب «تاریخ عالم آرای امینی» در انتقاد از حکومت صفوی و رخداد های پادشاهی شاه اسماعیل اول، بوده باشد.
[۲] اسکندر منشی، تاریخ عالم آرای عباسی، ج۱، مقدمه، ص ۲.
[۳] محمدامین خنجی، «فضل الله بن روز بهان خنجی»، ج۱، ص۱۷۳ـ۱۸۱، فرهنگ ایران زمین، ج ۴ (۱۳۵۵ش).



اسکندر بیگ قصد داشته کتابش را در سه مجلد مشتمل بر یک مقدمه، دو صحیفه و یک خاتمه بنویسد، اما مجال نگارش خاتمه را نیافته است.
[۴] اسکندر منشی، تاریخ عالم آرای عباسی، ج۱، ص۵.
[۵] ذبیح اللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج۵، بخش ۳، ص۱۷۴۳، تهران ۱۳۷۰ش.


۳.۱ - مندرجات صحیفه اول


صحیفه اول (جلد اول) مشتمل است بر یک مقدمه و دوازده مقاله در باره نیاکان خاندان صفوی، چگونگی دستیابی شاه اسماعیل اول به سلطنت و رخداد های دوران حکومت او، پادشاهی شاه طهماسب، شاه اسماعیل دوم و شاه سلطان محمد خدابنده.
[۶] اسکندر منشی، تاریخ عالم آرای عباسی، ج۱، ص۵ـ۶.


۳.۱.۱ - تحلیل های مولف در صحیفه اول


او در این صحیفه، گاه وقایع را تحلیل کرده، از جمله شکست در چالدران را موجب پیشگیری ارادت ورزی های «ساده لوحان طوایف قزلباش» درباره شاه اسماعیل و لغزش «از مسلک مستقیم دین و ایمان» دانسته است.
[۷] اسکندر منشی، تاریخ عالم آرای عباسی، ج۱، ص۴۳.


۳.۲ - مندرجات صحیفه دوم


صحیفه دوم، دو بخش است: بخش اول (جلد دوم) مشتمل بر وقایع پادشاهی شاه عباس اول از آغاز تا ۱۰۲۵ (سی سال)، و بخش دوم (جلد سوم) درباره رویداد های دوازده سال آخر حکومت شاه عباس تا مرگ وی است
[۸] ذبیح اللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج۵، بخش ۳، ص۱۷۴۳ـ۱۷۴۴، تهران ۱۳۷۰ش.
بدین ترتیب بخش عمده این کتاب به پادشاهی شاه عباس اول اختصاص دارد.

۳.۳ - ادامه یافتن تالیف تحت عنوان ذیل


اسکندر بیگ پس از مرگ شاه عباس به نگارش کتاب خود، با عنوان «ذیل»، ادامه داد و شروع به نوشتن وقایع سلطنت شاه صفی کرد، اما با مرگش در ۱۰۴۳ این کار ناتمام ماند.
[۹] اسکندر منشی، تاریخ عالم آرای عباسی، ج۱، مقدمه افشار، ص۶.



او، به پیروی از مورخان پیش از خود، وقایع را به ترتیب سال وقوعشان نوشته و چون بیش‌تر مخاطبان کتاب را ایرانی می‌پنداشته، سال شمسی را اساس کار خود قرار داده است.
[۱۰] اسکندر منشی، تاریخ عالم آرای عباسی، ج۱، مقدمه، ص۲۳، چاپ محمد اسماعیل رضوانی، تهران ۱۳۷۷ش.


۴.۱ - منابع مولف در تالیف کتاب


اسکندر بیگ به سبب منصبش، شاهد بسیاری از رویداد های تاریخی دوره شاه عباس بوده و برای تألیف اثر خود، به ویژه در صحیفه اول، افزون بر اطلاعات مستقیم خود، از منابع مختلفی بهره برده است، از جمله از «احسن التواریخ»، «تاریخ کبری»، «تاریخ جهان آرا»، «تاریخ حبیب السیر»، «تاریخ طبرستان و رویان»، و «صفوة الصفا».
[۱۱] اسکندر منشی، تاریخ عالم آرای عباسی، ج۱، مقدمه افشار، ص۷ ـ ۸.



