الجامع اللطیف (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف،کتابی در تاریخ محلی , فضیلت‌های مکه، تالیف
محمد جارالله
بن محمد بن ابی بکر مکی مخزومی مشهور به
ابن ظهیره (م. ۹۸۶ق.) از
علمای حنفی مذهب است.
ابن ظهیره تاریخ نگار و
فقیه ساکن مکه و مدرس
مسجدالحرام بوده است. او فقه و دیگر دانش‌های دینی را نزد دانشوران و فقیهان مکه مانند
محمد نجمی و
احمد بن عبدالغفار مالکی آموخت.
جز این کتاب و مجموعه
فتاوا ،
کتابی دیگر از او یاد نشده است.
او و اعضای خاندانش را قرشی و نیز مخزومی
لقب داده‌اند
؛ زیرا به ولید
بن مغیرة
بن عبدالله
بن عمر
بن مخزوم قرشی نسب می‌برند.
عنوان «ابن ظهیره» نیز از دوران یکی از نیاکان نویسنده به نام عطیة
بن ظهیرة
بن مرزوق قرشی مخزومی مکی (م. ۶۴۷ق.) برای این خاندان مانده است.
در باره
تاریخ وفات وی در منابع تفاوت دیدگاه به
چشم می‌خورد. برخی تاریخ وفات او را ۹۶۰ق. دانسته و بعضی تنها از زنده بودنش در این سال سخن گفته
و بیشتر منابع معاصر تاریخ وفات او را ۹۸۶ق. دانسته‌اند.
این کتاب بدین انگیزه نگاشته است که
تاریخ محلی
مکه را بدون
تفصیل ممل و
ایجاز مخل در یک جا گرد آورد. برخی محققان این کتاب را به
محمد بن حسین بن ظهیره نسبت داده‌اند؛ اما نویسنده در مقدمه خود را
محمد جارالله
بن ظهیره قرشی مکی حنفی معرفی کرده است.
۱. موضوع کتاب، جز مقدمه آن که در باره فضیلت
دانش و علم آموزی است
، همان مباحث آثار پیشین است که با اختصار و چینشی دیگر سامان یافته‌اند و گاه به مناسبت، مباحث دیگر نیز بازگفته شده است؛ همچون:
فلسفه احکام
،
فقه و
مناسک حج ،
تفسیر روایات متشابه یا دشواریاب
، پرسش و پاسخ در موضوعات گوناگون همانند
علوم قرآنی و عقیدتی و کلامی
، تحلیل نحوی برخی روایات
، و آگاهی‌های روزگار نویسنده
. با این حال، محور مباحث کتاب،
کعبه است؛ زیرا از کعبه آغاز می‌شود
و به اشیاء و مکان‌های پیرامون آن می‌رسد.
۲. نویسنده معتقد است در برخی از آثار تاریخ نگاری، اطاله کلام و اطناب ممل دیده می‌شود. در بعضی نیز مطالب به ایجاز و اختصار ذکر شده، لکن این ایجاز مخل بوده و از مطالب مهمی غفلت شده است. لزوم تالیفی متوسط که در عین لطافت و اعتدال از جامعیت نیز برخوردار باشد، نویسنده را به نگارش الجامع اللطیف ترغیب نمود. این اثر به تصریح صاحبش در واقع گردآوری اخبار و احادیث و فروع فقهی و فواید و لطایفی از مصادر متنوع تاریخی، سیره،
تفسیر و غیر آن است که با تحریر و تقریری جدید ارائه شده است. معمولا پس از نقل اختلاف آراء خود نیز اظهار نظر کرده است؛ و به جهت پیشگیری از اشتباه ناسخین، ابتدای و انتهای آن را با اقول و انتهی مشخص کرده است.ابن ظهیره در
خطبه کتاب، با قدردانی از آثار پیشین، کاستی‌هایی همانند درازسخنی، حجم فراوان، و بی نظمی در چینش مطالب را در آنها به نقد کشیده و ادعا نموده که کتاب او از این کاستی‌ها پیراسته است.
