تاج محل
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تاج محل، مجموعه آرامگاهی در
هند است. تاج محل جزء یکی از بناهای تاریخی
جهان به شمار می‌رود که دارای زیبایی چشم نوازی می‌باشد.
تاج محل در
قرن یازدهم به فرمان شاه جهان (حک: ۱۰۳۷ـ۱۰۶۷)، پنجمین پادشاه گورکانی
هند، آرامگاهی برای همسرش ارجمندبانو (ممتازمحل) در شهر آگره/ اگرا ساخته شد.
ممتاز محل، نوه پسری غیاث بیک اعتمادالدوله تهرانی بود. اعتمادالدوله در ۹۸۴ از
قزوین به
هند رفت و پس از چندی دیوان سالار دربار اکبر (حک: ۹۶۳ـ۱۰۱۴) شد.
ممتاز محل در ۱۰۲۱ با شاهزاده خرّم (شاه جهان)
ازدواج کرد. شاه جهان به سبب علاقه بسیار به ممتاز محل، مُهر سلطنتی را به وی سپرده بود و اختیارات مالی گسترده‌ای به او تفویض می‌کرد
و حتی در سفرهای جنگی او را همراه خود می‌برد. در یکی از همین سفرها به برهانپور، ممتازمحل پس از زادن چهاردهمین فرزند در
ذیقعده ۱۰۴۰ درگذشت و جسدش را موقتاً در همان‌جا به
خاک سپردند.
شش ماه بعد، پس از انتقال جنازه به اکبرآباد، آن را در پانزدهم
جمادی الاخره ۱۰۴۱ در محلی واقع در جنوب آگره در ساحل رود جُمنا/ جَمُنا دفن و بنای تاج محل را شروع کردند.
شاه جهان به سبب علاقه به ممتازمحل و نیز
وصیت خود او، بر آن شد تا زیباترین مقبره را برای او بسازد.
تاریخچه بنای تاج محل و ویژگیهای آن را دو تن از مورخان دربار شاه جهان، محمدصالح کَنبو (متوفی قرن یازدهم) در عمل صالح یا شاه جهان نامه و ملاعبدالحمید لاهوری (متوفی قرن یازدهم) در بادشاه نامه، با ذکر جزئیات گزارش کرده اند؛ ولی درباره معمار یا معماران تاج محل چیزی نگفته‌اند و صرفاً از متولیان بنا، مکرمت خان و میرعبدالکریم، نام برده‌اند.
در نسخه ای خطی محفوظ در موزه بریتانیا که قدمت آن از ربع قرن چهاردهم/ بیستم فراتر نمی‌رود، فردی به نام عیسی معمار تاج محل ذکر گردیده و ادعا شده است که وی شاگرد سنان پاشا، معمار بزرگ ترک، بوده که به دعوت بابر (حک: ۸۹۹ ـ۹۳۷)، مؤسس سلسله تیموری هند، به
هند رفته بوده است؛ در حالی که تاج محل یکصد سال پس از سفر عیسی به هند ساخته شده است.
در نسخه خطی دیگری، از کسانی چون استاد عیسی شیرازی به عنوان نقشه نویس (طراح)، امانت خان شیرازی به عنوان طُغرانویس (کتیبه نویس) و محمد حنیف قندهاری به عنوان امیرعمارت (ناظر) نام برده شده است.
نات
نیز نام سازنده گنبد (اسماعیل خان ) و برخی پرچین کاران هندی را ذکر کرده است. کنبو در یکی از کتاب‌هایش (احتمالاً بهار سخن، نسخه خطی موزه بریتانیا) به نام دو تن از معماران، استاد حمید و استاد احمد لاهوری که به فرمان شاه جهان به ساختن لال قلعه و
مسجد جامع دهلی پرداختند، اشاره کرده است.
از سوی دیگر معماری لاهوری به نام لطف اللّه بن احمد که ظاهراً پسر همین استاد احمد بوده، در اشعاری ساخت این دو بنا و نیز تاج محل را به پدرش نسبت داده است. اگر ادعای او را درست بدانیم، می توانیم بنای تاج محل را به احمد لاهوری نسبت دهیم.