اسکندر بیگ علاوه بر ذکر وقایع تاریخی، به مسائل اجتماعی نیز توجه کرده است که احتمالاً از دقت وی در روحیات مردم عصرش ناشی می‌شود.
[۱۲] اسکندر منشی، تاریخ عالم آرای عباسی، ج۱، مقدمه افشار، ص۸.

در این کتاب، اطلاعات ارزشمندی در باره تشکیلات اداری، نظامی، مسائل مالی و شرعی حکومت صفوی، و رویداد های تاریخی حکومت های همجوار ایران همچون عثمانی ها، گرجی ها، بابریان هند و ترکمانان ماوراء النهر آمده که برخی از آن‌ها بی نظیر است.
یکی دیگر از وجوه اهمیت این کتاب، اختصاص فصلی به زندگی دانشمندان، علما، نقاشان، شعرا، موسیقی دانان، سران سپاه و رجال حکومت صفوی با ذکر تاریخ وفات آنان است.
[۱۳] اسکندر منشی، تاریخ عالم آرای عباسی، ج۱، مقدمه افشار، ص۸ ـ ۹.
[۱۴] ذبیح اللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج۵، بخش ۳، ص۱۷۴۴، تهران ۱۳۷۰ش.

نثر این کتاب ساده و ادبی
[۱۵] محمد تقی بهار، سبک شناسی، ج۳، ص۲۷۹، تهران ۱۳۵۵ـ۱۳۵۶ش.
و در برخی موارد آمیخته به شعر است.


تاریخ عالم آرای عباسی نخستین بار در ۱۳۱۳ـ۱۳۱۴ در تهران چاپ سنگی شد.
در ۱۳۳۴ش، «ایرج افشار» با استفاده از نسخه ای کامل تر، افتادگی های چاپ سنگی را برطرف کرد و آن را در دو جلد با مقدمه و فهرست به چاپ رساند.
این کتاب بار دیگر در ۱۳۷۷ش با تصحیح «محمد اسماعیل رضوانی» در سه مجلد منتشر شد.
«ذیل» تاریخ عالم آرای عباسی را «احمد سهیلی خوانساری» در ۱۳۱۷ش در تهران چاپ کرد و برای تکمیل آن، حدیقه ششم از روضه هشتم «خلد برین» «میرزا یوسف قزوینی» را بر آن افزود.
[۱۶] ذبیح اللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج۵، بخش ۳، ص۱۷۴۴، تهران ۱۳۷۰ش.

نخستین بار «یوهان آلبرشت برنهارد دورن»، خاورشناس روسی، از کتاب تاریخ عالم آرای عباسی بخش مربوط به وقایع مازندران را در کتاب «منابع اسلامی در باره تاریخ سرزمین های جنوبی دریای خزر» در پطرزبورگ در ۱۲۶۶/۱۸۵۰ چاپ کرد.
پیش از او «کورت آرتور هاینتس اِردمان»، خاورشناس آلمانی، مقاله ای در باره صحیفه دوم تاریخ عالم آرای عباسی نوشته و آن را به نام «نسخه فارسی اسکندر منشی. . .» در قازان در ۱۲۳۷/۱۸۲۲ منتشر کرده بود.
او در ۱۲۷۸/۱۸۶۱ نیز مقاله ای با عنوان «اسکندرمنشی و اثر او» در معرفی این کتاب و مؤلف آن نوشت و چاپ کرد
[۱۷] چارلز آمبروز استوری، ادبیات فارسی، ج ۱، بخش ۱، ص ۳۱۲، بررسی بیولوژی کتابشناسی، لندن ۱۹۷۰.
.
«ولادیمیر پوتوریدزه» بخشی از تاریخ عالم آرای عباسی را با عنوان «اطلاعاتی در باره گرجستان»، همراه با ترجمه گرجی آن در ۱۳۴۸ش/ ۱۹۶۹ در تفلیس چاپ کرد.
«راجر سیوری» نیز این کتاب را با عنوان «تاریخ شاه عباس کبیر» به انگلیسی ترجمه کرده که جزو مجموعه انتشارات ایران (شماره ۲۸) از مجموعه آثار نمونه بین المللی یونسکو در ۱۳۵۷ ش/ ۱۹۷۸ چاپ شده است.
[۱۸] اسکندر منشی، تاریخ عالم آرای عباسی، ج۱، مقدمه، ص۳۴، چاپ محمد اسماعیل رضوانی، تهران ۱۳۷۷ش.



