المسائل الناصریات (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
المسائل الناصریات نوشته شریف مرتضی، شرح و تصحیح کتاب الفقه الناصریة است.
«الناصریات»، «المسائل الطبریات»، «المسائل الناصریات»
سید ابو القاسم علی بن حسین موسوی بغدادی، معروف به شریف مرتضی یا
علم الهدی (م ۴۳۶ ق).
کتاب مسائل الناصریات همان طور که از نام آن مشخص است شرح و تصحیح کتاب
الفقه الناصریة تالیف سید ابو محمد حسن بن علی اطروش دیلمی، ملقب به
ناصر کبیر (م ۳۰۲ یا ۳۰۴ ق)،
جد مادری سید مرتضی «قده» است.
این کتاب از مشهورترین کتب فقهی سید مرتضی است که همچون کتاب «الانتصار» و «
جمل العلم و العمل» در طول قرن‌ها مورد توجه فقهای عظام واقع شده است.
کتاب
فقه ناصریه فتاوای سید ابو محمد اطروش بوده که در کتاب مسائل الناصریات مورد بحث و استدلال واقع شده است و بعضی از فتاوای او پذیرفته شده و بعضی نیز رد شده است.
این کتاب به تبیین فقه مقارنه‌ای بین
مذاهب اسلامی پرداخته و چون پس از سایر کتب فقهی مؤلف مثل «
مسائل الخلاف»، «
تنزیه الانبیاء و الائمة علیهم السلام»، «
العدد» و «
مسائل اصول الفقه» نوشته شده است از اعتبار علمی خاصی برخوردار است.
وسعت اطلاعات و قدرت
اجتهاد و استدلال وی و احاطه به نظریات شایع و نادر مذاهب اسلامی در این کتاب بخوبی مشهود است. کتاب شامل ۲۰۷ مسالۀ فقهی و عقیدتی است که مؤلف در عین اختصار و ایجاز با استناد به
آیات قرآن کریم و
اجماع به بحث پرداخته است.
و همین طور از مباحث اصولی همچون اصل
استصحاب،
عام و خاص،
مفهوم حصر، دلالت امر بر وجوب وفور،
استعمال لفظ در اکثر از معنی و
مشترک لفظی،
اجتماع امر و نهی نیز استفاده نموده است
اگر چه مشهور است که سید حسن بن علی ملقب به ناصر کبیر (جد سید مرتضی)، زیدی مذهب بوده است و لکن بسیاری از
علماء امامیه او را دوازده امامی دانسته‌اند. در کتب تراجم و از آن جمله
اعیان الشیعة و
مستدرکات اعیان الشیعة نظریات علمای بزرگی در این رابطه مطرح شده است.
صاحب اعیان الشیعة نهایتا نتیجه می‌گیرد، و الاصح انه امامی اثنا عشری لقول النجاشی، و سپس عبارتی را از ریاض العلماء نقل می‌کند که: الناصر الکبیر هذا من عظماء الامامیة.
ولی صاحب مستدرکات اعیان این گونه می‌نویسد: و الذی بدا لی من هذه الرسالة ان الاطروش لیس امامیا اثنی عشریا و علی‌ای حال فهو یخالف الامامیة فی الشطر الاکبر من فقهه.
با توجه به نظریات مختلفی که در مورد ناصر کبیر ذکر شده است نمی‌توان بطور مسلم و یقینی وی را
زیدی مذهب دانست زیرا:
۱-
نجاشی وی را دوازده امامی دانسته است.
۲-
شیخ صدوق هر وقت از وی نقل
روایت می‌کند، عبارت قدس الله روحه را ذکر می‌کند.
۳-
سید مرتضی پس از نام او عبارت ترضی عنه، ترحم علیه، کرم الله وجهه را ذکر نموده است و در خطبۀ کتاب این گونه می‌نویسد: و انا بتشیید علوم هذا الفاضل البارع کرم الله وجهه احق و اولی لانه جدی من جهة والدی.
که عبارت تشیید به معنی تحکیم و تقویت می‌باشد و اگر ناصر کبیر زیدی مذهب بوده است تشیید و تحکیم علوم زیدیه برای سید مرتضی معنا نداشته است. در جای دیگر از خطبۀ کتاب این چنین می‌نویسد:
و اما ابو محمد الناصر الکبیر و هو الحسن بن علی، ففضله فی علمه و زهده و فقهه اظهر من الشمس الباهرة و هو الذی نشر الاسلام فی الدیلم حتی اهتدوا به بعد الضلالة و عدلوا بدعائه عن الجهالة، و سیرته الجمیلة اکثر من ان تحصی، و اظهر من ان تخفی، و من ارادها اخذها من مظانها.