الجامع اللطیف افزون بر اختصار نسبت به آثار کهن اخبار مکه، تمایزهای دیگر نیز دارد. نویسندگان پیشین، مانند
ازرقی(م. ۲۵۰ق.) و
فاکهی(م. به احتمال ۲۷۲-۲۷۹ق.) بیشتر به گزارش اخبار بسنده می‌کردند و به بحث نقادانه در آنها نمی‌پرداختند؛ اما ابن ظهیره در بسیاری از موارد، سخنان متعدد را نقد و نظریه‌ای را تقویت می‌کند
یا گزارش‌ها و آرای گوناگون را با یکدیگر سازش می‌دهد
و حتی به پرسش‌های پوشیده پاسخ می‌گوید؛ چنان که هنگام نقل
روایات ضعیف، توضیح می‌دهد که به سخن علما، عمل به روایات ضعیف در زمینه فضیلت‌ها جایز است.
منابع مهم پسین در موضوع مکه به اثر او استناد کرده‌اند.
تالیف این کتاب در سال ۹۵۰ق. به پایان رسیده است.
ابن ظهیره از منابع پرشمار بهره برده است؛ از جمله: اخبار مکه ازرقی
، اخبار مکه فاکهی
،
صحیح مسلم(م. ۲۶۱ق.)
، مناسک
ابن جماعه(م. ۸۱۹ق.)
،
شفاء الغرام فاسی (م. ۸۳۲ق.)
، و آثار
ابن حجر (م. ۸۵۳ق.)
شماری از منابع ابن ظهیره ماننداخبار مکه ابن شبه (م. ۲۶۲ق.)
و کتاب الوصل و المنی فی بیان فضل منی نوشته
مجدالدین فیروزآبادی شیرازی (م. ۷۱۸ق.)
اکنون موجود نیستند.
کتاب؛ مشتمل بر مقدمه، ۱۰ باب و یک خاتمه است.
در مقدمه در رابطه با فضیلت
علم سخن گفته است. ابواب به توصیف
کعبه و فضیلت آن
مکان شریف و مقام و
مسجدالحرام و مطالب دیگری اختصاص یافته است. در خاتمه نیز اماکن و مشاهد مکه ذکر شده است. عناوین فصل‌های ده گانه کتاب عبارتند از:
۱. کعبه.
۲.
آیات و
روایات در عظمت و فضیلت کعبه.
۳. نوسازی و بازسازی‌های کعبه.
۴. پوشش‌های کعبه.
۵. فضیلت کعبه و نگریستن به آن.
۶. مکه و فضیلت آن.
۷. حرم و فضیلت و
حرمت آن.
۸. فضیلت
مردم مکه.
۹.
چاه زمزم .
۱۰. امیران مکه.
به جز مکان‌های شریفی که در ابواب مختلف کتاب ذکر شد، موارد دیگری مانند: مولد نبی مکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و
فاطمه زهراء و مساجد و مقابر وجود دارد که در خاتمه به آنها پرداخته شده است.
در مقدمه
آیات فراوانی در فضیلت علم و
عالم ذکر شده است. سپس به کثرت روایات اشاره و با نقل تعدادی از آنها بر افضلیت
علما بر
شهدا تاکید کرده است. در ادامه اقوال
حکما را با ذکر اشعاری بیان کرده و با درخواست
علم نافع از
خداوند به پایان برده است.شهر مکه به جهت اینکه کعبه شریف و بیت الله الحرام در آن واقع شده و ادله فراوانی که از کتاب و
سنت بر فضیلت آن وارد شده، مورد توجه ویژه تاریخ نگاران اسلامی بوده است. در مقدمه کتاب از ابو الولید الازرقی و از تقی الدین فاسی مکی به عنوان دو تن از اجله متقدم و متاخر در این زمینه نام برده شده و از آثار این بزرگان به نیکی یاد شده است.