برخی نیز با استناد به این‌که شاه جهان در جوانی طرح چند بنای بزرگ را ریخته بوده است، او را معمار مجموعه تاج محل پنداشته‌اند
اما اگر چنین بود، نویسندگان شاه جهان نامه و بادشاه نامه که طراحی شاه جهان را برای چند ساختمان کم اهمیت بتفصیل نقل کرده‌اند، از ذکر نام او برای معماری این شاهکار هنری چشم پوشی نمی‌کردند.
براساس کتیبه داخل عمارت آرامگاه و کتیبه ورودیِ نمای غربی آن، بنای آرامگاه در ۱۰۴۸ به اتمام رسیده،
اما تکمیل بناهای وابسته به آن، به نوشته لاهوری،
تا ۱۰۵۲ به طول انجامیده است. براساس کتیبه دروازه اصلی، تکمیل تزیینات بنا دست کم تا ۱۰۵۷ ادامه داشته است.
از ۱۰۴۱ تا چهارده سال، هر ساله شاه جهان در تاج محل مراسم عُرس بجا می‌آورد
که شامل آیین‌هایی جهت
استغفار برای متوفی بود. در دوازدهمین عرس که در هفدهم
ذیقعده ۱۰۵۲ برگزار شد، رسماً پایان کار تاج محل اعلام گردید.
پس از مرگ شاه جهان در ۱۰۶۷، جسدش را در کنار
قبر همسرش به خاک سپردند.
تاج محل در انتهای محدوده‌ای مستطیل شکل و دیوارکشی شده بر ساحل رود جمنا،
در وسط یک «چَبوتَره» (سکو یا صفه) مربع شکل به ارتفاع هفت متر ــ که نماها و سطح آن از مرمر سفید است ــ بنا شده است. ضلعهای این سکو که هر کدام ۱۶ر۹۵ متر است، با ردیفی از طاقنماها تزیین شده است.
سکو در وسط سکویی مستطیل شکل قرار دارد. سکوی مستطیل ــ که طول شمالی آن ساحل رود جمناست ــ با سنگهای سرخِ منبت کاری و پرچین کاری شده مفروش است.
در هر یک از چهارگوشه سکوی مربع، مناره ای به ارتفاع ۴۲ متر بر پایه‌ای هشت ضلعی به
چشم می‌خورد که سه شَرَفه (کنگره) آنها را به سه بخش نسبتاً مساوی تقسیم کرده است. بالای این مناره‌ها با چارطاقی‌هایی پوشیده شده است
طرح مربع شکل آرامگاه به دلیل گوشه های پَخ دار آن به صورت یک هشت ضلعی نامنتظم، معروف به «مثمّنِ بغدادی» در آمده است.
در هریک از چهار جهت اصلی بنا یک ایوان یا پیش
طاق بزرگ به ارتفاع ۲۴ر۳۲ متر به چشم می‌خورد.
تزیینات تاج محل، به ویژه نشاندن سنگ‌هایی چون یشم و عقیق و یاقوت و زمرد بر مرمر سفید (پرچین کاری)، مخصوصاً در پیرامون پیش
طاقها، پیش از آمدن
مسلمانان به هند سابقه نداشته است و مسلمانان هند آن را در مسجد جامع احمدآباد (تاریخ بنا: ۸۱۳) و سپس در شهر ماندو در آرامگاه هوشنگ غوری (تاریخ بنا: ۸۳۹) به کار بسته‌اند.
«پشتْ بغل» های قوسهای هر ایوان با نقشهای
گل و
گیاه بر زمینه مرمرین پرچین کاری شده است. بر پیشانی و دو سوی پیش
طاقها آیات
سوره یس به
خط ثلث نوشته و قاب بندی شده است. تکرار این تزیینات بر پیرامون سردر ورودی که در نیمه پایین هر پیش
طاق تعبیه شده، بر زیبایی و تناسب بنا افزوده است.
مُقَرْنَس‌های مرمرین پیش
طاقها، از چشم نوازترین تزیینات بنا به شمار می‌آید.