این عبارت که در آن، انتشار
اسلام در
دیلم و هدایت مردم به ناصر کبیر نسبت داده شده با زیدی مذهب بودن وی ناسازگار است.
۴- مطلبی که
صاحب ریاض از
شیخ بهایی از کتاب اثبات وجود
امام زمان عجل الله تعالی فرجه نقل می‌کند که وی بعضی از فروعات فقهی را که با مذاهب مختلف هماهنگ بوده ذکر نموده است تا دل‌های آنان به هم نزدیک شده و مردم متفرق و جدا نشوند و به عنوان نمونه این مسائل را ذکر می‌کند جمع بین
غسل و
مسح پاها در
وضو، جمع بین
قنوت امامیه و
شافعیه، توقف و تردید در حلیت
متعه و تحریم آن.
ناصر کبیر در کتابش المسترشد، این
حدیث از
حضرت علی علیه‌السّلام را نقل نموده که: لا تخلوا
الارض من قائم لله بحجیته، اما ظاهر مشهور، او خائف
مغمور.
بنا به آنچه در مستدرکات اعیان الشیعة آمده است: و یظهر مما ورد فی هذه الرسالة من اسماء مؤلفاته الاخری انها جاءت متاخرة عن التالیف تلک المؤلفات فمن تلک المؤلفات کتاب الخلاف، مسائل اصول الفقه، العدد، تنزیه الانبیاء.
بنابراین کتاب باید بین سال‌های ۴۲۰ تا ۴۳۶ تالیف شده باشد.
چاپ سنگی اول آن در ضمن جوامع الفقهیة در سال ۱۲۷۲ ق در ایران بوده است. سپس در سال ۱۴۱۰ ق، در ضمن کتاب سلسلة الینابیع در
بیروت چاپ شده است.
کتاب موجود در سال ۱۴۱۷ ق به وسیلۀ مرکز البحوث و الدراسات العلمیة انتشار یافته است. نظارت بر انتشار آن را محمد واعظ زاده به عهده داشته است.
آقا بزرگ تهرانی در
الذریعة به سه نسخه اشاره نموده است که عبارتند از:
۱- نسخۀ خطی شیخ اکبر،
شیخ جعفر کاشف الغطاء در نزد نوه اش شیخ هادی بن شیخ عباس که در ضمن
جوامع الفقهیة چاپ شده و به آن المسائل الطبریات نام نهاده‌اند همچنان که بصروی در فهرست کتب سید مرتضی آن را به این نام، نامیده است.
۲- نسخۀ کتابخانۀ
آستان قدس رضوی که در سال ۱۰۹۳ نوشته شده است.
۳- نسخه‌ای که در ضمن جوامع الفقهیة چاپ شده است.
در چاپ کتاب موجود از ۵ نسخه استفاده شده است که عبارتند از:
۱- نسخۀ مخزن کتابخانۀ عمومی
دانشگاه تهران که نسخۀ قدیمی و صحیحی است که در سال ۵۷۴ ق نوشته شده و با رمز (د) مشخص شده است.
۲- نسخۀ مخزن کتابخانۀ عمومی مدرسۀ عالی
شهید مطهری در تهران با شمارۀ ۲۵۳۳ که نسخۀ قدیمی و تصحیح شده‌ای است که در سال ۱۲۴۸ ق نوشته شده و با رمز (ط) مشخص شده است.
۳- نسخۀ مخزن کتابخانۀ آیة الله العظمی
نجفی مرعشی در
قم با شمارۀ ۴۳۴۶ و به خط سید تقی بن محمدرضا موسوی که در سال ۱۲۳۶ ق نوشته شده و با رمز (ن) مشخص شده است.
۴- نسخۀ مخزن کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی که در
قرن ۱۲ نوشته شده و با رمز (م) مشخص شده است.
۵- نسخه‌ای که در چاپ سنگی در ضمن کتاب جوامع الفقهیة چاپ شده و به خط محمدرضا بن عبدالله خوانساری در سال ۱۲۷۶ ق است و با رمز (ج) مشخص شده است.