به تصریح آیات
قرآن، کعبه اولین خانه‌ای که برای مردم ایجاد شده است،
علی علیه‌السّلام در تبیین معنای
آیه، کعبه را اولین محل
عبادت می‌دانند. روایتی نیز از
اباذر نقل شده که به نقل از
پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم اولین
مسجد را مسجد الحرام دانسته است. مسئله
قبله و تحویل آن از
بیت المقدس به مسجد الحرام و همچنین وجوه تسمیه
بیت الحرام به کعبه و
بیت العتیق از دیگر مطالب است که مورد بحث واقع شده است.
در بخش ابتدایی این باب با عنوان مطلب مهم تذکری در رابطه با
مسح و
تقبیل مقام داده شده است که اگر چه سنت نیست؛ اما انجام آن به قصد تبرک منعی ندارد. پس از آن نیز لفظ فتامل آمده است که ظاهرا تعریضی است به کسانی که این عمل را شرک آلود دانسته‌اند. مطلب جالبی که در ادامه دیده می‌شود، اجتهاد عمر
بن خطاب درباره
حجرالاسود است. در منابع
اهل سنت چنین آمده است که عمر حجرالاسود را بوسید و گفت: به
خدا سوگند که می‌دانم که تو سنگ هستی و سود و زیان نمی‌بخشی. در روایت آمده است که
علی بن ابی طالب علیه‌السّلام به عمر گفت: «بلی همانا سود و زیان می‌بخشد... از رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم شنیدم که فرمود: روز
قیامت حجرالاسود را می‌آوردند و برای کسی که با
توحید او را بوسیده است،
شهادت می‌دهد». پس عمر همان جمله‌ای را که در منابع مختلف با تعبیرات گوناگون ذکر شده، بر زبان جاری ساخت: خیری در زندگی قومی که تو در میان آنها نیستی نیست، ای اباالحسن. در روایت دیگر چنین آمده:
خداوند مرا را با مشکلی که ابن ابی طالب در آن حاضر نباشد، زنده نگذارد.
در ادامه این فصل مطالبی درباره
رکن یمانی، ملتزم، مستجار و تعجیل عقوبت برای کسی که قصد بدی به بیت الحرام داشته باشد و مطالب دیگری آمده است.
در اینکه کعبه اولین بار توسط چه کسی بنا شده است در منابع، مختلف ذکر شده است. در روایتی از
علی بن الحسین علیه‌السّلام اولین بانیان کعبه ملائکه دانسته شده و سبب ایجاد بیت الحرام توسط آنها بیان شده است. سیوطی در کتاب هایش چنین آورده که جمیع
انبیاء، به جز
هود و
صالح که به امر قومشان اشتغال داشته و پیش از به جای آوردن
حج از
دنیا رفته‌اند، حج کرده‌اند. ذکر ثواب دخول به کعبه و مطالب استطرادی؛ مانند:
ذی القرنین و فضل جده از دیگر موضوعات این باب است.
در این بخش
تطهیر و معطر کردن آن بیت شریف با
مشک و عنبر و اختلاف علمای
اهل سنت در
حلیت یا
حرمت تزئین آن آمده است. در آخر نیز
سدانة البیت که به معنای کلیدداری و انجام اموری؛ مانند سقایت و قیادت و غیره است، تشریح شده است.
این باب با آیاتی از
سوره حج که در آن
طواف به عنوان یکی از فرائض حج مورد تاکید قرار گرفته، آغاز شده است و سپس اخبار فضیلت این عمل و فروعات آن در مذاهب مختلف بررسی شده است. سپس خلاصه‌ای از آنچه در شفاءالغرام الفاسی درباره مواضع نماز گزاردن
رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم اطراف کعبه آمده است. مطالبی نیز درباره
حجر و جهت یابی
قبله از سایر مناطق ذکر شده است.