فاصله میان هر پیش
طاق با پیش طاقهای نماهای دیگر بنا، با شش پیش
طاق کوچکتر در دو طبقه پر شده است که شمار مجموع آنها به ۲۴ می‌رسد. تزیینات پیرامونی این پیش
طاقها مشابه تزیینات چهار پیش
طاق بزرگ است. در دو سوی ایوان‌های اصلی و نیز در همه زاویه های بنا، مجموعاً شانزده منارگونه باریک و تو پر دیده می‌شود که نوک آنها شبیه غنچه نیلوفر
آبی است.
بر بالای قسمت مرکزی بنا، گنبد پیازی شکل بزرگی هست که ارتفاع آن از سطح
زمین ۱۰ر۷۴ متر و از سطح سکوی مربع ۱۰ر۶۷ متر است. این گنبد دو پوسته، ساقه‌ای به ارتفاع پانزده متر دارد.
شکل پیازی و دو پوستگی این
گنبد، تلفیق معماری ایرانی و هندی را نشان می‌دهد، ولی میل هلالی شکل نوک این گنبد و بقیه گنبدهای بنا یادآور سبک گنبدهای عثمانی است.
در چهار جانب گنبد بر روی بام، چارطاقی‌های کوچکی با گنبدهای کلاه فرنگی ساخته شده که یادآور چهار گنبد کوچک در پیرامون مقبره امیراسماعیل سامانی (متوفی ۲۹۵) در بخاراست.
نقشه درونی ساختمان مرکّب از پنج فضای هشت ضلعی منتظم، یکی در مرکز و بقیه در چهارگوشه، است (تصویر ۲). هر یک از چهار فضای گوشه‌ای که در دو طبقه ساخته شده است، با غلام گردشها (دالانها) یی به دو اتاق مربع نشیمن دو سوی خود و نیز به فضای هشت ضلعی مرکزی راه دارد. فضای مرکزی با هشت نشیمن طاقدار در دو طبقه، مجموعاً شانزده نشیمن، احاطه شده است.
سرداب واقع در زیر فضای مرکزی و همسطح با
زمین باغ، مدفن ممتازمحل و شاه جهان است.
در وسط فضای مرکزی دو
سنگ بزرگ مرمرین و خاتم کاری شده به صورت سنگ قبر نهاده‌اند که گرداگرد آنها را دیوارهای هشت ضلعی به ارتفاع دو متر با مرمر مشبک بسیار زیبا احاطه کرده است. این محوطه دو ورودی با
طاقهای قوسی دارد (تصویر ۲ و ۳). در سالهای اولیه ساخت بنا، بر جای دیواره مرمرین دیوارهای از طلای میناکاری ساخته بودند که به دستور شاه جهان به شکل فعلی تغییر یافت.
تمام کف و دیوارهای داخل بنا از مرمر ساخته شده و اِزاره‌ها با مرمرهای بسیار زیبا و آراسته به نقشهای برجسته گل وگیاه پوشیده شده است.
(تصویر ۴)هنرمندان تاج محل، حواشی بین ازاره های فضای مرکزی، اتاق‌های مثمن، گوشه‌ها، غلام گردش‌های اطراف و مدخل‌های اصلی را بدقت ترصیع کرده‌اند.
به عقیده بعضی محققان، تأثیر معماری اروپا بر تاج محل تنها به برخی از تزیینات، مانند خاتم کاری نفیسِ مرمرها و گلها و گلدانهای برجسته ازاره های بنا، محدود می‌شود.
در دو سوی عمارت مزار، بر کناره‌های غربی و شرقی سکوی مستطیل، دو ساختمان کاملاً همانند و متقارن، یکی
مسجد و دیگری مهمانخانه، با سنگ قرمز ساخته‌اند. هریک از این دو بنا، سه گنبد با پوشش مرمر
سفید دارند. گنبد مرکزی که در میان دو گنبد کوچکتر واقع شده، بمراتب از گنبد مرکزی عمارت مزار کوچکتر است. مسجد که در غرب مزار واقع است، برخلاف مهمانخانه،
محراب دارد و در کف آن با سنگهای سرخ پرچین کاری، جای
نماز معیّن شده است.
