باغ در قرآن
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
باغ به معنی
بوستان و درخت‌زار در نقش نعمتی الهی و نماد
قدرت خداوند است.
باغ واژه فارسی دری و میانه، به معنای تکه
زمین بوده
که در عربی نیز رایج است.
در فارسی از باغ به «بوستان» که ترکیبی پهلوی از «بوی» (رایحه) و پسوند مکان «ستان» است
نیز یاد می‌شود؛ همچنین به هر محوطه محصور که دارای درخت و
زراعت و گلهای خوشبو باشد باغ گفته می‌شود.
واژه عربی «جنّت» از ریشه «ج ن ن» به‌معنای پوشش و مخفی کردن مشتق شده و در معنای باغ از آن جهت که درختان انبوه مانع از رسیدن نور
آفتاب به زمین می‌شود به کار رفته است.
گاه از درختان باغ ونه زمین آن به باغ تعبیر شده
که عبارت «جَنّت تَجری مِن تَحتِهَا الاَنهر»
نیز بر آن دلالت دارد.
ریشه تاریخی لغت
جنت از سامی شمالی است؛ ولی در معنای
بهشت از آرامی نشئت گرفته و احتمالا از‌طریق سریانی به عربی راه یافته است.
برخی لغویان مسلمان همچون
سیوطی نیز به این منشاء
مسیحی اشاره کرده‌اند.
به باغی که با دیوار یا درختان یا‌هرچیز دیگری دایره وار احاطه شده‌باشد نیز
حدیقه می‌گویند.
در
قرآن ، لغت جنت هم به معنای باغ این جهانی
و هم به معنای جایگاه نیکوکاران و مومنان در
آخرت به کار رفته است.
نخل و
انگور به عنوان نمونه درختان باغ ذکر شده‌است:«جَنّت مِن نَخیل و اَعنب».
احتمالا تاکید بر این دو درخت به عنوان نمونه درختهای جنت از آن روست که
خرما و انگور محصولات عمده
حجاز بوده که در
مدینه و
طائف کشت می‌شده است.
البته به درختان دیگری همچون
زیتون و
انار نیز در قرآن اشاره شده است:«وجَنّت مِن اَعناب والزَّیتونَ والرُّمّان».
ذکر باغ در قرآن همراه با تعابیر گوناگونی چون:«جَنَّت مَعروشت و غَیرَ مَعروشت»
به معنای باغهای نیازمند به داربست و بی‌نیاز از آن
، «وجَنّت اَلفافا»
به معنای باغهایی با تراکم بسیار
و «
حَدائِقَ ذاتَ
بَهجَة»
به معنای باغهای خوش منظر و سرورآفرین
آمده است؛ همچنین عبارت «تَجری مِن تَحتِهَا الاَنهر»
به معنای باغهایی با نهرهای جاری در زیر درختان آنها، و تعبیر «فی جَنَّة عالِیَة»
نیز در قرآن برای خصوص بهشت به کار رفته است.
رویش گیاهان و درختان و شکل‌گیری باغهای انبوه در
قرآن ، نعمتی برای انسانها و نمادی از توانایی مطلق خداوند و نشانه‌ای بر وجود و
وحدانیت اوست:«و هُوَ الَّذی اَنزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَاَخرَجنا بِهِ نَباتَ کُلِّ شَیء فَاَخرَجنا مِنهُ خَضِرًا نُخرِجُ مِنهُ حَبًّا مُتَراکِبًا ومِنَ النَّخلِ مِن طَلعِها قِنوانٌ دانِیَةٌ وجَنّت مِن اَعناب والزَّیتونَ والرُّمّانَ مُشتَبِهًا و غَیرَ مُتَشبِه انظُروا اِلی ثَمَرِهِ اِذا اَثمَرَ ویَنعِهِ اِنَّ فی ذلِکُم لاََیت لِقَوم یُؤمِنون».
خداوند در این
آیه و آیات ۱۴۱
انعام ، ۱۹ و
مومنون۳۰ ۳۲
عبس و...