باب ششم شامل آیات متعدد حاکی از فضیلت این مکان شریف بر سایر اماکن است؛ اما در
صحیح مسلم ، روایتی از قاضی عیاض نقل شده است که مدفن نبی اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم افضل از کعبه است. به عقیده نویسنده مجاورت کعبه بر سایر بلاد برتری دارد؛ اما سکونت در مدینه افضل است. اسامی متعدد مکه نیز زمینه بحث‌های مفصلی را فراهم آورده است که به بخشی از آنها پرداخته شده است.
در این باب آیات و روایات پیرامون مسجد الحرام و آغاز بنای اولیه این مکان شریف و توسعه آن و نیز دیدگاه مذاهب مختلف در رابطه با اعمال ذکر شده است.
در منابع اخباری در برتری اهل
مکه بر سایر بلاد وارد شده است. نویسنده معتقد است که این اخبار عمومیت دارد و در مقام امتنان، صالح و طالح اهل این شهر را در بر می‌گیرد. او سپس این اخبار را حمل بر
قریش کرده و با استناد به آیات و روایات در مقام اثبات فضائل این قوم بر می‌آید. در ادامه به عنوان یک موضوع فرعی و استطرادی نسب رسول مکرم
اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و ده تن از
صحابی به همراه مناقب و احوالات آنها ذکر شده است. نکته قابل توجه این است که این نسب شناسی با نام خلفا آغاز شده است و در یک فائده چنین می‌نگارد که در کلام
نبی مکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ، اباعبیده به لحاظ امانت داری و ابوذر به جهت صداقت و علی علیه‌السّلام به لحاظ
قضاوت افضل از
ابوبکر و
عمر هستند.
مطالب این باب؛ مشتمل بر بررسی پیشینه حفر
چاه زمزم و آداب نوشیدن و خواص و عجائب آن و نیز نام‌هایی است که برای آن ذکر شده است. در آخر نیز روایتی جعلی از انس که ابوبکر و عمر را سید کهول اهل
بهشت خوانده است، زمینه بحثی استطرادی را فراهم آورده است و نویسنده در مقام توجیه آن بر آمده است.
در کتب تاریخ نگاری مکه معمولا در پایان اسامی امراء و فرمانروایان این شهر ذکر می‌شود. در این اثر به تصریح نویسنده امرای عهد رسول الله صلی‌الله علیه و آله و سلّم تا سال ۹۴۹ ق. ذکر شده است.ابن ظهیره، به گفته خود، مطالب بخش امیران مکه را که از مهم‌ترین مطالب کتاب است، از کتاب شفاء الغرام فاسی برگرفته و تلخیص کرده و آگاهی‌های دوره بعد را به آن افروده است.
فاسی در معرفی امیران مکه تا ۸۲۹ق. و ابن ظهیره تا ۹۵۰
پیش رفته‌اند.
فهرست امیران مکه و تاریخ حکمرانی آنان به گزارش وی از این قرار است: سید برکات
بن حسن (۸۲۹-۸۴۵ق.) ، سید علی
بن حسن (۸۴۵-۸۴۶ق.) ، سید ابوالقاسم
بن حسن (۸۴۶-۸۵۰ق.) ، سید برکات
بن حسن (۸۵۰-۸۵۹ق.) ، سید
محمد بن برکات (۸۵۹-۹۰۳ق.) ، سید برکات
بن محمد بن برکات (۹۰۳-۹۰۷ق.) ، سید هزاع
بن محمد بن برکات (
ذی حجه ۹۰۷ق. تا نیمه
رجب همان سال)، سید برکات
بن محمد بن برکات (۹۰۷-۹۰۸ق.) ، سید جازان
بن محمد بن برکات (۹۰۸-۹۰۹ق.) ، سید حمیضة
بن محمد بن برکات (۹۰۹-۹۱۰ق.) ، سید قایتبای
بن محمد بن برکات (۹۱۰-۹۱۸ق.) ، سید برکات
بن محمد بن برکات (۲۱
صفر ۹۱۸ق. تا
شعبان همین سال)، فرزند او سید ابونمی که از آن پس تا سال۹۳۱ق. در حکمرانی شریک او بود، سید ابونمی
بن برکات (۹۳۱-۹۴۶ق.) و فرزند او سید
احمد که از سال ۹۴۷ق. شریک او در حکمرانی گشت.
