الوسیلة إلی نیل الفضیلة (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مؤلف كتاب الوسيلة إلى نيل الفضيلة عماد الدين، ابو جعفر دوّم،
محمد بن علی بن حمزه طوسی مشهدى، معروف به ابن حمزه( زنده تا ۵۸۵ ق) است. اين كتاب از كتب فقهى معروف قدماء و از بهترين آثار ابن حمزۀ طوسى( قده) مى‌باشد.
ابن حمزۀ طوسى، معروف به عماد الدين طوسى، از اكابر فقهاى
امامیه در سدۀ ششم هجرى مى‌باشد. بعضى او را هم‌طبقۀ شاگردان
شیخ طوسی دانسته و برخى دورۀ او را از اين هم متأخرتر دانسته‌اند. كتاب معروف او در
فقه « الوسيلة إلى نيل الفضيلة» نام دارد و به همين جهت او را« صاحب وسيله» نيز گفته‌اند و چون زندگى او معاصر با شيخ طوسى يا پس از او بوده است، با توجه به جنبۀ فقاهت او، به ابو جعفر ثانى يا ابو جعفر متأخر مشهور است.( چون كنيۀ شيخ طوسى نيز ابو جعفر بوده است) .
اگر چه مؤلف آثار فقهى ديگرى همچون« الواسطة»،«
الرائع في الشرائع»، و« مسائل ابن حمزة» را تدوين نموده است. اما اين كتاب از همان ابتداى نگارش مورد توجه فقهاى عظام واقع شده و در بيشتر آثار تأليف شده پس از عصر مؤلف از آن نقل قول شده است و حتى در قرن هفتم هجرى از كتب رايج و مورد استفاده در
بغداد بوده و از شأن و منزلت خاصى برخوردار بوده است.
كتاب الوسيلة يك دورۀ كامل فقه فتوايى از كتاب
طهارت تا ديات مى‌باشد و شبيه به رساله‌هاى عمليۀ متداول در زمان ما است. اين سبك از فقه كه كتب فقهى بصورت بسيار مختصر و منظم همراه با شماره‌گذارى فروع فقهى به منظور آسان شدن فراگيرى و حفظ و ضبط فروع فقهى براى خوانندگان تدوين مى‌شود.
از زمان
سید مرتضی ( م ۴۳۶ ق) با نگارش«
جمل العلم و العمل »
آغاز شده و سپس با نگارش«
المراسم »
بوسيلۀ
ابو یعلی سلاّر بن عبد العظیم ( م ۴۴۸ ق) و«
الجمل و العقود »
توسط شيخ ابو جعفر طوسى( قده)( م ۴۶۰ ق) و« الوسيلة» توسط مؤلف ادامه يافته است.
مؤيد اين مطلب اين كه مؤلف در كتاب
حج در بحث رمى جمرات از كتب سه فقيه بزرگوار قبل از خود استفاده و به آنها
استناد نموده است.
همچنان كه در خطبۀ كتاب آمده است هدف مؤلف، تدوين كتاب فقهى جامعى بوده است كه در ضمن عبارت‌هاى روان و نظم و ترتيب مباحث آن، خواننده را با تمام
احکام شرعى مورد نياز آشنا گرداند.
از تاريخ تأليف كتاب اطلاع دقيقى در تراجم موجود نيست و همين‌طور زمان تولد و وفات وى نيز بطور دقيق مشخص نيست بنابراين نمى‌توان تاريخ دقيق تأليف را مشخص كرد اما با توجه به مطلبى كه در
الذریعة آمده است كه تا سال ۵۸۵ ق هنوز زنده بوده است و به دليل اعتبار علمى كتاب در نزد فقهاى بزرگ و متن پر محتوا و دقيق آن، احتمالا اين كتاب در اواخر عمر شريف ايشان يعنى حدود سال‌هاى ۵۶۵ تا ۵۸۵ تأليف شده است.
كتاب براى اولين بار در ضمن كتاب
جوامع الفقهیه در سال ۱۲۷۶ ق چاپ شده است و سپس توسط استاد
عبد العظیم بکاء در دانشگاه
نجف اشرف تصحيح و چاپ شده است.