آفرینش باغها را برای انسانها و منبعی خوراکی برای ایشان و چارپایانشان معرفی کرده است. تعبیر «مُشتَبِهًا وغَیرَ مُتَشبِه» که به تفاوت در شکل، رنگ یا مزه محصولات باغ نظر داشته
و عبارت «مُختَلِفًا اُکُلُه»
به معنای تفاوت در
میوه و طعم محصول و همچنین آیه «و مِن کُلِّ الثَّمَرتِ جَعَلَ فیها زَوجَینِ اثنَین»
که به تفاوت در
رنگ ،
مزه ، زمان برداشت و آبدار بودن اشاره دارد
می‌تواند به سلایق گوناگون انسانها یا نیازمندیهای متفاوت آنها‌در فصول مختلف
سال تفسیر شود
، بر این اساس باغها
نعمت و مرحمتی برای انسانهاست که با دقت و تفکر در آنها که به تعبیر برخی لازم تلقی شده
وجود مدبری آگاه، انکارناپذیر است و او همان‌گونه که بر خلق گیاهان گوناگون و باغهای انبوه از
آب و
خاک مرده قادر است، بر
رستاخیز نیز توانایی دارد.
خداوند در آیات ابتدای
سوره رعد نیز در اثبات
توحید و
معاد پس از آن‌که شمار بسیار مردمِ بی‌ایمان را نکوهش می‌کند، نشانه‌هایی از
قدرت خویش را ذکر کرده که از آن جمله توانایی در رویاندن میوه‌های گوناگون از آب، هوا و زمینی یکسان است
:«و فِی‌الاَرضِ قِطَعٌ مُتَجوِرتٌ وجَنّتٌ مِن اَعنب وزَرعٌ ونَخیلٌ صِنوانٌ وغَیرُ صِنوان یُسقی بِماء واحِد و نُفَضِّلُ بَعضَها عَلی بَعض فِی الاُکُلِ اِنَّ فی‌ذلِکَ لاَیت لِقَوم یَعقِلون»
در همین جهت در این آیه
دعوت به تفکر و
تعقل و در آیه ۹۹ انعام
تاکید بر دقت در نحوه رسیدن میوه‌ها شده است. در آیه ۶۰
نمل نیز خداوند با بیان این‌که آفریدگار آسمانها و زمین است و برای انسانها از
آسمان ،
آب فرستاده و با آن باغهای زیبا و سرورانگیز رویانده به ناتوانی انسانها در آفرینش درختان و توبیخ ایشان در پرستش غیر خود پرداخته است
:«اَمَّن خَلَقَ السَّموتِ والاَرضَ واَنزَلَ لَکُم مِنَ السَّماءِ ماءً فَاَنبَتنا بِهِ
حَدائِقَ ذاتَ
بَهجَة ما کانَ لَکُم اَن تُنبِتوا شَجَرَها اَءِلهٌ مَعَ اللّهِ بَل هُم قَومٌ یَعدِلون».
برخی صفت سرورآفرینی برای باغ را که با واژه «
بهجت » بیان شده، تنها در زیبایی و خوش‌منظر بودن خلاصه نکرده و به اهمیتِ نقش شادی‌آور بودن باغ در
تصفیه هوا و ایجاد محیطی پاکیزه اشاره کرده‌اند.
در داستانهای گوناگون قرآنی از باغ یاد شده است؛
حضرت آدم و همسرش
حوا پیش از خوردن از
درخت ممنوع در باغی ساکن بودند:«و‌قُلنا یادَمُ اسکُن اَنتَ و زَوجُکَ الجَنَّةَ»
که مصداق آن بین مفسران مورد اختلاف است؛ برخی آن را به قرینه «ال» تعریف، همان
بهشت جاودان دانسته‌اند.
دیگران از آن جهت که هرکس به بهشت درآید از آن رانده‌نمی‌شود و نیز نشان دادن
درخت زندگی جاودان به وسیله
شیطان با این نظر مخالفت کرده‌اند.
در داستان
اصحاب الجنه در آیات ۱۷ ۳۲
قلم نیز از باغی سخن‌می‌رود که مالکان آن به شیوه پدر خود مبنی بر تقسیم درآمد باغ به سه بخش هزینه‌های‌باغ، سهم فقرا و
قوت سالیانه خویش
پایبند نبوده و تصمیم به تصاحب تمامی محصولات باغ داشتند که نیمه‌شب
عذاب الهی باغ آنها را به خاکستر تبدیل کرد.