از این بخش کتاب، جز نام امیران مکه، آگاهی‌های سودمند دیگر نیز می‌توان به دست آورد؛ همچون: به
ولایت رسیدن طغتکین برادر صلاح الدین یوسف به سال ۵۸۱ق. و منع او از گفتن «حی علی خیر العمل» در
اذان مسجدالحرام
که نشان می‌دهد در آن هنگام، شیعیان در مکه فراوان بوده و نفوذی چشمگیر داشته‌اند.
«خاتمه» کتاب که در بخشی جدا گانه سامان یافته، به معرفی مکان‌های مقدس و خانه‌های محترمی می‌پردازد که در مکه شایان زیارت هستند؛ همچون: محل تولد
پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم
،
خانه حضرت خدیجه (س) یعنی محل تولد فرزندان پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم که «مولد فاطمه» نیز خوانده می‌شود
، مساجد مشهور
، کوه‌های مبارک مکه
، و مقابر شایسته
زیارت همانند آرامگاه معلات یا
قبرستان ابوطالب .
شیوه ارائه مطالب بدین گونه است که پس از ذکر اقوال مختلف، با اقول یا قلت نظر خود را نیز ذکر می‌کند و با عباراتی مانند فائده یا تنبیه توضیحاتی را می‌افزاید. مباحثی را نیز استطرادا می‌آورد.ابن ظهیره مطالب کتاب را به چند دسته تقسیم نموده و هر یک را با عنوانی ویژه خوانده است. برای مثال، بیشتر مباحث اصلی را با عنوان «مطلب»
، مباحث فقهی را با عنوان «فرع» و «فروع»
و گاه با عنوان «مطلب» یا «مطلب مهم»
، مباحث کناری را با عنوان «استطراد»
، و نظر خود را با تعبیر «اقول»
آورده است. نویسنده ذیل موضوعات اصلی کتاب، گاه به مباحث گوناگون تاریخی، جغرافیایی، سنن، آداب، و
احکام فقهی پرداخته است؛ همچون: تغییر
قبله مسلمانان
، معطر نمودن
کعبه ، آن چه در کعبه می‌آویخته و می‌گذاشته‌اند
، پیشینه کلیدداری و
پرده داری کعبه از روزگار پیش از
اسلام تا دوران نویسنده که در آن هنگام بر عهده نوادگان
شیبة بن عثمان بن ابی طلحه (م. ۵۹ق.) بوده است
،
مقام ابراهیم و فضیلت و آداب و سنن آن
، جایگاه معنوی و صفات و اندازه ظاهری
و پیشینه
حجرالاسود و برخی روایات و سنن مربوط به آن همچون
استلام ،
رکن یمانی و ملتزم و مستجار و جای‌های دیگر کعبه و نزدیک آن
، مقام معنوی طواف کنندگان،
نماز طواف و آیات و روایات و مسائل فقهی آن
، مساحت
مطاف و نمازگاه
پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم
، علائم و حکم فقهی
حرم ، نوسازی‌های آن
که شامل مباحث مربوط به دوره زندگانی نویسنده نمی‌شود، بازسازی‌های کعبه
، نسب پیامبر
اسلام صلی‌الله‌علیه و‌آله و سلّم
، نسب و ویژگی‌های ظاهری
عشره مبشره ، پیشینه
زمزم و فضیلت‌ها و خواص
و نام‌ها
و آداب شرب آن
، و یادی از
حضرت ابراهیم و
حضرت اسماعیل (ع) به مناسبت موضوع
زمزم همراه مبحثی روایی و تاریخی در باره فرد «ذبیح».
