بدایة‌المجتهد و نهایة‌المقتصد
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بدایة المجتهد و نهایة
المقتصد، کتابی در
فقه تطبیقی عامّه، تألیف ابوالولیدمحمّدبن احمدبن محمّدبن رشد، معروف به
ابن رشد حفید.
مؤلف این کتاب بیش‌تر به
فلسفه شهرت دارد.
انگیزه
ابن رشد در تألیف بدایه به گفته خود وی،
گردآوردن موارد اتفاق و
اختلاف آرای فقها در بابهای مختلف
فقه و بیان سبب
اختلاف بوده است.
به همین منظور، او ابتدا بحثی فشرده درباره مبانی و منابع
استنباط فقهی مطرح کرده و جایگاه
سنت (
قول،
فعل و
تقریر پیامبر)،
قیاس شرعی (شامل
قیاس، از راهِ یافتن مشابهتهای دو موضوع؛ و قیاس از راه اثبات مشارکت دو موضوع در علّتی که منشأ
حکم شده است) و
اجماع را باز شناسانده و درباره الفاظی که در
قرآن و
سنّت برای بیان
احکام به کار رفته است، توضیح داده و به موارد اختلاف فقهای بزرگ و
مذاهب فقهی در این مباحث اشاره کرده، آنگاه به بررسی علل پیدایش اختلاف در
آرای فقها و
مذاهب پرداخته
و این علل را در شش مقوله رده بندی کرده است؛ مانند این‌که گاهی یک
لفظ چند
معنا دارد و پذیرش هر معنا در
حکم فقهی مؤثر است؛ نظیر واژه قُرْء در قرآن
که در مسئله
عدّه طلاق نقش دارد.
اختلاف رأی در مبانی استنباط، اختلاف فهم نسبت به عبارات کتاب و سنّت و وجود دلایل متعارض درباره یک موضوع که احکام متفاوت از آن‌ها استنباط می‌شود، از مواردی است که به اختلاف آرای فقهی می‌انجامد.
مقدمه فشرده ابن رشد، در واقع برای گویاتر کردن دسته بندی اسباب پیدایش اختلاف بوده است، و این دسته بندی مبنای بررسیها و تعلیمهای او از اختلاف فقهی در سراسر کتاب است؛ مثلاً درباره شماره
نمازهای واجب می گوید که
ابو حنیفه و پیروان او، بر خلاف سایر
فقها، علاوه بر
نمازهای پنجگانه،
نماز وتر (بخشی از
نماز شب) را نیز
واجب می‌دانند، سپس توضیح می‌دهد که وجود
احادیث متعارض منشأ این اختلاف رأی شده است؛ و با ذکر آن احادیث، چگونگی مواجهه فقها با آن‌ها را تبیین می‌کند.
درباره کمترین تعداد نمازخوان برای برپایی
نماز جمعه، با توجه به این‌که به اتفاق همه فقها این
نماز باید به
جماعت خوانده شود، می گوید که اختلاف فقها برخاسته از آرای آن‌ها درباره واژه «جمع» است، و همچنین از این‌که کمترین عدد «جمع» را باید دو، سه یا چهار دانست، بعلاوه این‌که آیا
امام جماعت در این شمارش ملحوظ می‌شود یا خیر
ابن رشد غالباً به توضیح و تبیین دلایل آرای مختلف بسنده کرده و بندرت در مقام دفاع از یک رأی بوده یا رأی خود را باز گفته است.
به همین دلیل، کتاب او را نباید از کتابهای علم الخلاف (از شاخه های
فقه) دانست؛ هر چند از بهترین مآخذ
مطالعه این موضوع به شمار می‌رود.
او در این
کتاب که شامل ۶۷
مبحث فقهی است و مانند بیش‌تر
منابع فقهی با
طهارت آغاز و با مبحث
قضا پایان می‌یابد، فقط به ذکر اقوال و آرای بانیان
مذاهب چهارگانه اهل سنت و فقهای این مذاهب نپرداخته، بلکه آرای فقهای مذهب ظاهری، فقهای متقدم بر مذاهب چهارگانه مانند
اوزاعی،
ابن ابی لیلی و
ابوثور و کسانی چون
طبری را نیز آورده است.
احاطه فقهی مؤلف و
قدرت او در تبیین مطالب، در سراسر کتاب مشهود است و به گفته
صفدی این اثر در موضوع خود سودمندترین و از حیث روش نیکوترین کتاب است.
بدایة المجتهد در آثار برخی مؤلفان به نامهای دیگر شناسانده شده است؛
ابن ابی اُصیبعه آن را نهایة المجتهد ثبت کرده و
حاجی خلیفه از آن با عنوان نهایة المجتهد و کفایة
المقتصد نام برده و هیچ توضیحی درباره آن نداده است.
این کتاب در دهه های اخیر بارها چاپ شده است.
(۱) ابن ابی اصیبعة، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، چاپ نزار رضا، بیروت (بی تا).
(۲) ابن رشد، بدایة المجتهد و نهایة
المقتصد، چاپ طه ' عبدالرؤوف سعد، بیروت ۱۴۰۹.
(۳) مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
(۴) خلیل بن ایبک صفدی، کتاب الوافی بالوفیات، ج ۲، چاپ دیدرینغ، ویسبادن ۱۳۹۴/۱۹۷۴.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بدایة المجتهد و نهایة المقتصد»، شماره۶۸۳.