(۱) اسکندر منشی، تاریخ عالم آرای عباسی، تهران ۱۳۵۰ش.
(۲) اسکندر منشی، تاریخ عالم آرای عباسی، چاپ محمد اسماعیل رضوانی، تهران ۱۳۷۷ش.
(۳) محمد تقی بهار، سبک شناسی، تهران ۱۳۵۵ـ۱۳۵۶ش.
(۴) محمدامین خنجی، «فضل الله بن روز بهان خنجی»، فرهنگ ایران زمین، ج ۴ (۱۳۵۵ش).
(۵) ذبیح اللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج ۵، بخش ۳، تهران ۱۳۷۰ش.
(۶) چارلز آمبروز استوری، ادبیات فارسی، بررسی بیولوژی کتابشناسی، لندن ۱۹۷۰.

 
۱. ↑ اسکندر منشی، تاریخ عالم آرای عباسی، ج۱، مقدمه افشار، ص۳.
۲. ↑ اسکندر منشی، تاریخ عالم آرای عباسی، ج۱، مقدمه، ص ۲.
۳. ↑ محمدامین خنجی، «فضل الله بن روز بهان خنجی»، ج۱، ص۱۷۳ـ۱۸۱، فرهنگ ایران زمین، ج ۴ (۱۳۵۵ش).
۴. ↑ اسکندر منشی، تاریخ عالم آرای عباسی، ج۱، ص۵.
۵. ↑ ذبیح اللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج۵، بخش ۳، ص۱۷۴۳، تهران ۱۳۷۰ش.
۶. ↑ اسکندر منشی، تاریخ عالم آرای عباسی، ج۱، ص۵ـ۶.
۷. ↑ اسکندر منشی، تاریخ عالم آرای عباسی، ج۱، ص۴۳.
۸. ↑ ذبیح اللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج۵، بخش ۳، ص۱۷۴۳ـ۱۷۴۴، تهران ۱۳۷۰ش.
۹. ↑ اسکندر منشی، تاریخ عالم آرای عباسی، ج۱، مقدمه افشار، ص۶.
۱۰. ↑ اسکندر منشی، تاریخ عالم آرای عباسی، ج۱، مقدمه، ص۲۳، چاپ محمد اسماعیل رضوانی، تهران ۱۳۷۷ش.
۱۱. ↑ اسکندر منشی، تاریخ عالم آرای عباسی، ج۱، مقدمه افشار، ص۷ ـ ۸.
۱۲. ↑ اسکندر منشی، تاریخ عالم آرای عباسی، ج۱، مقدمه افشار، ص۸.
۱۳. ↑ اسکندر منشی، تاریخ عالم آرای عباسی، ج۱، مقدمه افشار، ص۸ ـ ۹.
۱۴. ↑ ذبیح اللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج۵، بخش ۳، ص۱۷۴۴، تهران ۱۳۷۰ش.
۱۵. ↑ محمد تقی بهار، سبک شناسی، ج۳، ص۲۷۹، تهران ۱۳۵۵ـ۱۳۵۶ش.
۱۶. ↑ ذبیح اللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج۵، بخش ۳، ص۱۷۴۴، تهران ۱۳۷۰ش.
۱۷. ↑ چارلز آمبروز استوری، ادبیات فارسی، ج ۱، بخش ۱، ص ۳۱۲، بررسی بیولوژی کتابشناسی، لندن ۱۹۷۰.
۱۸. ↑ اسکندر منشی، تاریخ عالم آرای عباسی، ج۱، مقدمه، ص۳۴، چاپ محمد اسماعیل رضوانی، تهران ۱۳۷۷ش.


دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تاریخ عالم آرای عباسی»، شماره۳۱۱۵.    


رده‌های این صفحه : تاریخ ایران | صفویه | کتب تاریخی
جعبه ابزار