کتاب شامل کتاب‌های
طهارت،
صلاة،
زکاة،
صیام،
حج،
طلاق،
بیوع،
شفعه،
رهن،
غصب،
دیات،
ایمان،
فرائض،
قضاء و مسائل متفرقه است.
کتاب طهارت شامل ۶۴ مساله است که مباحث اقسام آبها،
اجزاء وضو،
انواع نجاسات،
مبطلات وضو،
انواع غسل و
تیمم را در بر دارد.
در کتاب صلاة، مباحث مقدمات
نماز،
اوقات نماز،
اجزاء نماز،
شکیات نماز،
نماز مسافر،
نماز خوف،
نماز عید فطر و
قربان،
نماز خورشید گرفتگی،
نماز استسقاء و
نماز میت آورده شده است.
در کتاب طلاق نیز
طلاق خلع و
لعان بصورت بسیار مختصری مطرح شده است.
در کتاب قضاء نیز فقط یک مساله مطرح شده است.
در کتاب زکاة و بطور کلی در کتاب، مباحث
خمس مطرح نشده است.
کتاب مسائل الناصریات دارای ابعاد و خصوصیات متعدد و مفیدی است که در این مختصر بررسی تفصیلی آن امکان ندارد با این حال به چند مورد آن اشاره خواهد شد.
یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های کتاب طرح
فقه مقارن بین مذاهب مختلف اسلامی است تا جایی که مثلا ۸۱ مورد از موارد وفاق بین
زیدیه و دوازده امامی نظیر مسالۀ ذکر «حی علی خیر العمل» در
اذان و
اقامه را ذکر نموده است.
این خصوصیت از طرفی نشانگر احاطۀ وسیع مؤلف به نظریات مذاهب اسلامی و از طرفی باعث آشنایی با نظریات آنان می‌گردد.
از دیگر ویژگی‌های کتاب طرح مسائل فقهی به صورت استدلالی است. اگر چه در این کتاب نیز نظیر الانتصار، اجماعات یکی از دلایل اصلی سید مرتضی در اثبات نظریات فقهای امامیه می‌باشد اما بر خلاف الانتصار صرفا به استدلال‌های مختصر و اشاره گونۀ اصولی نپرداخته است بلکه بصورت مفصل از
علم اصول فقه در این کتاب استفاده شده است که بعضی از آنان عبارتند از:
۱- استعمال لفظ در اکثر از معنی و وجود مشترک لفظی: و لفظه (الی) قد تستعمل فی الغایة و تستعمل ایضا بمعنی مع و کلا الامرین حقیقة.
۲- استصحاب: و کل هذه الاخبار توجب اطراح الشک و البناء علی الیقین.
۳- عام و خاص: و لفظ النساء عام فی الحوامل و غیر الحوامل، ظاهر هذه الآیة یقتضی عموم الامر الذی هو الوجوب لکل الاحوال.
۴- استفاده از حقیقت لغوی و شرعی و عرفی: و قد علمنا ان الخف لا یسمی رجلا فی لغة و لا شرع و لا عرف.
۵- عدم التفصیل در مسالۀ ازالۀ نجاسات با آب مطلق: فامر بتطهیر الثوب و لم یفصل بین الماء و غیره.
۶- مفهوم حصر: در رابطۀ با مفهوم حصر نسبت به لفظ (انما)
۷- استناد به کلام اهل لغت: و لا خلاف بین اهل اللغة فی ان اسم الاهاب یتناول الجلد فی سائر حالاته.
۸- استناد به ظاهر آیات قرآن کریم: و ظاهر هذا الکلام یقتضی ان السفر و المرض یجب معها القضاء.
۹- استناد به
خبر واحد در صورتی که نص باشد: و هذا نص صریح فی موضع الخلاف.
۱۰- بحث اجزاء و اجتماع امر و نهی و این که نهی آیا اقتضاء
فساد دارد و حتی در این مساله مؤلف به نظر اصولیین دیگر می‌پردازد و می‌نویسد: و ذکر بعض محصلی من تکلم فی اصول الفقه.
۱۱- دلالت امر بر وجوب و فور: و قد دللنا علی هذه الجملة فی مواضع من کلامنا فی اصول الفقه و بینا ان الصحابة و التابعین،... یحملون اوامر الشرع فی الاحکام الشرعیة من کتاب و سنة علی الوجوب و الفور.
