اکثم در شأن نزول
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اَکْثَم‌بن‌صَیْفِی، داور
و حکیم عرب در
جاهلیت می‌باشد.
ابوالحَفاد (ابوحَیدَه)
یا ابوحَنَش
، اکثم بن صیفی بن ریاح تمیمی
از داوران
عرب در
جاهلیت و آشنا به
انساب و حکیم بود،
پدر وی نیز از داوران بود.
برخی او را حکیم‌ترین عرب روزگار خود
و حتی همتای
بُزُرگمهر و لقمان حکیم دانسته‌اند.
از وی حِکَم
و اَمثال فراوانی نقل شده است
، چنان که در
عِقد الفرید بابی با عنوان «اَمثال اکثم
و بزرجمهر فارسی» آمده است
؛ نیز
جلودی اثری با عنوان «
اخبار اکثم بن صیفی » دارد.
هرچند اثبات همه این سخنان درباره او ممکن نیست؛ امّا حاکی از آن است که وی از حکمای جاهلی نزد قوم خود بوده است.
گویند:به اکثم گفته شد:چه کسی به تو
حکمت،
حلم و سیادت آموخت؟ گفت:کسی که
حلیف حلم
و ادب است؛
سید عرب
و عجم،
ابوطالب فرزند عبدالمطلب.
گزارش شده که وی یک بار برای
آزادی اسیران
بنی‌تمیم نزد نُعمان،
پادشاه حیره رفت.
نعمان با توجّه به اعتبار اکثم، او را با گروهی از نخبگان
عرب همراه نامه‌ای نزد پادشاه
ایران فرستاد. شاه ایران پس از گفتوگو با وی
و شنیدن سخنان حکیمانه‌اش، در شگفت شد
و گفت:اگر عرب فقط تو را می‌داشت کفایت می‌کرد.
شاید بدین ملاحظه بود که نُعمان با او در ارتباط بود
و از سخنان حکیمانه‌اش بهره می‌جست.
حارث بن ابی شمر غسانی (
حاکم شام ) نیز از او خواسته بود تا در ملاقات با هِرَقل (
امپراتور روم ) از جانب او سخن بگوید.
برخی معتقدند او نخستین کسی بود که به
قاعده فقهی «
الولد للفراش »
حکم کرد
و اسلام نیز بعداً آن را تأیید کرد.
اکثم را به جهت عمر درازش از مُعَمّرین شمرده‌اند
و عمر او را ۳۶۰
، ۳۳۰
و ۱۹۰ سال
گزارش کرده‌اند. گفته شده:
پدر وی نیز از
معمّرین بود
و حدود ۲۷۰ سال زندگی کرد.
گویا اکثم
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) را در سنین
جوانی دیده بود
، ازاین‌رو برخی او را در شمار
صحابه آورده‌اند؛ امّا بیش‌تر منابع در
مسلمان نبودن وی
شک نکرده
، بلکه بدان تصریح کرده‌اند
، با وجود این، گزارش‌هایی مبنی بر
ایمان او ارائه شده است.
گویند:وی در
عهد پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) برای پذیرش
اسلام با
جماعتی از قوم خویش آهنگ
مدینه کرد؛ امّا پیش از درک پیامبر در راه درگذشت
و همراهانش که به مدینه رسیدند اسلام آوردند.
از
ابوهلال عسکری نقل شده:چون اکثم نام
رسول خدا را شنید با پسرش حُبَیْش، نامه‌ای برای آن حضرت فرستاد
و از ایشان خواست آنچه را دریافته به او باز گوید. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) در نامه‌ای به وی اهداف دعوت خود را بیان کرد.
پس از آن اکثم با برخی از خویشان خود روانه مدینه شد؛ لیکن پیش از ملاقات با پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) درگذشت.
در نقلی دیگر، سبب
مرگ اکثم پسرش معرفی شده که او چون از
مسافرت پدر
کراهت داشت،
کوهان شتر وی را شکافت
و اکثم در بین راه از تشنگی هلاک شد.
بنا بر نقل برخی مفسران،
آیه ۱۰۰
سوره نساء /۴ درباره
هجرت اکثم نازل شده
و خداوند برای چنین کسانی پاداش
شهید قرار داده است:«...
و مَن یَخرُج مِن بَیتِهِ مُهاجِرًا اِلَی اللّهِ ورَسولِهِ ثُمَّ یُدرِکهُ المَوتُ فَقَد وقَعَ اَجرُهُ عَلَی اللّهِ... =
و هرکس (به
قصد )
مهاجرت در
راه خدا و پیامبر او از خانه‌اش به درآید، سپس مرگش فرا رسد پاداش او قطعاً بر خداست».
سال درگذشت اکثم نهم
یا دهم
هجری گزارش شده است.
از وی فرزندانی مانده بود که در
کوفه می‌زیستند.
یحیی بن اکثم،
قاضی القضات مأمون و حمزه زیات قاری از تبار او بوده‌اند.
(۱) الاشتقاق.
(۲) الاصابة فی تمییز الصحابه.
(۳) الاعلام.
(۴) الاغانی.
(۵) انساب الاشراف.
(۶) الاوائل.
(۷) ایام العرب قبل الاسلام.
(۸) بحارالانوار.
(۹) البخلاء.
(۱۰) بلوغ‌الارب فی معرفة احوال العرب.
(۱۱) تاریخ الادب العربی (ادب صدر اسلام).
(۱۲) تاریخ الیعقوبی.
(۱۳) تفسیر القرآن العظیم، ابن کثیر.
(۱۴) تفسیر مبهمات القرآن.
(۱۵)
الجامع فی تاریخ الادب العربی.
(۱۶)
الجامع لاحکام القرآن، قرطبی.
(۱۷) جمهرة انساب العرب.
(۱۸) شرح نهج البلاغه، ابن ابی‌الحدید.
(۱۹) صبح الاعشی فی صناعة الانشاء.
(۲۰) العقد الفرید.
(۲۱) کتاب الغیبه.
(۲۲) کشف الاسرار
و عدة الابرار.
(۲۳) کمال الدین
و تمام النعمه.
(۲۴) کنزالفوائد.
(۲۵)
مجموعة الوثائق السیاسیة للعهد النبوی و الخلافة الراشده.
(۲۶) المحبر.
(۲۷) المعارف.
(۲۸) المعمرون
و الوصایا.
(۲۹) المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام.
(۳۰) مکاتیب الرسول.
(۳۱) المنتظم فی تواریخ الملوک
و الامم.
(۳۲) نهایة الارب فی فنون الادب.
دائرة المعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله «اکثم‌بن‌صیفی».
