بقیة اللّه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بقیّة‌الله در معانی باقی گذارده
خداوند،
امام معصوم (علیه السلام) و
حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) به کار رفته است.
بقیه در لغت به معنای باقی مانده،
بازمانده و
زیادی چیزی آمده است.
این واژه از ریشه «ب‌ـ‌ق‌ـ‌ی» در برابر فناست، از این رو دربردارنده نوعی
ثبات و
دوام و به معنای باقی‌مانده
ثابت و
پایدار است.
واژه مذکور نزد
عرب به صورت
ضرب‌المثلی برای
خوبی و
فضیلت نیز به کار می‌رود: «فلانٌ بقیة‌القوم» یعنی آن شخص از برگزیدگان
قوم است.
واژه «بقیة الله» در
قرآن دو نوع کاربرد دارد:
واژه «بقیة الله» در قرآن تنها یک بار و در داستان
حضرت شعیب (علیه السلام) آمده است که وی پس از برحذر داشتن قوم خویش از
کم‌فروشی در
داد‌و‌ستدها فرمود: آنچه خداوند برای شما باقی گذارده بهتر است برای شما، اگر
ایمان داشته باشید: «بَقِیَّةُ اللّهِ خَیرٌ لَکُم اِن کُنتُم مُؤمِنینَ».
واژه «بقیه» بدون اضافه به «الله» و دیگر مشتقات از ریشه
بقاء در موارد متعددی به کار رفته و در آنها از مسائلی چند سخن به میان آمده است؛ مانند لزوم دوری جستن از
سود حاصل از
ربا، ماندگار بودن
خدای متعالو آنچه نزد اوست
، باقی ماندن
آخرتو
رزق الهی
و اظهار شگفتی از نبودن بقایایی از
نسل قدیم که
از
فساد در
زمین نهی کنند.
بررسی
آیات یاد شده نشان می‌دهد که اساساً،
بقا و
ماندگاری تنها از آن خدای متعال و
اسمای حسنای وی
و چیزی است که
وجهه خدایی داشته: «و یَبقی وجهُ رَبِّـکَ...»
یا نزد او باشد: «و ما عِندَاللّهِ باق»
و جز آن از بین رفتنی است: «کُلُّ مَن عَلَیها فَان»
، «ما عِندَکُم یَنفَدُ»
، چنان که سودی که از راه
حرام (ربا) به دست آید ناپایدار است: «یَمحَقُ اللّهُ الرِّبوا».
نظرات مختلفی درباره مقصود از بقیة الله در
آیه ربا داده شده است.
مقصود از بقیّة الله در
آیه یاد شده
سود حلالی است که پس از رعایت
پیمانه صحیح و
دقیق باقی می‌ماند
، از این رو
مال باقی مانده و متمایز از حرام به «
الله» اضافه گشته و چنین اضافه‌ای حاکی از نوعی
شرافت و
ارزش است.
برخی گفته‌اند: مراد از بقیة الله یا مالی است که در
دنیا در دست شخص می‌ماند یا
ثواب خدا (که در آخرت به او می‌رسد) یا
خشنودی خداست (که نصیب وی می‌گردد) و در هر سه صورت بقیة الله
خیر است، زیرا اگر مراد از بقیة الله مال باشد خیر بودن آن از این روست که چنین شخصی که در
داد و ستد خویش به سود حلال بسنده می‌کند، مورد
اعتماد مردم واقع می‌شود و
معامله او
رونق یافته، از این راه درهای
روزی بر روی او گشوده می‌شود و اگر آن را بر
ثواب اخروی حمل کنیم، روشن است که دنیا و آنچه در آن است فانی می‌شود و ثواب و
اجر اخروی،
جاوید و از این جهت خیر است و اگر آن را به
خشنودی خداوند معنا کنیم خیر بودن بقیة اللّه نیازی به توضیح ندارد.
برخی محققان، «بقیة‌الله» را در آیه یاد شده به
قسط و
عدل تفسیر کرده و گفته‌اند:
خدای سبحان مال را
زینت زندگی دنیا می‌داند
؛ اما قسط و عدل را جزو بقیة‌الله و
باقیات صالحات دانسته، می‌فرماید: اگر قسط و عدل را رعایت کنید
عدل الهی زنده می‌شود و این برای شما بهتر است و می‌ماند.
مفسران به معانی دیگری نیز مانند
اطاعت و
انقیاد، رزق،
موجود مبارک و ارزشمند و
رحمت و
فضل اشاره کرده‌اند.
به نظر می‌رسد همه این موارد از باب بیان
مصداق باشد و از این رو بر آنها بقیة الله اطلاق شده است و آیه مورد بحث
گرچه در مورد خاصی نازل شده؛ اما با توجه به
جامعیت و
گستردگی ویژه
قرآن می‌توان بقیّة الله را بر هر وجود
سودمند و پایداری که از سوی
پروردگار برای
بشر مانده و مایه رحمت و خیر و
سعادت او شده باشد به کار برد.
از این رو
انبیای الهی،
امامان و
رهبران دینی می‌توانند‌از بارزترین مصادیق «بقیة‌الله» باشند، چنان‌که در
جوامع روایی بر
ائمه طاهرین (علیهم السلام) تطبیق شده است.
چون
حضرت ولی عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) آخرین
امام و تنها
بازمانده انبیا و
امامان و آخرین ذخیره الهی و یگانه
حجت خداوند در روی زمین برای حفظ
جوامع انسانی و از بهترین مصداق‌های اسمای حسنای الهی و مظاهر قسط و عدل
است، می‌تواند از روشن‌ترین مصادیق «بقیّة اللّه» به شمار آید.
گواه این مدعا آن است که‌افزون بر
ادعیه و
زیارات، در
روایات فراوانی، از آن حضرت به «بقیّة اللّه» تعبیر شده است؛
امام صادق (علیه السلام) فرمود: هرگاه خواستید به او خطاب کنید بگویید: «السلام علیک یا بقیة اللّه». سپس به آیه شریفه «بقیة‌الله خیر لکم»
استشهاد فرمودند.
بر پایه روایتی از
امام باقر (علیه السلام)اولین جمله‌ای که
امام زمان (عج) هنگام
ظهور بر
زبان می‌آورند آیه شریفه «بَقِیَّةُ اللّهِ خَیرٌ لَکُم...» است و آنگاه می‌فرمایند: «أنا‌بقیّة اللّه و حجّته و خلیفته؛ منم آنچه
خداوند برای شما باقی گذارده و
حجت و
خلیفه او».
دانشنامه موضوعی قرآن.
