التنقیح‌الرائع لمختصرالشرایع (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جمال الدین مقداد بن عبدالله سیوری حلی (م ۸۲۶ ق) معروف به
فاضل مقداد، مقداد سیوری
کتاب التنقیح الرائع لمختصر الشرایع را نوشته است.
این
کتاب یکی از بهترین و مفیدترین شروح مختصر النافع
محقق حلی (م ۶۷۶ ق) است که در آن مباحث مشکل و مجمل
تفسیر و بیان شده‌اند و وجوه اصطلاحاتی هم چون الاظهر، الاشبه، الاصح و نظائر آن تبیین و توضیح داده شده‌اند.
کتاب شرایع الاسلام و مختصر النافع دو
اثر جاودانه محقق حلی از باارزشترین و مهمترین کتابهای فقهی
امامیه هستند که از
زمان نگارش مورد توجه فقهای بزرگ واقع شده که در الذریعة به بیش از صد شرح و حاشیه بر آنها اشاره شده است.
مؤلف در مقدمه کتاب درباره آن می‌نویسد: لم یسبق احد الی مثله فی تهذیبه (الشرایع)، و لم یلحق لاحد فی وضعه و ترتیبه.
کتاب التنقیح الرائع در
زمان خود از نظر استقراء تام کلمات فقهای بزرگی هم چون
سید مرتضی (م ۴۳۶ ق)،
شیخ مفید (م ۴۱۳ ق)،
شیخ طوسی (م ۴۶۰ ق)،
ابن ادریس (م ۵۹۸ ق)،
علامه حلی (۷۲۶ ق)،
شهید اول (م ۷۸۶ ق)، و حتی نظریات
محقق حلی (م ۶۷۶ ق)، در الشرایع و سایر کتابهای وی، کم نظیر است. احاطه مؤلف به تمام آثار شیخ طوسی، علامه حلی و شهید اول و بیان متین و محترمانه اختلاف فتاوایشان در آنها، این کتاب را از اعتبار والایی برخوردار ساخته است.
به
دلیل همین ویژه گیها تقریبا در تمام کتب فقهی و موسوعه‌های فقهی بعد از آن به نظریات مطرح شده در آن استناد و
استدلال شده است. و بزرگانی هم چون ابن طی فقعانی (م ۸۵۵ ق) در الدر المنضود،
محقق کرکی (م ۹۴۰ ق) در الرسائل الکرکی، جامع المقاصد، شیخ ابراهیم قطیفی (م بعد از ۹۴۴ ق) در السراج الوهاج،
شهید ثانی (م ۹۶۶ ق) در
مسالک الافهام، سید محمد عاملی در مدارک
الاحکام،
شیخ یوسف بحرانی (م ۱۱۸۶ ق) در الحدائق الناظره، محمد جواد عاملی (م ۱۲۲۶ ق) در
مفتاح الکرامة، سید علی طباطبائی (م ۱۲۳۱ ق) در ریاض المسائل، محقق نراقی (م ۱۲۴۶ ق)، در مستند الشیعه،
شیخ حسن نجفی (م ۱۲۶۶ ق) در
جواهر الکلام و در اکثر کتب فقهای متاخر از وی به آن استناد و استدلال شده است.
صاحب الروضات درباره آن می‌نویسد: و اما کتابه التنقیح الذی هو فی الحقیقة معلمه الوضیع، فهو امتن کتاب فی الفقه الاستدلالی و ارزن خطاب ینتفع به الدانی و العالی، و فیه من الفوائد الخارجة فی کثیر، و من الزوائد النافجة نبذ حقبر؟
آقا بزرگ تهرانی در الذریعة
درباره آن آمده است:
هو شرح تام من الطهارة الی الدیات فی مجلدین بعنوان قوله قوله ابتدا فیه بمقدمات فی تعریف الفقه و تحصیله و الادلة العقلیة و العمل بخبر الواحد و اقسامه، و تفسیر الاشهر و الاظهر و الاشبه و غیر ذلک من مصطلحات المصنف.
