ام جمیل
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
امّ جمیل همسر
ابولهب و خواهر
ابوسفیان می باشد.
وی عوراء
دختر
حرب بن امیه ، خواهر ابوسفیان و همسر ابولهب
، از دشمنان سرسخت
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)
بود.
او در پی دشمنی با
بنی هاشم و همچون دیگر افراد
بنی امیه و نیز به پیروی از ابولهب - که در رقابت با تیره خویش برای دستیابی به ریاست
کعبه و
مکه بود - به ستیز و کینه توزی با پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) پرداخت و سرسختانه آن حضرت را می‌آزرد.
گفته‌اند که برای آزار
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و باز داشتن او از رفتن به
نماز ، خار و خاشاک بر سر راه وی می‌ریخت
. در پی این کینه توزی،
خداوند در بخشی از
سوره مسد - که در لعن و
نفرین همسرش ابولهب است- ، بی آن‌که از او نامی ببرد، از او با وصف «هیزم کش
دوزخ » یاد کرده است.
خداوند در این
سوره ، پس از سه
آیه درباره ابولهب، امّ جمیل را به دو وصف می‌شناساند که هم جایگاه اجتماعی وی در دنیا و هم بدفرجامی آخرتی اش را می‌نمایاند: «حَمّالَةَ الحَطَب فی جیدِها حَبلٌ مِن مَسَد»
. در این‌که معنای این دو ویژگی چیست سخنان بسیاری آمده است.
در معنای «حَمّالَةَ الحَطَب» وجوهی ذکر شده است:
۱ . برخی برآن‌اند که چون وی
خار و خاشاک را شبانه جمع می‌کرد و آن را بر سر راه
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) می‌ریخت ازاین رو حَمّالَةَ الحَطَب خوانده شده است
.
۲ . برخی دیگر «حَطَب» (
هیزم ) را کنایه از سخنان فتنه انگیز و آتش افروز دانسته‌اند و چون امّ جمیل با سخن چینی میان مردم، آتش دشمنی با پیامبر را می‌افروخت، همچون کسی دانسته شده که با جمع کردن چوب آتش برمی افروزد
۳ . مراد آن است که او گناهان خویش را در دشمنی با رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) بر دوش می‌کشید.
فخر رازی این معنا را از
ابومسلم و
سعید بن جُبَیْر نقل می‌کند،
به هرروی همه معانی بیان شده، از دشمنی و کینه توزی امّ جمیل با پیامبر حکایت دارد.
در تفسیر «فی جیدِها حَبلٌ مِن مَسَد» نیز مطالبی آمده است.
برخی آیه را حاکی از وضعیت ام جمیل در
آخرت می‌دانند؛ یعنی وی در آنجا،
زنجیری از
آهن به گردن دارد و در زیر و بالای او
آتش است
.
از
مجاهد نقل است که مراد از «مَسَد» آهن است،
عروة بن زبیر می‌گوید: مراد زنجیری است که ۷۰
ذرع طول دارد و بر گردنش خواهد بود
.
ماوردی برای این وصف، ۷ وجه ذکر می‌کند:
۱ . از عُرْوَة بن زبیر که مراد زنجیری از آهن است
زنجیر را مسد می‌گویند چون پیچیده شده است.
۲ .
لیف خرمای بافته شده را مسد گویند.
۳ . از حسن نقل است که آن
ریسمانی رنگارنگ، (قرمز و زرد) است که برای زیبایی به گردنش می‌انداخت و از باب سرزنش بدان خوانده شد.
۴ . از قتاده نقل است که مراد از آن
گردنبندی از
گوش ماهی دریایی است که به داشتن آن سرزنش شده است.
۵ . مراد گردنبندی از
گوهر گرانبها بود که خود می‌گفت: آن را در دشمنی با
محمّد صرف می‌کنم آن گردنبند در
قیامت عذابی به گردنش خواهد بود.
۶ . این وصف اشاره به خواری او دارد؛ یعنی وی چنان به
شقاوت و پستی پیشین خود گره خورده و از ایمان بریده که گویی به گردنش ریسمانی گره خورده است.
۷ . چون او وبال کفر خویش را بر دوش می‌کشد به مانند آن است که
آتش گیره عذاب خود را حمل می‌کند
.
به هر حال ام جمیل وقتی از نزول آیات در مذمت خود خبر یافت،
سنگی برداشت و به سراغ
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) رفت، تا او را از پای درآورد
؛ اما چون نزد آن حضرت رفت، خداوند میان وی و پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) پرده ای افکند که نتوانست آن حضرت را ببیند
؛ گویا پس از این قضایا، ام جمیل برای
انتقام از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و آزردن او، از دو فرزندش عُتْبه و مُعتَّب خواست تا دختران آن حضرت را که به همسری داشتند،
طلاق دهند، و آنان نیز چنین کردند
.
طبری بر پایه روایتی بر آن است که وقتی او آیه را شنید، گفت:به چه چیزی هجوم می‌کند؟ آیا تاکنون مرا دیده‌اید که چوبی حمل کنم، در حالی که در گردنم ریسمانی از پوسته نخل باشد، آن گونه که
محمّد می‌گوید؟ سپس نزد پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) آمد و گفت: «إِنّ ربّک قلاک و ودّعک». خداوند در پاسخ به او آیات ۱-۲
سوره ضحی را فرو فرستاد: «والضُّحی والَّیلِ اِذا سَجی ما ودَّعَکَ رَبُّکَ و ما قَلی
سوگند به روشنایی روز، سوگند به شب چون آرام گیرد (که) پروردگارت تو را وانگذاشته و
دشمن نداشته است» .
برخی مفسران در فرجام او می‌گویند: همانند همسرش گرفتار عذاب الهی شد و با همان
ریسمانی که همواره برگردن می‌آویخت به هلاکت رسید
.
۱) انساب الاشراف؛
۲) بحرالعلوم، سمرقندی؛
۳) التعریف و الاعلام؛
۴) التفسیر الکبیر؛
۵) جامع البیان عن تأویل آی القرآن؛
۶) السیرة النبویه، ابن هشام؛
۷) مجمع البیان فی تفسیرالقرآن؛
۸) المیزان فی تفسیرالقرآن؛
۹) النکت و العیون، ماوردی.
دائرة المعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله «ام جمیل».