كتاب موجود در سال ۱۴۰۸ ق در چاپخانۀ خيام در
قم چاپ شده است. ناشر كتاب كتابخانۀ
آیة اللّه عظمی نجفی مرعشی است و محقق و مصحح آن
شیخ محمد حسون مى‌باشد.
در الذريعة دو نسخه كه يكى به خط
حسین بن علی أوالی است و در سال ۱۰۳۸ ق نوشته شده است و ديگرى نسخه‌اى كه در كتابخانۀ آية اللّه عظمى نجفى مرعشى ديده است،
اشاره شده است.
در كتاب
مقدمه‌ای بر فقه شیعه به ۱۳ نسخه از كتاب اشاره شده است كه عبارتند از:
- نسخۀ كتابخانۀ دانشگاه تهران، نوشته شده در سال ۶۳۱ ق، - نسخۀ كتابخانۀ آية اللّه عظمى نجفى مرعشى در سال ۸۹۴ ق، - نسخۀ كتابخانۀ ملى در قرن دهم،
- نسخۀ كتابخانۀ أمير المؤمنين ع در سال ۱۰۳۳، - نسخۀ كتابخانۀ جعفريه در كربلاء در سال ۱۰۳۸ ق، - نسخۀ كتابخانۀ مجلس سنا در سال ۱۱۰۱، - نسخۀ كتابخانۀ دانشگاه تهران در قرن دوازدهم، - نسخۀ كتابخانۀ دانشگاه ملى، - نسخۀ كتابخانۀ آية اللّه حكيم، - نسخۀ كتابخانۀ ملى فارس، - نسخۀ كتابخانۀ آستان قدس رضوى،
- نسخۀ كتابخانۀ آية اللّه مرعشى نجفى( قده)، - نسخۀ كتابخانۀ نواب صفوى.
در صفحات ۲۷ و ۲۸ مؤلف به ۷ نسخه اشاره نموده است كه سه نسخۀ اول در چاپ كتاب موجود مورد استفاده قرار گرفته‌اند. اين نسخه‌ها عبارتند از:
۱- نسخۀ خطى كتابخانۀ مركزى دانشگاه تهران به خط
حسین بن علی بن سعید در دمشق با شمارۀ ۷۰۰ كه در سال ۶۳۱ ق نوشته شده و با رمز« م» مشخص شده است.
۲- نسخۀ كتابخانۀ آية اللّه عظمى نجفى مرعشى( قده) با شمارۀ ۲۹۱ كه در سال ۸۹۴ ق نوشته شده و با رمز« ش» مشخص شده است.
۳- نسخۀ دار الكتب الوطنية در تهران( كتابخانۀ ملى) با شمارۀ ۱۷۹۹ كه در قرن دهم نوشته شده و با رمز« ط» مشخص شده است.
۴- نسخۀ ديگرى از كتابخانۀ آية اللّه عظمى نجفى مرعشى( قده) با شمارۀ ۲۲۱۹ كه در سال ۱۲۴۷ ق نوشته شده است.
۵- نسخۀ كتابخانۀ مجلس سنا در تهران، كه در سال ۱۱۰۱ ق نوشته شده و در فهرست كتاب‌ها، جلد ۱ صفحۀ ۶۴ وجود دارد.
۶- نسخۀ كتابخانۀ امام امير المؤمنين عليه السلام در نجف اشرف كه در سال ۱۰۳۳ ق نوشته شده است.
۷- نسخۀ كتابخانۀ مدرسۀ نواب صفوى در
مشهد مقدس.
از بين ۷ نسخه، سه نسخۀ اول براى تصحيح و تحقيق كتاب مورد استفاده قرار گرفته‌اند كه نسخۀ اول يعنى نسخۀ كتابخانۀ مركزى دانشگاه تهران به عنوان نسخۀ اصل مورد استفاده قرار گرفته است.
مباحث مطرح شده عبارتند از كتاب‌هاى: عبادات، صلاة، زكاة، خمس،
اعتکاف ، حج، جهاد قضايا و احكام آن،
بیع ، نفقات،
نکاح ، طلاق، عتق و تدبير و مكاتبه، ايمان و نذور، كفارات، مباحات، وقوف و صدقات و وصايا و هبات، مواريث، جنايات، احكام قتل و شجاج و متعلّقات آن مثل
قصاص ، ديات، قسامه و غير آن.