در چهار گوشه هر یک از این دو ساختمان، چهار برج با کلاه فرنگی به چشم می‌خورد. هر یک از این دو ساختمان از دو سو با دیواره‌هایی کم ارتفاع به برجهای کوتاه دو جانب خود، که در گوشه های سکوی مستطیل قرار دارند، متصل شده‌اند (تصویر ۵).
نمای جنوبی مزار مشرف بر فضای باغی (۶۱ر۳۰۵• ۱۱ر۵۸۰ متر) است
که از شیوه چهارباغ‌های ایرانی تأثیر پذیرفته است
بدین ترتیب که دو خیابان متقاطع اصلی، باغ را به چهار قسمت مربع تقسیم می‌کند و هر یک از این چهار قسمت سه بار به چهار قسمت کوچکتر تقسیم می‌شود. در محل تقاطع دو خیابان اصلی، حوضی مربع با پنج فواره بر روی سکویی ساخته‌اند. طول دو خیابان اصلی باغ به هفت بخش تقسیم شده است، بدین ترتیب که درست در وسط هر خیابان آبنمایی ساخته و در دو سوی آن پیاده رو سنگفرش باریکی کشیده‌اند. در دو جانب این پیاده روها دو باغچه طویل چمن کاری شده (خیابان) وجود دارد که پهنای هریک به اندازه پهنای آبنما است و یک ردیف کاج در آنها کاشته‌اند. در دو سوی این دو خیابان نیز دو معبر سنگفرش عریضتر کشیده‌اند.
در دو گوشه جبهه جنوبی باغ دو برج هشت گوش، متقارن با دو برج گوشه های شمالی، برآورده‌اند. وجود دو برج قرینه دیگر با کلاه فرنگی در وسط دیوار باغ، واقع در دو سوی خیابان اصلیِ شرقی ـ غربی، ضمن حفظ تقارن، باعث استحکام دیوار باغ شده است.
در امتداد ضلع جنوبی باغ، عرصه‌ای مستطیل شکل به نام «جلوخانه» واقع شده است که از طریق دروازه‌ای باشکوه به باغ راه می‌یابد. در هریک از دو جبهه شمالی و جنوبی دروازه، پیش
طاق بزرگی هست که بر بالای پیشانی هر یک از آنها از دو سو دو منارگونه باریک برآورده‌اند. در این پیش
طاقها علاوه بر مقرنسهای زیبا، دو طبقه طاقنما ــ شامل سه طاقنما در طبقه اول و هفت طاقنمای کوچکتر بر بالای آنها ــ تعبیه شده است. تزیینات پشت بغل‌ها و کتیبه‌های پیرامون آنها مشابه تزیینات پیش طاقهای مزار تاج محل است. بر بالای پیشانی این پیش
طاقها ردیفی از طاقهای قوسی با یازده «چوکهند» (گنبدگونه کوچک مرمرین) به چشم می‌خورد. پیش طاقهای ضلعهای شرقی و غربی دروازه فاقد این تزیینات است. در هر دو سوی پیش طاقهای اصلی دو ایوان کوچک در دو طبقه دیده می‌شود (تصویر ۵).
بخش اعظمی از بناهای عرصه جلوخانه امروزه از میان رفته است. به نوشته کنبو اندازه فضای جلوخانه ۱۵۰•۲۰۴ ذراع و اندازه چبوتره واقع در میان آن ۳۴•۸۰ ذراع بود. در اضلاع چهارگانه جلوخانه ۱۲۸ حجره ساخته بودند. در دو جانب جلوخانه و پیوسته به دیوار باغ دو «خواص پوره» (اقامتگاه خادمان مجموعه) مشتمل بر ۳۲ حجره ساخته شده بود
و در جبهه شرقی و غربی فضای جلوخانه دو
بازار وجود داشت که حجره های آنها را از خشت و آهک و ایوان‌هایشان را از
سنگ سرخ ساخته بودند.
