انصاب در قرآن
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
انصاب به هر نماد مقدس برای
پرستش و
تبرّک اطلاق می شود.
انصاب، جمع نُصُب، هر چیزی است که برای هدفی معین، چون پرستش، راهنمایی افراد، ترساندن و فراری دادن حیوانات،
تقرب جستن به
خدا و مانند آن نصب می‌شود.
نُصُب جمع نصیب یا نصیبه هر چیزی جز خدای متعالی است که پرستش می‌شود.
انصاب در اصطلاح در دو معنا به کار رفته است:
۱. سنگ هایی که در
دوران جاهلیت پیرامون
کعبه نصب می‌شد تا با تکریم آن‌ها و
قربانی کردن برای آن‌ها به
بت ها تقرب جویند. گاه این
سنگ ها را به دلخواه با سنگ های بهتر عوض می‌کردند
و شمار آن‌ها را ۳۶۰ تخته گفته اند.
۲. سنگ ها یا هر چیز دیگری که مورد پرستش قرار می‌گرفت.
مشرکان این سنگ ها را با خود حمل می‌کردند و هرگاه سنگ بهتری می‌یافتند سنگ پیشین را رها می‌کردند.
تفاوت انصاب با «
اوثان » و «
اصنام » که مشرکان آن‌ها را نیز می‌پرستیدند این است که اوثان از سنگ و
چوب ساخته می‌شد و دارای
پیکره بود؛ اما صورت نداشت. اصنام با چوب یا سنگ های گرانبها یا
جواهرات معدنی ساخته می‌شد و برای آن پیکره و
صورت می‌تراشیدند و به جواهرات و
فلزات گرانب ها می‌آراستند
؛ ولی انصاب بدون صورت و پیکره بوده و یا خود پرستش می‌شد یا مقابل اصنام قرار می‌گرفت و
خون قربانی بر آن ریخته می‌شد.
پرستش بت ها منحصر به قوم
عرب نبود، بلکه اقوام
سامی و غیر سامی نیز به آن می‌پرداختند.
اکنون نیز در برخی مناطق اقوامی ابتدایی یافت می‌شوند که سنگ ها و پیکره‌هایی را با خود حمل می‌کنند و آن‌ها را دارای
کرامت و قدرت می‌دانند که می‌توانند مردم را حفظ کنند و نیازشان را برآورند. برای این پیکره‌ها و سنگ ها
قربانی می‌کنند، به آن‌ها تقرب می‌جویند و آن‌ها را می‌پرستند. اگر سودی دیدند بر احترام و تکریمشان می‌افزایند و گرنه آن‌ها را رها کرده، معبودهای دیگری برمی گزینند.
درباره کیفیت رواج
بت پرستی بین عرب گفته شده که چون فرزندان
حضرت اسماعیل (علیه‌السلام) در
مکه فزونی یافتند و با یکدیگر درگیر شدند هرکس که شهر را ترک می‌کرد یکی از سنگ های
حرم را با خود می‌برد و در محل اقامت جدید برای تعظیم حرم گِرد آن به نیت کعبه
طواف می‌کرد. بعدها پرستش آن سنگ ها رایج شد؛ اما برخی
مناسک ، چون طواف و اقامت در
مشاعر باقی ماند.
در
قرآن کریم واژه نُصُب در آیات ۳
سوره مائده و ۴۳
سوره معارج و واژه انصاب در
۹۰ سوره
مائده آمده است. افزون بر این سه
آیه ، مفسران ذیل برخی آیات دیگر نیز به موضوع انصاب پرداخته اند.
در
آیه ۳ سوره
مائده خدای سبحان پس از بیان برخی خوردنی های حرام چون
مردار ،
خون ،
گوشت خوک و آنچه به هنگام کشتن، نام غیر خدا بر آن برده شده باشد، خوردن گوشت حیوانات
تذکیه نشده را نیز حرام دانسته و همگان را از
ذبح حیوانات بر نُصُب باز داشته است: «حَرَّمَ عَلَیکُمُ المَیتَةَ والدَّمَ و لَحمَ الخِنزِیرِ و ما اُهِلَّ بِهِ لِغَیرِ اللّهِ... و ما ذُبِحَ عَلَی النُّصُبِ».
امام باقر (علیه‌السلام) مقصود از «ما اُهِلَّ بِهِ لِغَیرِ اللّه» را هر چیزی دانسته که برای بت ها قربانی می شود.
در
آیه ۴۳
سوره معارج سرعت خروج کافران از
قبرها در
قیامت ، به سرعت گرد آمدن آنان بر نُصُب تشبیه شده است: «یَومَ یَخرُجونَ مِنَ الاَجداثِ سِراعًا کَاَنَّهُم اِلی نُصُب یوفِضون»
برخی مفسران مقصود از نصب در این
آیه را
اصنام می‌دانند
و برخی دیگر چنین تعبیری را در کلام خدا بعید دانسته آن را به معنای علامتی می‌دانند که برای راهنمایی افراد در راه ها نصب می‌شود.