اگر چه مؤلف به تقسيم‌بندى كلى مباحث فقهى به عبادات، عقود، ايقاعات و احكام نپرداخته است، امّا در ابتداى كتاب قسمت كلى عبادات را ذكر نموده است و همين‌طور در آخر كتاب نيز مباحث كتاب جنايات، و قتل و
شجاج را با عنوان احكام ذكر نموده است.
از نكات عجيب در تقسيم‌بندى مباحث كتاب اين كه، در حالى كه مبحث عبادات به تنهايى بحث مستقلى نيست بلكه عنوان عامى است كه شامل مباحث صلاة، زكاة، خمس، صوم، حج، و
جهاد مى‌شود امّا به صورت كتاب مستقلى ذكر شده است.
از طرفى مباحثى در ذيل اين عنوان مطرح شده است كه معلوم نيست چه خصوصيتى براى ذكر آنان وجود داشته است در ابتداى كتاب اين گونه آمده است: عبادات الشرع عشر، الصلاة و الزكاة و الصوم و الحج و الجهاد و غسل الجنابة و الخمس و الاعتكاف و العمرة و الرباط.
روشن نيست كه
غسل جنابت چه خصوصيتى داشته است كه از بين انواع طهارت ممتاز شده و به عنوان عبادت ذكر شده است.
از طرفى مباحث مربوط به
عمرة كه به عنوان قسمتى از كتاب حج ذكر شده معلوم نيست كه به چه دليلى با عنوان مستقل در عبادات دهگانه ذكر شده است.
همين‌طور عنوان
الرباط و مباحث مربوط به آن در كتاب اصلا مطرح نشده است. از ديگر نكات عجيب تقسيم‌بندى مباحث كتاب با عناوين باب، فصل و كتاب است.
مؤلف مباحثى مثل
اجاره را كه در ضمن كتاب بيع، در سه صفحه بحث نموده است و يا شفعه، مزارعه، و مساقاة را تحت عنوان باب مطرح نموده است.
امّا مباحث
خمس و اعتكاف را كه آنها را نيز در سه صفحه مطرح نموده با عنوان كتاب ذكر نموده است.
در همان حال
جعاله ، قرض، دين و نظائر آن را با عنوان« فصل» مطرح نموده است.
بنظر مى‌رسد نتيجۀ اين نحوه تقسيم‌بندى مباحث در نهايت براى خواننده ايجاد مشكل و سردرگمى خواهد داشت.
در كتاب البيع نيز مباحث مختلفى را با عناوين باب يا فصل ذكر شده است كه عبارتند از:
شفعه ،
احتکار ،
قراض،
رهن،
اجاره،
مزارعه ،
مساقاة ،
قرض، دين،
ودیعه ،
عاريه، غصب،
لقطه، ضمان،
کفاله ، صلح و اقرار.
از ديگر نكات عجيب اين كه در ضمن فصل
اقرار از كتاب البيع، بعضى از مباحث كتاب شهادت بصورت مختصر مطرح شده كه هم‌سنخ با مباحث بيع نيست.
همين‌طور كتاب
نفقات كه معمولا در ضمن كتاب نكاح مطرح مى‌شده، در اين كتاب قبل از نكاح آورده شده است.
كتاب‌هاى خمس و
زکاة در اين كتاب به روش متعارف در فقه قدماء، مقدم بر كتاب صوم شده است ولى كتاب خمس بر خلاف ساير كتب قدما، به صورت مستقل مطرح شده است.
كتاب مباحات نيز كه عنوان جديدى است شامل مباحث
صید و ذبائح،
اطعمه و اشربه و ملبوسات مى‌باشد.
اگر چه در تقسيم‌بندى مباحث كتاب با عناوينى همچون« باب»،« فصل» و« كتاب» اشكالاتى وجود دارد امّا دسته‌بندى و تقسيم‌بندى منظم و منضبط مباحث كتاب و شماره‌گذارى آنها از مهم‌ترين ويژگى‌هاى كتاب مى‌باشد.