در جبهه جنوبی میدان جلوخانه فضایی مستطیل شکل ساخته بودند که طول آن اندکی بیش‌تر از طول باغ بود. این قسمت نیز تقریباً از میان رفته و بخشهای برجا مانده آن حفظ و مرمّت شده است. این فضا از چارسو بازار یا دو راسته بازار متقاطع تشکیل می‌شده و در امتداد هریک از چهار راسته بازار چهار دروازه ورودی وجود داشت. در چهار کنج این فضا، چهار کاروانسرا ساخته بودند، دو سرای متصل به فضای جلوخانه به پادشاه تعلق داشت و طرح معماری آن هندسی و منظم‌تر از دو سرای دیگر بود که به بازرگانان تعلق داشت. هریک از سراهای پادشاهی از ۱۳۶ حجره با ایوان و حیاطی به شکل مثمن بغدادی تشکیل شده بود. ورودی هریک از این چهار سرا، در گوشه‌ای که به چهار سوق متصل بود، قرار داشت.
در نخستین سالهای اتمام بنای تاج محل، مناطق اطراف به صورت شهری بزرگ و منظم به نام ممتازآباد درآمد که اکنون به تجانجی
مشهور است. در آمد بازارها و کاروانسراها به انضمام در آمد سی روستا در حومه آگره، به فرمان شاه جهان برای نگهداری و تعمیر مقبره
وقف شده است.
در تاج محل چند اصل مهم معماری، از جمله اصل سلسله مراتب و اصل تقارن و اصل مرکزیت، جلوه‌ای ویژه دارد.
رعایت اصل سلسله مراتب معنایی نمادین به مجموعه بخشیده است؛ ترتیب قرار گرفتن عرصه تجاری (چهارسو بازار)، فضای رابط (میدان جلوخانه)، فضای آرمانی و
بهشت گونه (باغ) و عرصه غایی (مزار)، زایران تاج محل را از دنیوی‌ترین نماد (بازار) به اخروی‌ترین نماد (مزار) هدایت می‌کند. توجه معمار یا معماران به این اصل موجب شده است عمارت مزار را ــ که مرتبتی عالی و ویژه دارد ــ بر وسط دو سکوی بلند و با رنگی متمایز از رنگ سکوی زیرین بسازند و گنبد مرکزی را بلندتر از همه گنبدها و مناره‌های پیرامونی برآورند.
نمای بنای فرعی تاج محل که با سنگ
قرمز ساخته شده است، در کنار رنگ
سفید گنبدهای مرمرین آنها بوضوح بر اصل سلسله مراتب تأکید می‌کند.
اصل تقارن به طرزی شکوهمند و ستایش انگیز در تاج محل رعایت شده است. این مجموعه یک محور تقارن طولی دارد که مستقیماً از میان هر چهار عرصه می‌گذرد و تمام بخشهای مجموعه آیینه وار در دو سوی آن واقع شده‌اند. علاوه بر این هر کدام از عرصه‌های چهارگانه مجموعه دو محور تقارن به شکل + دارند. جلوه کامل کاربرد محورهای تقارن را می‌توان در عرصه باغ مشاهده کرد. عمارت مزار نیز دو محور تقارن به شکل + و دو محور تقارن به شکل • دارد که متحدالمرکزند. اصرار طراحان بر رعایت اصل تقارن به حدی بوده است که برای ایجاد
مسجد و مهمانخانه ــ که کاربرد متفاوت دارند ــ در دو سوی مزار، از نقشه ای کاملاً یکسان استفاده کرده‌اند.
به اصل مرکزیت نیز در معماری تاج محل کاملاً توجه شده است؛ چنانکه همه عرصه‌ها یک مرکزِ تقریباً مستقل و مختص به خود دارند. به اقتضای اصل مرکزیت، اصلی‌ترین بخش این مجموعه، یعنی عمارت مزار، باید در مرکز و نه در امتداد ضلع شمالی مجموعه قرار می‌گرفت؛ با این همه، قرار گرفتن این بنا در مرکز سکوی دوم و مناره های چهارگوشه آن موجب تأکید بر مرکزیت عمارت شده است.
تاج محل مقبره‌ای مقدّس به شمار نمی‌رود، اما وجود برخی علایم و نمادهای مورد تقدیس در باورهای سنّتی و معتقدات مذهبی در طراحی و ساختمان تاج محل، سبب شده است که بسیاری از محققان از برخی جنبه‌های آن تفاسیر تقدیس گرایانه بکنند: با عنایت به کتیبه های
قرآنی، که عمدتاً درباره
بهشت و
قیامت است، باغ و
درختان آن را تمثیل جاودانگی و حیات دانسته و با الگویی ملکوتی (بهشت) انطباق داده‌اند
دروازه اصلی مجموعه را نماد مدخلی دانسته‌اند که
پیامبر اکرم در
معراج از طریق آن وارد بهشت شد؛ حوض مرمرین مرتفع وسط باغ را نماد
حوض کوثر و چهار نهر چهار سوی آن را نماد چهار نهر جاری در بهشت شمرده‌اند؛ عمارت مزار را با گنبدهای پیازی‌اش نماد
عرش دانسته‌اند که
خداوند در روز رستاخیز بر آن به داوری می‌نشیند و چهار مناره اطراف آن نیز، بر اساس کیهان شناسی عامیانه قرون وسطا، چهار رکن عرش قلمداد شده است.
بهره گیری از عناصر چهار بخشی را نیز نمی‌توان در این مجموعه نادیده گرفت؛ تشکیل مجموعه از چهار قسمت اصلی، چهار منار اطراف مزار، چهار منار پیرامون مسجد و مهمانخانه، چهار گنبدِ اطراف گنبد اصلی، چهار ایوان اصلی، نمونه های بارز این کاربردند. همچنین تشکیل بناهای اصلی داخل مزار از هشت ضلعیها را می‌توان نمادی از درهای هشت گانه بهشت دانست.
عرض چهل ذراعی هر یک از چهار خیابان اصلیِ باغ
می تواند یادآور عدد مقدّس چهل باشد.
پاپادوپولو نیز با محاسباتی هندسی و تفاسیری خاص، مزار تاج محل را نماد
آتش پنداشته است که نزد هندوان و برخی مذاهب محترم است.
بنای تاج محل اوج معماری دوره شاه جهان و در واقع اوج معماری آرامگاهی گورکانیان
هند است.
معماری گورکانی هند خود از ترکیب عناصری ناهمگن از معماری ماوراءالنهر، تیموری، هند، ایرانی و حتی اروپایی تکوین یافته است
با اینهمه نقش عنصر ایرانی در این مجموعه بسیار برجسته‌تر می‌نماید تا آن‌جا که برخی مدعی شده‌اند این مجموعه که مظهر تمدن مغولی هند و معروفترین بنای سبک مغولی شمرده شده است، دارای اختصاصات بناهای سبک مغولی نیست و باید آن را معرف سبک معماری ایرانیِ هند خواند.
برخی معتقدند پرچین کاری در هنر ایتالیا ریشه دارد. این نظر در صورتی قابل اعتناست که ادعای مانریک،
کشیش و جهانگرد پرتغالی، را بپذیریم و جرونیمو ورونئو، زرگر ایتالیایی، را در شمار دست اندرکاران ساخت تاج محل بیاوریم
با این همه صبغه شرقی پرچین کاری تاج محل و شباهت کامل آن با نقش و نگارهای اسلیمی، این احتمال را منتفی می‌سازد.
به تصریح برخی صاحب نظران، تاج محل صرف نظر از پاره‌ای اختصاصات هندی، تقلیدی کامل از سبک معماری
صفوی است.
به گفته بورکهارت
از آن‌جا که الگوی اولیه تاج محل، آرامگاه هشت گوشه همایون در دهلی و مقبره امیرتیمور در
سمرقند بوده است ــ که در هر دوی آنها تأثیر معماریِ ایرانی کاملاً مشهود است ــ می‌توان تاج محل را حاصل ترکیب معماری ایرانی با میراث معماری هندی دانست.
بنای تاج محل خیلی زود در هند مورد توجه و تقلید قرار گرفت. مقبره بی بی رابعه دورانی (همسر اورنگ زیب) در اورنگ آباد دکن (تاریخ بنا: ۱۰۸۹)،
بنای تاج در حسین آباد لکهنو
و مزار صفدر جنگ در دهلی (تاریخ بنا: ۱۱۶۷)
از جمله آثاری هستند که به تقلید از تاج محل ساخته شده‌اند، اما هیچ‌کدام نتوانستند با آن برابری کنند.