در
آیه ۹۰ سوره مائده نیز
شراب ،
قمار ،
انصاب و
قرعه کشی با تیرهای ازلام،
رجس و از اعمال
شیطان شمرده شده و بر لزوم اجتناب از آن برای نیل به رستگاری تأکید شده است: «یاَیُّهَا الَّذینَ ءامَنوا اِنَّمَا الخَمرُ والمَیسِرُ والاَنصابُ والاَزلمُ رِجسٌ مِن عَمَلِ الشَّیطنِ فَاجتَنِبوهُ»
برخی مورخان با ذکر
آیه ۱۵۸
سوره بقره به نحوه آوردن اصنام و انصاب در
صفا و مروه و آداب
جاهلیت در این باره اشاره کرده اند
.
همچنین در تفسیر آیات ۱۰۳ سوره
مائده و ۱۹
سوره یونس به نقش
عمرو بن لحی بن حارثه در پیدایش «
بحیره »، «
سائبه »، «
وصیله » و «
حام » و تغییر دین
حضرت اسماعیل (علیه‌السلام) پرداخته‌اند که بت پرستی را رواج داد و
اوثان را نصب کرد
و میان مردم اختلاف افکند.
مورخان نیز چگونگی انتقال
بت ها به
شبه جزیره عربستان و تغییر دین
حضرت ابراهیم و اسماعیل (علیهما السلام) به وسیله وی را که در زمان
شاپور ذوالاکتاف ساسانی بر
مکه سیادت داشت ذکر کرده اند.
از دیگر آیات مرتبط با موضوع انصاب، آیات ۱۹ - ۲۰
سوره نجم و ۲۳
سوره نوح دانسته شده است.
در این آیات نام بت های معروف مورد پرستش
عرب آمده است و مفسران و مورخان در نحوه انتقال بت های
قوم نوح میان آن‌ها مطالبی را آورده اند.
در روایتی داستان گونه، مورخان گفته‌اند که پرستش بت، نخستین بار بین فرزندان
قابیل بن آدم از قوم ادریس و نوح رواج یافت و پس از
توفان و نابودی کافران، بت های قوم نوح زیر گل و لای مدفون شد. سرانجام
شیطان یا یکی از
جنیان جای آن‌ها را به
عمرو بن لحی نشان داد و او نخستین کسی بود که بت پرستی را در عرب رواج داد.
هرچند
انصاب غیر از اوثان و اصنام است؛
اما برخی مفسران «نُصُب» در
آیه ۴۳
سوره معارج را به
صنم معنا کرده اند
، افزون بر این، انصاب با
اوثان و
اصنام در بسیاری موارد کارکردهای مشترکی داشته اند.
برخی بت های بزرگ، مانند
لات و
ودّ و
سواع و
نسر ، در معابد خاصی نگهداری می‌شد و مردم با پرستش و
نذر به آن‌ها تقرب می‌جستند و برخی بت های کوچک در خانه‌ها نگهداری می‌شد و آن‌ها را در سفرها برای
تبرک به بت های بزرگ همراه می‌بردند.
از دیگر بت های معروف عرب
اساف و
نائله بود؛ اساف نام مردی یمنی است که به نائله عشق می ورزید و این دو چون برای حج گزاردن به
مکه آمدند، دور از انظار، درون خانه با یکدیگر به
فسق درآمیختند. صبحگاه مردم آن دو را که به صورت سنگی
مسخ شده بودند برای عبرت دیگران پیشاپیش
کعبه نهادند و چون مدتی گذشت و پرستش بت رواج یافت این دو نیز پرستش می‌شدند؛ یکی از این دو کنار کعبه و دیگری در جایگاه
زمزم بود و قریشیان هر دو را کنار زمزم نهاده،
گوسفند و
شتر پیش آنان قربانی می‌کردند.
افزون بر
بت های قبیله ای و خانگی ۳۶۰ بت به شمار روزهای سال پرستش می‌شد و حوادث هر روز به یکی از آن‌ها منسوب می‌گردید.
افزون بر
سنگ ها درختان نیز
پرستش و برای آن‌ها قربانی می‌شد.
در تفسیر
آیه ۱۰۳
سوره مائده روایاتی به این مضمون از
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) نقل شده که
عمرو بن لحی چون دین خدا را تغییر داد و در آن
بدعت هایی نهاد گرفتار عذاب الهی شد و پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) در سفر
معراج ، عذاب سخت وی را مشاهده کرد.
اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار؛ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم؛ التفسیر الکبیر؛ جامع البیان عن تأویل آی القرآن؛ الروض الانف؛ فروغ ابدیت؛ کتاب الاصنام (تنکیس الاصنام)؛ لسان العرب؛ مؤلفات جرجی زیدان الکامله؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن؛ معجم البلدان؛ المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام؛ المنمق فی اخبار قریش؛ الموسوعة الذهبیة للعلوم الاسلامیه؛ المیزان فی تفسیر القرآن.
دائرة المعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله «انصاب».