از دیگر خصوصیات کتاب، اختصار و دوری از تطویل و زیاده گویی است که در خطبۀ کتاب نیز به آن اشاره دارد:
و اوردنا فی کل مسالة علی اختصار و اقتصار ما یکفی فی العلم بها و الاطلاع علی مکنونها و التفرقة بین صحتها و باطلها لانا لو قصدنا الشرح و البسط و الاستیفاء لخرج هذه المسائل فی اضعاف کثیرة.
در جای دیگر علت اختصار کتاب این گونه بیان شده است: الزمان یضیق عنه، و الشغل یمنع منه، و ایثار سرعة عود جواب المسائل اوجب بلوغ الغایة فی الاختصار.
با توجه به این که مسائل الناصریات شرح و تصحیح و تهذیب کتاب فقه الناصریه می‌باشد مؤلف بالتبع آن، مسائلی را که صرفا در مذهب
اهل تسنن آمده است ذکر نموده است اما به این نکته تذکر داده است که این مسائل مربوط به فقه امامیه نیست.
به عنوان نمونه در مسالۀ خطای امام
معصوم علیه‌السّلام در بعضی از
احکام و یا
نسیان او که موجب فساد
امامت او می‌شود این گونه می‌نویسد: هذه المسالة لا تتقدر علی مذهبنا، لانا نذهب الی ان الامام یجب ان یکون معصوما من کل زلل و خطاء کعصمة الانبیاء.
از دیگر خصوصیات کتاب اجماعات متفاوتی است که در کتاب مطرح شده است، گاهی اجماع متداول با این عناوین مطرح شده است، اجماع الفرقة المحقة، اجماع الشیعة الامامیة.
ولی گاهی نیز اجماع خاصی مطرح می‌گردد که برای درک معنای آن نیاز به تحقیق وسیع در کتاب‌های مؤلف و نظائر او هست. در مسالۀ ۵ این گونه آمده است: دلیلنا علی صحة مذهبنا الاجماع المقدم ذکره، بل اجماع اهل البیت علیهم السلام.
در مسالۀ عدم جواز امامت
فاسق این گونه آمده است: و علیه اجماع اهل البیت کلهم علی اختلافهم و هذه من المسائل المعدودة التی یتفق اهل البیت کلهم علی اختلافهم علیها.
از طرفی گاهی مؤلف بر خلاف روش متعارف ایشان، برای اثبات مطلبش به اجماع استناد نمی‌کند مثلا در مسائل ۳۱، ۴۲، ۴۳، ۹۷، ۱۴۵ بدون استناد به اجماع نظریات فقهای
شیعه را اثبات نموده است.
و جل مؤلفاته لم یسبق الیها له فی الفقه الناصریات شرح مسائل لجده الناصر.
و در جای دیگر: و هی ۲۰۷ مسائل فیذکر الشریف المرتضی المسالة ثم یبین الحق و یستدل علیه استدلالا مفصل.
مستدرکات اعیان الشیعة: الف فی الفقه المقارن فوازن بین مذهبه محتجا له، و بین المذاهب الاخری محتجا علیها، و له فی ذلک کتب اهمها، الانتصار و الناصریات.
در جای دیگر: و من خیر کتب الدالة علی سعة اطلاعه و اجتهاده کتاباه الناصریات و الانتصار فقد ظهر فیهما مدی المامه بالمذاهب الفقهیة الاسلامیة.
و الناصر هذا هو الذی الف السید المسائل الناصریات و هی مائة مسالة فی تصحیح الکتاب الذی الفه الناصر المذکور فی الفقه.
المسائل الناصریة یا خود الناصریات در فقه و با چندین کتاب دیگر بنام جوامع الفقه در
ایران چاپ، و شرح مسائل جدش ناصر الحق آتی الترجمة است.
- الذریعة ۵، ۲۵۲، ۱۵، ۲۰۱، ۱۶، ۲۹۹، ۲۰، ۳۷۰ و ۳۷۱، ۲۲، ۲۹۹، ۲۴، ۱۶.
- اعیان الشیعة ۱، ۱۴۵، ۵، ۱۷۹ تا ۱۸۲.
- مستدرکات اعیان الشیعة ۵، ۲۷۷ تا ۲۹۶.
- ریاض العلماء ۴، ۱۴.
- روضات الجنات ۴، ۳۰۲.
- ریحانة الادب ۴، ۱۸۷.
- لؤلؤ البحرین، ۳۱۳.
المسائل الناصریات
نرم افزار جامع فقه اهل البیت، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