فردینال ووستنفلد (H. F. Wustenfeld) خاورشناس آلمانی، نخستین بار گزیده‌ای کوتاه از الجامع اللطیف را در جلد دوم مجموعه المنتقی من اخبار‌ام القری (Die chroniken der stadt Mekka) به سال ۱۸۵۸م. در لایپزیک چاپ کرد. او مقدمه ابن ظهیره و گزیده‌هایی از باب‌های هفتم و هشتم و دهم الجامع اللطیف را که شامل گزارش‌هایی از گنبدهای مسجدالحرام و امیران مکه است، در این جلد آورده است.
این چاپ در
لبنان به سال ۱۹۶۴م. افست شد. صورت کامل کتاب بارها چاپ و افست شده است؛ از جمله به سال‌های ۱۹۲۱ و ۱۹۳۸م. در مصر (مطبعة عیسی البابی الحلبی)، ۱۹۷۲م. در لبنان (انتشارات دارالفکر) و مکه (الثقافیه) و دیگر بار در لبنان به سال ۱۹۷۳م. (المکتبة الشعبیه).دکتر علی عمر به سال ۲۰۰۲م. کتاب را با بهره گیری از نسخه چاپی مطبعه عیسی حلبی و نسخه خطی دار الکتب المصریه تصحیح کرد. این تصحیح نخستین بار به سال ۲۰۰۳م. در المکتبة الثقافیة الدینیه در قاهره به چاپ رسید. کتاب دارای خطبه، مقدمه، خاتمه و ۱۰ باب در ۳۴۶ صفحه است که ۳۰ صفحه واپسین آن به فهرست‌ها اختصاص یافته و در قطع وزیری چاپ شده است. علی عمر کوشیده است که در پانوشت‌های کتاب، منابع مطالب را به دست دهد؛ اما بسیاری از آنها را به اخبار الکرام باخبار المسجدالحرام نوشته
احمد بن محمد اسدی (م. ۱۰۶۶ق.) بازگردانده که ده‌ها سال پس از الجامع اللطیف نگارش یافته است.
اخبار الکرام باخبار المسجدالحرام:
احمد بن محمد الاسدی (م. ۱۰۶۶ق.) ، به کوشش حافظ غلام، هندوستان، دار الصحوه، ۱۹۸۵م؛ الاعلام: الزرکلی (م. ۹۶۸۹ق.) ، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۹۹۷م؛ افادة الانام: عبدالله
بن محمد الغازی (م. ۱۳۶۵ق.) ، به کوشش ابن دهیش، مکه، مکتبة الاسدی، ۱۴۳۰ق؛ التاریخ و المؤرخون بمکه:
محمد الحبیب الهیله، مکه، الفرقان، ۱۹۹۴م؛ شفاءالغرام:
محمد الفاسی (م. ۸۳۲ق.) ، به کوشش مصطفی
محمد، مکه، النهضةالحدیثه، ۱۹۹۹ق؛ العقدالثمین فی تاریخ البلدالامین:
محمد الفاسی (م. ۸۳۲ق.) به کوشش فؤادسیر، مصر، الرساله، ۱۴۰۶ق؛ الکنی والالقاب: شیخ عباس القمی (م. ۱۳۵۹ق.) ، تهران، مکتبةالصدر، ۱۳۶۸ش؛ لحظ الالحاظ بذیل طبقات الحفاظ:
محمد بن فهد مکی (م. ۸۷۱ق.) ، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛ المختصر من کتاب نشر النور: عبدالله مرداد (م. ۱۳۴۳ق.) ، به کوشش
محمد سعید و
احمد علی، جده، عالم المعرفه، ۱۴۰۶ق؛ معجم المطبوعات العربیه: الیان سرکیس، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۱۰ق؛ معجم ما کتب فی الحج و الزیاره: عبدالجبار الرفاعی، تهران، مشعر، ۱۴۲۷ق؛ وسام الکرم فی تراجم ائمة و خطباء الحرم: یوسف
بن محمد الصبحی، بیروت، دار البشائر الاسلامیه، ۱۴۲۴ق. Die chroniken der stadt Mekka: Heinrich Ferdinand Wuestenfeld، II، Auszugeaus، lipzig، ۱۸۵۹.
حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، برگرفته از مقاله «الجامع اللطیف».