در داستان
قوم‌سباء نیز از باغهای گسترده‌ای سخن می‌رود که در سمت چپ و راست آنها قرار داشته و نشانه‌ای از
قدرت خداوند برای ایشان بوده است
:«لَقَد کانَ لِسَبَإ فی مَسکَنِهِم ءایَةٌ جَنَّتانِ عَن یَمین وشِمال کُلوا مِن رِزقِ‌رَبِّکُم واشکُروا لَهُ بَلدَةٌ طَیِّبَةٌ ورَبٌّ غَفور»
ولی ایشان با سرپیچی از امر خداوند سپاس نعمتهای وی را به جای نیاوردند و عذاب خداوند باغهای سرسبز آنها را به درختانی بی‌ارزش با میوه‌هایی تلخ تبدیل کرد.
در آیات ۳۲ تا ۴۴
کهف نیز داستانی از
ایمان مردی
فقیر به خداوند و
رستاخیز وکفران مردی ثروتمند آمده است
که خداوند باغهایی پرمحصول از
انگور و
نخل و زراعتی پربرکت همراه با آبی فراوان به وی عطا کرده بود
:«واضرِب لَهُم مَثَلاً رَجُلَینِ جَعَلنا لاَِحَدِهِما جَنَّتَینِ مِن اَعنب وحَفَفنهُما‌بِنَخل وجَعَلنا بَینَهُما زَرعا • کِلتَا الجَنَّتَینِ‌ءاتَت اُکُلَها ولَم تَظلِم مِنهُ شیًا و فَجَّرنا خِللَهُما نَهَرا».
مرد ثروتمند دوست
مومن خود را به ناداری و ناتوانی
تحقیر می‌کرد
و با دیدن باغهای آباد خود گمان می‌برد که رستاخیزی نخواهد بود و آن باغ همواره آباد خواهد ماند
:«و دَخَلَ جَنَّتَهُ وهُوَ ظالِمٌ لِنَفسِهِ قالَ ما اَظُنُّ اَن تَبیدَ هذِهِ اَبَدا • و ما اَظُنُّ السّاعَةَ قائِمَةً»
همچنین می‌پنداشت اگر آخرتی نیز باشد بیش از آنچه در این
دنیا دارد در آن‌بهره‌مند خواهد شد:«... و لَئِن رُدِدتُ اِلی رَبّی لاََجِدَنَّ خَیرًا مِنها مُنقَلَبا»،
بر این اساس بر اثر ناسپاسی وعدم اطمینان به آخرت دچار
عذاب شده و باغش به ویرانه‌ای خشک و بی‌محصول تبدیل شد.
در آیات ۲۶۵ تا ۲۶۶
بقره انفاق در راه
رضای خدا به باغی در نقطه‌ای مرتفع
تشبیه شده‌است که بارانی درشت یا لااقل بارانی نه چندان اندک بر آن نازل شده و محصولاتش را دوچندان کرده است و به این اشاره دارد که به‌هر‌حال پاداش انفاق‌کننده فراموش نمی‌شود
و در مقابل، انفاق با
ریا به باغ پرثمری تشبیه شده است که در زمان نیازمندی صاحبش آتش گرفته و نابود می‌شود.
الاتقان فی علوم القرآن؛ انوار التنزیل و اسرار التأویل، بیضاوی؛ التبیان فی تفسیر القرآن؛ التحقیق فی کلمات القرآن‌الکریم؛ تفسیر راهنما؛ التفسیر المنیر فی العقیدة و‌الشریعة و‌المنهج؛ تفسیر نمونه؛ تفسیر نورالثقلین؛ جامع البیان عن تأویل آی القرآن؛ الجواهر‌فی تفسیر القرآن الکریم؛ دانشنامه جهان اسلام؛ الدرالمنثور فی‌التفسیر بالمأثور؛ روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم؛ فرهنگ فارسی؛ کشف‌الاسرار و عدة‌الابرار؛ لغت نامه؛ مجمع‌البیان فی تفسیرالقرآن؛ مفردات الفاظ القرآن؛ المیزان فی تفسیرالقرآن؛ واژه‌های دخیل در قرآن مجید.
مرکز دائرة المعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله «باغ».