صاحب اعیان الشیعه
به نقل از حسن بن راشد حلی (زنده در ۸۳۰ ق) شاگرد مؤلف می‌نویسد: شرح مختصر النافع شیخنا نجم الدین ابی القاسم بن سعید المسمی ب (النافع)، شرحا اکثر فیه الافادة و اظهر
الاحکام و الاجادة و بلغ الحسنی و زیادة و لا یشبه بغیره من الشروح البتة یعرف ذلک من وقف علیها و علیه.
با توجه به اینکه در پایان جلد ۱ کتاب الوصایا تاریخ پایان آن ۸۱۴ ق ذکر شده است و در پایان
کتاب دیات نیز تاریخ پایان آن ۹
ربیع الاول سال ۸۱۸ ق ذکر شده است بنابر این کتاب در
حدود سال‌های ۸۱۳ ق تا ۸۱۸ ق
تالیف شده است.
در الذریعة
و طبقات اعلام الشیعة
نیز تاریخ پایان آن ۸۱۸ ذکر شده است.
در الذریعة
به نسخه‌ای از عصر مؤلف مربوط به ۸۲۱ ق در
کتابخانه آستان قدس رضوی در نسخه‌ای به خط مولی عبد السمیع بن فیاض اسدی مربوط به ۹۱۸ ق از کتابخانه آستان قدس رضوی و نسخه‌ای در کتابخانه شیخ هادی کاشف الغطاء (م ۱۳۱۶ ق) به خط شیخ محمد بن احمد بن ابی جامع مربوط به ۹۰۹ ق اشاره شده است.
در صفحه ۱۵۲ مقدمه‌ای بر
فقه شیعه نیز به نسخه‌های متعددی هم چون نسخه‌های آستان قدس رضوی مربوط به ۸۲۱ ق، و ۹۱۸ ق، کتابخانه ملک در تهران مربوط به ۸۳۴ ق،
کتابخانه آیة الله مرعشی مربوط به ۸۶۷ ق، مجلس شورای اسلامی مربوط به قبل از ۹۱۶ ق،
مسجد اعظم،
مسجد گوهرشاد و غیر آنان اشاره شده است.
در چاپ کتاب موجود از ۵ نسخه خطی کتابخانه عمومی آیة الله عظمی مرعشی نجفی استفاده شده که عبارتند از:
۱-
نسخه به خط سید حسین بن مرتضی ساروی مربوط به ۸۶۷ ق ۲- نسخه نفیس و خوبی به شماره ۳۱۷۳ که نام نویسنده و تاریخ نگارش آن معلوم نیست ۳- نسخه نفیس دیگری با شماره ۱۷۲۵ که نام نویسنده و تاریخ نگارش آن معلوم نیست ۴- نسخه خطی مربوط به ۹۵۶ ق که نام نویسنده آن مشخص نیست ۵- نسخه مربوط به ۱۱۱۲ ق به خط علی بن احمد بن خمیس احسائی
کتاب موجود به اهتمام سید محمود مرعشی در انتشارات کتابخانه آیة الله عظمی مرعشی در
سال ۱۴۰۴ ق در ۴ جلد چاپ شده است. تحقیق و تصحیح کتاب توسط سید عبد اللطیف حسینی کوهکمری انجام شده است.
در مقدمه پنجم صفحه ۹ و ۱۰ اصطلاحات مورد استفاده در مختصر النافع را به این گونه بیان نموده است.
الاشهر مشهورترین از نظر
روایت الاشبه شبیه‌ترین به آنچه
اصول مذهب از
عمومات ادله و اطلاقات بر آن
دلالت دارد الاصح آنچه که غیر از آن احتمال ندارد.
الاحوط با عمل نمودن به آن،
یقین به
برائة ذمة حاصل می‌شود.
الاکثر قائلین به این نظریه اکثریت دارند الانسب مترادف با الاشبه است الاولی ترجیح دادن یک نظریه یا یک احتمال بخاطر خصوصیتی در آن التردد: آنجائی که به دلیل
تعارض دو دلیل بدون وجود
مرجح تردید حاصل شود.
علی قول: آنجائی که دلیلی برای نظریه‌ای وجود ندارد.
قول مشهور: نظریه‌ای که بین فقهاء مشهور است و اگر چه دلیلی برای آن وجود ندارد.