از ديگر ويژگى‌هاى كتاب توجه مؤلف به كتب فقهى همچون« جمل العلم و العمل»، و«
الانتصار » سيد مرتضى( قده) و« المراسم» ابو يعلى سلاّر بن عبد العزيز و« النهاية» و« الجمل و العقود» و ساير كتاب‌هاى شيخ طوسى( قده) و گاهى نيز«
المقنعة » شيخ مفيد ( قده) و«
المقنع »
شیخ صدوق است.
وى در بسيارى از مباحث به نظريات اين بزرگواران و نام آنان تصريح و يا اشاره نموده است.
به عنوان مثال در كتاب حج: و الرمي واجب عند أبي علي، مندوب إليه عند الشيخ أبي جعفر رضي اللّه عنهما، و الحذف واجب عند السيد المرتضى رضي اللّه عنه.
در كتاب بيع: قال الشيخ أبو جعفر الطوسي رضي الله عنه
في النهاية، قال الشيخ أبو جعفر الطوسي رحمه اللّه، و قد أطلق الشيوخ رحمهم اللّه تعالى ذلك على الإطلاق، كه اشاره به شيخ صدوق در مقنع و شيخ مفيد و شيخ طوسى دارد، قال أبو يعلى يلزمه الكافّة.
وى در صفحات ۱۴۱، ۱۴۴، ۱۸۰
از سلاّر، در صفحات ۱۸۱، ۲۹۹، ۳۲۶
از سيد مرتضى و در صفحات ۱۸۱، ۲۴۸، ۲۵۷، و ۲۹۹
از شيخ طوسى و در صفحۀ
از
شیخ مفید مطالبى را نقل قول مى‌نمايد. بنابراين سبك تدوين و نگارش كتاب برگرفته از
فقه مخصوص و بخصوص فقه مختص و كلاسيك مى‌باشد.
علاوه بر فقهاى بزرگ كه مؤلف از آنان نقل قول مى‌كند گاهى به صورت اجمالى نظريه‌اى را كه ذكر نموده يا روايتى را بدون ذكر سند بيان مى‌نمايد به عنوان نمونه: انفسخ نكاحها على قول بعض الأصحاب، روى بعض أصحابنا يعني ابن براج، المندوب ثمانية و عشرون غسل يوم الجمعة، روى انّه سنّة واجبة.
اگر چه كتاب الوسيلة مجموعه‌اى از نظريات و افكار بديع مؤلف مى‌باشد امّا در اينجا به ذكر چند نمونه اكتفا مى‌شود: مؤلف
نماز جمعه و
نماز عیدین را با حفظ شرايط آن
واجب مى‌داند.
در بحث مصرف خمس در زمان غيبت
امام معصوم عليه السلام مى‌نويسد: و إذا لم يكن الإمام حاضرا فقد ذكر فيه أشياء، و الصحيح عندي أنه يقسم نصيبه على مواليه العارفين بحقّه من أهل الفقر و الصلاح و السداد.
در بحث سلام نماز مؤلف به پيروى از سيد مرتضى( قده) و
ابو الصلاح حلبی و
یحیی بن سعید حلی ، نظريۀ وجوب
سلام در نماز دو ركعتى را انتخاب مى‌كند و برخلاف شيخ طوسى در نهايه و
استبصار و الجمل و العقود و ابن ادريس كه قائل به
استحباب هستند نظر مى‌دهد.
طرح عناوين« قرض» و« واجب» در طهارة كبرى( غسل) از ديگر نظريات وى مى‌باشد او پس از تقسيم غسل‌ها به چهار نوع فرض، واجب، مختلف فيه و مندوب مى‌نويسد فالفرض واحد و هو غسل الجنابة، و الواجب ثلاثة غسل الحيض و الاستحاضة و النفاس.
در اكثر عبارت‌هاى كتب
تراجم در مورد مؤلف اين گونه آمده است: إنه فقيه عالم واعظ، له تصانيف منها كتاب الوسيلة.
الذریعة : الواسطة من أجلّ المتون الفقهيّة المعوّل عليها كأخته الوسيلة.
الوسیلة إلی نیل الفضیلة نویسنده:ابن حمزة الطوسی
نرم افزار جامع فقه أهل البيت عليهم السلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی
