باقیات‌الصالحات
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
باقیات‌ِصالِحات، تعبیری قرآنی که در فرهنگ اسلامی جایگاهی ویژه یافته، و با وجود
تفاسیر گوناگونی که از آن ارائه
شده، در مجموع به معنی هر امر صالحی است که
ثواب آن تا ابد باقی باشد.
این تعبیر از دو واژه «
باقیات» از مصدر «
بقاء» به معنای
جاودانگی و «صالحات» از مصدر «
صلاح» به معنای
نیکی، ضدّ
تباهیترکیب یافته و اصطلاحی است قرآنی که به ماندگاری
پاداش کارهای نیک برای
انسان اشاره دارد.
در
قرآن دو بار به این
اصطلاح تصریح
شده است: یکی در
آیه ۴۶
سوره کهفو یک بار در آیه ۷۹
سوره مریم.
افزون بر آن آیاتی که
انسان را به پیش فرستادن کارهای
نیک فرمان می‌دهد،
آیاتی که از رسیدن
انسان به
پاداش کارهای نیکش خبر می‌دهد،
آیاتی که از
حسرت گنهکاران بعد از
مرگ به سبب انجام ندادن کارهای
نیک حکایت دارد،
و آیاتی که از درخواست گنهکاران برای بازگشت به
دنیا جهت انجام کارهای نیک سخن می‌گوید،
همگی با
مفهوم باقیات الصالحات ارتباط دارد؛ همچنین
آیه «بَقِیَّتُ اللّهِ خَیرٌ لَکُم»
بنا به نظر برخی مفسران
و آیه «مَن کانَ یُریدُ حَرثَ الأخِرَةِ نَزِد لَهُ فی حَرثِهِ»
بنا به
روایتی از
امیر مؤمنان(علیه السلام)
به باقیات الصالحات
تفسیر شده است. پس مفسران از آن تفسیرهای گوناگونی کرده‌اند که همه را می‌توان به یک معنای جامع بازگرداند و آن «هر
عمل صالحی از قول یا فعل است که برای آخرت بماند».
به عقیده برخی مراد از باقیات صالحات آثار نیک است که در
دنیا باقی است
و به
نص قرآن، تمام اعمال اعم از نیک و بد در جهان و نزد خداوند محفوظند.
در سخن از فروع باقیات صالحات، نخست باید یادآور شد که بر اساس
روایاتی از
شیعه و
اهل سنت،
اذکاری همچون
حمد و
تکبیر و
تسبیح از مصادیق شاخص آن دانسته
شده، و بر تأثیر این اذکار در محو آثار
گناهان تأکید
شده است.
مجلسی و
غزالی نیز در علت سفارش به این اذکار و شناختن آنها به عنوان باقیات صالحات، با توجه به محتوای عمیق معرفتی و آثار روحی آنها نکاتی بیان کرده‌اند.
آیه ۴۶
سوره کهفبعد از اشاره به ناپایداری نعمتهای
جهان مادی،
مال و
فرزندان را
زینت زندگی
دنیا شناسانده و انسانها را به تلاش برای دستیابی به توشه
آخرت فرا می‌خواند: «اَلمالُ والبَنونَ زینَةُ الحَیوةِ الدُّنیا والبـقِیـتُ الصّــلِحـتُ خَیرٌ
عِندَ رَبِّکَ ثَوابـًا وخَیرٌ اَمَلا». در این آیه
توشه آخرت همان کارهای نیک وصف
شده که پاداششان ماندگار و نزد
خداوند نیکوتر بوده،
امید داشتن به آنها سزاوار است. در‌جای دیگر پس از بیان سرنوشت شوم
گمراهان و
ستمگران، گام نهادن در مسیر هدایت الهی سبب افزایش
هدایت حق شمرده
شده و افزون بر اشاره به نیکوتر بودن
پاداش باقیات الصالحات نزد
خداوند از سرانجام نیکوی آنها یاد می‌شود: «ویَزیدُ اللّهُ الَّذینَ اهتَدَوا هُدًی والبـقیـتُ الصّــلِحـتُ خَیرٌ
عِندَ رَبِّکَ ثَوابـًا و‌خَیرٌ‌مَرَدّا».
مفسران عموماً وجه تسمیه باقیات الصالحات را ماندن پاداش آن برای
جهان ابدی می‌دانند.
بعضی با نگاه
عرفانی در این‌باره گفته‌اند: هر
عمل و سخنی که
انسان را به
معرفت،
محبّت و
اطاعت پروردگار باقی و
فنا ناپذیر وا دارد باقیات الصالحات است.
به بیان دیگر چون حقیقت روحانی انسان فناناپذیر است پس هر
کمال و عمل نیک ناشی از آن نیز فناناپذیر بوده، نزد
پروردگار باقی است.
به‌هر حال آیات قرآن صریحاً بر محفوظ ماندن همه اعمال انسان از
نیک و
بد نزد خداوند
دلالت دارد
و به خصوصِ
اعمال نیک او باقیات الصالحات گفته می‌شود.
ظاهر بسیاری از
آیات قرآن نیز دلالت دارد که
روز قیامت اعمال انسان اعمّ از نیک و بد در برابر وی حاضر می‌گردد و پاداش و
کیفر هرکس با خود عملش داده می‌شود
، بنابراین، اعمال نیک انسان باقیات الصالحات است.
روی آوردن به باقیات‌الصالحات نشان برخورداری از
توفیق و
هدایت ویژه الهی بوده:
«و یَزیدُ اللّهُ الَّذین اهتَدَوا هُدًی و البـقِیـتُ الصّـلِحـتُ...»
آنها بهترین توشه انسان برای
جهان آخرت (خیرٌ... ثوابًا) و خداوند خزانه‌دار آنها وصف
شده است (
عند ربّک) و ازاین‌رو انسان بدون هیچ کاستی
پاداش آنها را در
جهان دیگر می‌یابد.
ارزشهای
معنوی ماندگار از دیدگاه
قرآن شایسته دلبستگی و
امید (خَیرٌ أَملاً)، و فرجام نیکو (
بهشت)
است (خیرٌ مَرَدًّا)، زیرا
انسان بدون
شک به پیامدهای مثبت آنها که
رحمت و
کرامت و
ثواب الهی است در جهان دیگر خواهد رسید.
واز سوی دیگر برخی تقابل «المال و البنون» و «الباقیات الصالحات» را بدین معنا دانسته‌اند که تنها کارهای نیک اخروی از ویژگی خیر و فایده برخوردار است. آنها در حالی جاودان و همیشگی و در نتیجه شایسته امید است که نعمتهای دنیا همواره رو به زوال و نابودی است
، زیرا هر چند واژه «
خیر»
اسم تفضیل است؛ ولی در این
آیه برای تفضیل به کار برده نشده است؛ نظیر
آیه ۵۴
سوره اسراء: «رَبُّکُم أَعلَمُ بِکُم» و ۲۷
سوره روم: «هُوَ‌أَهوَنُ عَلَیه»
و طرف مقابل (
مال و
فرزندان با دید مادّی) در مقایسه با باقیات الصالحات فاقد خیر و خیر بودن ویژه باقیات الصالحات است
یا آنکه با توجّه به پندار
مشرکان که مال و فرزندان را خیر می‌پنداشتند در آیه اسم تفضیل به کار رفته است، بنابراین معنای آیه چنین خواهد شد که باقیات الصالحات نسبت به آنچه شما آن را خیر می‌پندارید خیر بیشتری در پی دارد.
نقش و جایگاه ویژه این مفهوم قرآنی در
ادعیه و
مناجاتها نیز انعکاس گسترده‌ای داشته است. در برخی
دعاها از
خداوند به عنوان
سرپرست و نگهدارنده باقیات الصالحات (ولیّ الباقیات الصالحات) یاد
شدهو
توفیق انجام دادن آنها از خداوند خواسته
شده است.
در مجموع از بیان بیشتر مفسران به دست می‌آید که همه باورها، سخنان و اعمال نیک را می‌توان از باقیات صالحات دانست و موارد خاصی که در روایات بر آن تأکید
شده، در واقع مصداقهایی از این تعبیر کلی است.
گفتنی است که برداشتهای گوناگون از باقیات صالحات موجب
شده است تا در طی
سده‌های پیاپی، شماری از آثار در زمینه های گوناگون اذکار و
ادعیه، اصول عقاید یا فضایل اهل بیت (علیه‌السلام) با عنوان الباقیات الصالحات نوشته شود.
شهید اول رساله‌ای کوتاه با عنوان الباقیات‌الصالحات در
تفسیر تسبیحات اربعه نگاشته و این کلمات نورانی را دربردارنده اصول پنج‌گانه
توحید،
عدل،
نبوّت،
امامت و
معاد می‌داند و معتقد است هرکس به (حقیقت) این کلمات برسد به
ایمان کامل که همان باقیات‌الصالحات است دست یافته است.
بیاضی این
رساله را با عنوان الکلمات النافعات فی شرح الباقیات‌الصالحات شرح کرده است.
افزون بر آن، می‌توان به این آثار اشاره کرد: نوشته
سید حسن بن دلدار لکهنوی در باب اصول عقاید به
اردو (چ لکهنو، ۱۲۹۵ق)؛ نوشته
شیخ عباس قمی در باب ادعیه و اذکار که در ۱۳۴۶ق، و پس از آن در حاشیه
مفاتیح الجنان بارها به چاپ رسیده است؛ دیوانی از
عبدالباقی فاروقی (نظم ۱۲۷۰ق) در فضایل
اهل بیت (علیه‌السلام) که مکرر از جمله در ۱۲۷۶ق به چاپ رسیده است.
(۱) آقابزرگ طهرانی، الذریعة.
(۲) محمد ابن‌بابویه، ثواب الاعمال، به کوشش محمدمهدی حسن خرسان، قم، ۱۳۶۴ق.
(۳) ابوالفتوح رازی، روض الجنان، به کوشش محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد، ۱۳۶۵ش.
(۴) احمد بن حنبل، مسند، قاهره، ۱۳۱۳ق.
(۵) شرف‌الدین علی استرابادی، تأویل الایات الظاهرة، قم، ۱۴۰۹ق.
(۶) حاجی‌خلیفه، کشف.
(۷) محمد حاکم نیشابوری، المستدرک، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۴ق.
(۸) محمود زمخشری، الکشاف، قاهره، ۱۳۷۳ق.
(۹) سیوطی، الدر المنثور، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م.
(۱۰) محمد شیخ طوسی، التبیان، به کوشش احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت، داراحیاء التراث العربی.
(۱۱) محمدحسین طباطبایی، المیزان، تهران، ۱۳۸۳ق.
(۱۲) محمد غزالی، احیاء علوم الدین، بیروت، ۱۴۰۶ق.
(۱۳) محسن فیض کاشانی، الصافی، تهران، ۱۳۸۷ق.
(۱۴) قرآن کریم.
(۱۵) محمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، بیروت، ۱۹۶۵م.
(۱۶) محمد کلینی، الکافی، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، ۱۳۸۸ق.
(۱۷) محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م.
(۱۸) احمد میبدی، کشف الاسرار، تهران، ۱۳۶۱ش.
دانشنامه بزرگ اسلامی نویسنده، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «باقیات‌الصالحات»، ج۱۱، ص۴۳۹۱. دانشنامه موضوعی قرآن