همچنین فقهائی که نام آنان به صورت مختصر بیان شده معرفی نموده می‌نویسد:
الشیخ هو الطوسی
الشیخین الطوسی مع المفید الثلاثة الطوسی مع المفید مع المرتضی علم الهدی السید المرتضی الخمسة الثلاثة مع ابن بابویه و ابنه محمد المتاخر ابن ادریس وی همچنین در مقدمه ششم صفحه ۱۱ اسامی اساتیدش که به صورت مختصر بیان شده را معرفی می‌نماید و می‌نویسد:
العلامة حسن بن مطهر الشریف سید عمید الدین عبد المطلب بن اعرج حسینی السعید فخر الدین الشهید محمد بن مکی القاضی ابن براج التقی ابو الصلاح العجلی ابن ادریس الحسن ابن ابی عقیل.
در مقدمه کتاب موضوع بحث را مؤلف به دو قسمت کلی تقسیم نموده می‌نویسد:
ان مباحث هذا الشرح تنحصر فی قسمین احدهما ذکر ما فی المسالة من الخلاف و وجهه و وجه الاظهریة و الاشبهیة و الاصحیة و منشا التردد و ما شابه ذلک و ثانی هما- ذکر مسالة مجملة تحتاج الی بیان و تفصیل، او قاعدة تحتاج الی تفریع و تذییل، او ذکر تعریف غیر مذکور، او بیان محترزات ما هو مذکور او تفسیر لفظ نذکر معناه اللغوی و الاصطلاحی کتاب از مقدمه و ۴ قسمت تشکیل شده است. در مقدمه تعریف فقه،
ادله فقهی، بیان انواع روایات از نظر
علم درایة، اصطلاحات موجود در کتاب و غیر آن ذکر شده است.
و ۴ قسمت در ۴ مجلد مطرح شده است در جلد اول قسمت عبادات شامل کتابهای
طهارت،
صلاة،
زکاة،
صوم،
حج،
جهاد است.
جلد دوم در بردارنده قسمت عقود یعنی کتابهای تجارت،
رهن،
حجر،
ضمان،
صلح،
شرکت،
مضاربة،
مزارعة،
مساقات،
ودیعة و
عاریة،
اجاره،
وکالت،
وقوف و
صدقات،
سبق و رمایه، و
وصایا است.
جلد سوم شامل کتابهای
نکاح،
طلاق،
اقرار،
ایمان،
نذور و عهود است.
جلد چهارم شامل کتابهای
صید و
اطعمة و اشربة،
غصب،
شفعة ،
احیاء و موات،
نقطه،
ارث،
قضاء،
شهادات،
حدود و تعزیرات،
قصاص،
دیات است.
در پایان جلد سوم آمده است تم القسم الثالث و هو قسم الایقاعات
فلنشرع فی الرابع و هو
الاحکام. بنظر می‌رسد که صید و ذبائح، احیاء و موات و نظائر آن از قسمت
احکام نباشد.
همانطور که گذشت مهمترین ویژه گی کتاب،
استقراء تام کلمات فقهای قبل از مؤلف است ولی وی صرفا به نقل قول فقهای اکتفا ننموده است بلکه مباحث ارزشمندی از
اصول فقه و
رجال و حتی
لغت را بیان نموده است. به عنوان نمونه می‌نویسد: الرابع اجماع ائمتنا علیهم‌السّلام و هو حجة کما تقرر فی
الاصول،
و یا می‌نویسد، و الروایة المذکورة لا تصلح حجة للشیخ اما اولا فلضعف سماعة.
از دیگر خصوصیات وی
اجتهاد زنده و آزاداندیشی در
نقد و بررسی است تا جائیکه وی گاهی به اصطلاحات
محقق حلی اشکال نموده است به عنوان نمونه در
کتاب الطلاق می‌نویسد:
و الاکثر علی الاول و لم اقف علی روایة تدل علی ذلک فی الامة،
و حینئذ کان ینبغی للمصنف ان یقول علی الاشبه لا الاشهر فانه خلاف اصطلاحه وی همچنین در جلدهای پایانی کتاب گاهی به ابن ادریس اشکال می‌کند و مثلا در بحث کتاب الارث، می‌نویسد، فاولها ابن ادریس بکون القتل غیر عمد و هو وهم منه.
نرم افزار مجموعه آثار محقق حلی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