از تغییرات احتمالی در تاج محل، پس از دفن شاه جهان در آن تا یکی دو
قرن اخیر، اطلاع چندانی در دست نیست. مقایسه گزارش‌های لاهوری
و کنبو
با وضع کنونی تاج محل، از برخی تغییرات حکایت می‌کند، چنانکه در گزارش‌های این دو مورخ، از هفت چوکهند یاد شده است، اما امروزه یازده چوکهند وجود دارد. در قرن سیزدهم/ نوزدهم لرد کرزن، نایب السلطنه هند، به ارزش تاج محل پی برد و با تصویب قانون، دولت هند را به حفظ و مرمت آن موظف ساخت.
در آغاز
قرن چهاردهم/ بیستم مؤسسه باستان شناسی هند به حفظ و تعمیر آن اهتمام ورزید. در ۱۳۷۵ش/ ۱۹۹۶ سازمان «دیده بان بناهای یادمانی جهان»، تاج محل را در فهرست یکصد بنای تاریخی جهان که در معرض خطرند، قرار داد.
(۱) میرعبدالرزاق اورنگ آبادی ، مآثرالامراء ، کلکته ۱۸۸۸ـ۱۸۹۱؛
(۲) تیتوس بورکهارت ، هنر اسلامی : زبان و بیان ، ترجمة مسعود رجب نیا، تهران ۱۳۶۵ ش ؛
(۳) آلکساندر پاپادوپولو، معماری اسلامی ، ترجمة حشمت جزنی ، تهران ۱۳۶۸ ش ؛
(۴) محمدعبداللّه چغتائی ، «تاج محّل »، هنرومردم ، ترجمة مسعود رجب نیا، ش ۱۲۷ (اردیبهشت ۱۳۵۲)؛
(۵) محمدهاشم خافی خان نظام الملکی ، منتخب اللباب ، ج ۱، چاپ کبیرالدین احمد و غلام قادر، کلکته ۱۸۶۹؛
(۶) حسین سلطان زاده ، تداوم طراحی باغ ایرانی در تاج محل : آرامگاه بانوی ایرانی تبار ، تهران ۱۳۷۸ ش ؛
(۷) مهدی غروی ، «تاج محل »، هنرومردم ، دورة جدید، ش ۸۱ (تیر ۱۳۴۱)؛
(۸) اباکخ ، معماری هند در دورة گورکانیان ، ترجمة حسین سلطان زاده ، تهران ۱۳۷۳ ش ؛
(۹) محمدصالح کنبو، عمل صالح ، الموسوم به شاه جهان نامه ، ترتیب و تحشیه غلام یزدانی ، چاپ وحید قریشی ، لاهور ۱۹۶۷ـ۱۹۷۲؛
(۱۰) هرمان گوئتس ، «ایران و هندوستان پس از فتوحات محمود»، در میراث ایران ، زیرنظر ا. ج . آربری ، ترجمة احمد بیرشک ... ( و دیگران ) ، تهران ۱۳۳۶ ش ؛
(۱۱) عبدالحمید لاهوری ، بادشاهنامه ، چاپ کبیرالدین احمد و عبدالرحیم متعلقین ، کلکته ۱۸۶۷ـ ۱۸۶۸؛
(۱۲) EI ۲ , s.v. "Ta ¦dj Mahall" (by Ebba Koch);
(۱۳) Carolyn Kane, "
of Taj Mahal: the illumined tomb". in Journal of the American Oriental Society , vol ۱۱۴,no. ۲ (April-June ۱۹۹۴);
(۱۴) R. Nath, The Immortal Taj Mahal: The evolution of the tomb in Mughal architecture , Bombay ۱۹۷۲;
(۱۵) Andrew Petersen, Dictionary of Islamic architecture , London ۱۹۹۶;
(۱۶) John F. Richards, The New Cambridge history of India: the Mughal Empire , Cambridge ۱۹۹۶.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائره المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تاج محل»، شماره۳۰۳۷.
