اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام از منابع
تاریخ مکه ، نوشته
عبدالکریم قطبی (۹۶۱ـ۱۰۱۶ق.) است.
این کتاب با عنوان اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام دربردارنده آگاهی‌هایی از تاریخ
کعبه و
مسجدالحرام ، تعمیرها و گسترش‌های آن دو و وضع مدارس، مکان‌ها و
مساجد مکه است. اعلام العلماء تلخیص و ذیل کتاب
الاعلام باعلام بیت الله الحرام نوشته
قطب الدین نهروالی ، عموی عبدالکریم قطبی، است.
نویسنده کتاب، اکمل الدین عبدالکریم بن محب الدین نهروالی حنفی مکی مشهور به قطبی به
سال ۹۶۱ق. در احمدآباد
هند زاده شد. او همراه
پدرش به مکه آمد و در آن جا رشد کرد و
معارف اسلامی را آموخت. وی در ۹۸۲ق. مسئولیت
افتای مکه را عهده دار گشت و به جهت داشتن مناصب مذهبی مانند
امامت مقام
حنفی و مدیریت مدرسه سلطان مراد مکه،
دولت عثمانی برایش مقرری ویژه تعیین کرد.
گفته‌اند: مدتی
قاضی یمن بوده است.
برخی از تاریخ نگاران مکه به او القابی چون علامه و مفتی مکه داده‌اند.
از توانایی ذهنی، حافظه قوی، خبرگی در
فقه و
حدیث و
ادبیات ، و نیز مهارتش در خوشنویسی گزارش‌هایی آمده است.
او در گردآوری کتاب کوشا بود. اموال، کتابخانه و آثار علمی عمویش به او رسید.
عبدالکریم دانش‌های اسلامی را نزد استادان گوناگون، افزون بر عموی خود، فراگرفت. از مشایخ او
احمد بن حجر هیثمی و
شیخ عبدالله سندی را می‌توان یاد کرد.
وی در ۱۰۱۴ق.
وفات یافت و در مقبره معلات مکه دفن شد.
جز اعلام العلماء، اثری حدیثی در شرح
صحیح بخاری با عنوان النهر الجاری
علی صحیح البخاری به وی نسبت یافته است.
او نام کتابش را در مقدمه، اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام یاد کرده است.
برخی نام آن را تاریخ البلد الحرام آورده‌اند.
این کتاب بر پایه تدوین و تبویب متن اصلی در ۱۰ باب و یک خاتمه تنظیم شده است:
۱. در باب نخست، وصفی کوتاه از موقعیت جغرافیایی مکه و حرم آمده است. در روزگار عبدالکریم قطبی، از بالای
کوه ابوقبیس بیشتر خانه‌های مکه دیده می‌شده و آغاز و پایان شهر، باب معلات و باب شبیکه، دو
دروازه مکه، بوده است. به گفته او، این دو دروازه ۴۱۷۲
ذرع فاصله داشته‌اند.
۲. در باب دوم، گزارشی از تاریخ
کعبه و بناهای گوناگون آن، تعمیرها و هدایا و خدمات حکمرانان وآویزه‌های آن آمده است.
از جمله آن‌ها اشاره به ارسال صره رومی، قنادیل، گوهرهای آراسته، نوشته‌ای به خط مراد خان عثمانی، و توضیح چگونگی دریافت هدایا به دست مسئولان حرم
است. او می‌افزاید که حج گزاری سلطان مراد خان عثمانی به سال ۹۹۷ق. انجام پذیرفته است.
۳. باب سوم به
تاریخ و افزوده‌های مسجدالحرام اختصاص یافته است.
۴. باب‌های چهارم و پنجم به گسترش مسجدالحرام به دست
خلفای عباسی و شکل گیری درها و ستون‌های تازه می‌پردازند.
۵. باب ششم درباره ترسیم و تعمیر مسجدالحرام در روزگار چراکسه
است.
۶. چهار باب بعد به خیرات و یاری‌های عثمانیان به حرمین اختصاص یافته
و در آن‌ها آگاهی‌هایی گسترده درباره وضع مسجدالحرام، ابواب، ستون‌ها، گنبدها، مناره‌ها و طاق‌های آن در گسترش و تعمیرهای عثمانیان
ارائه شده است.
۱. عبدالکریم قطبی معتقد است کتاب عمویش بیش از حد گسترش یافته و آگاهی‌های فرعی درباره حکمرانان و خلفا و کسانی که در تعمیر و گسترش مسجدالحرام و کعبه نقش داشته و حتی آن‌ها که ارتباطی با این مکان‌های مقدس نداشته‌اند، در آن راه یافته است. وی این گونه مطالب را برای فهم
تاریخ مکه ،
کعبه و
مسجدالحرام ضروری ندانسته و حذف آن‌ها را روا شمرده است.
مصححان آن کتاب، به تلخیص عبدالکریم نقد زده‌اند و بر آنند که او مطالب ضروری فراوان را حذف کرده است. از این رو، بسیاری از گزارش‌های حذف شده را در پانوشت صفحات آورده‌اند.
۲. نویسنده کوشیده تا گزارش‌ها و مباحث اصلی کتاب نهروالی را با مطالب و آگاهی‌های جدید کامل کند.
این نکات مربوط به تعمیرها، ترمیم‌ها و رویدادهایی هستند که در فاصله زمانی میان قطب الدین نهروالی و عبدالکریم قطبی یعنی از ۹۹۰ تا ۱۰۰۰ق. در مسجدالحرام و کعبه رخ داده‌اند.
وی گاه گزارش‌های افزوده شده را با عبارت «اقول» از آگاهی‌های متن اصلی کتاب نهروالی جدا کرده است.
گاه نیز افزوده‌های وی بی هیچ نشانه‌ای به متن اصلی پیوسته شده‌اند.
۳. در برخی ازگزارش‌های قطب الدین نهروالی، منبع و ماخذ در متن اصلی یاد شده؛ اما عبدالکریم نام منبع را در تلخیص حذف کرده است.
نیز گاهی عبدالکریم بر وصف‌ها وگزارش‌های نهروالی، با عبارت «قال شیخنا» تاکید کرده است.
۴. در پی گفتار درباره خدمات سلطان سلیمان خان عثمانی (۹۲۶ـ۹۷۴ق.) ، از
سیاست او در ساخت مدارس چهارگانه بر پایه مذاهب
اهل سنت و تعیین مقرری و
اوقاف برای این مدارس و مدرسه
حنفیان یاد شده که زیر نظارت و مدیریت قطب الدین نهروالی بوده است.
نویسنده گزارشی از وضع این مدرسه پس از وفات عمویش ارائه کرده است. به نوشته او،
قاضی مکه و شیخ الحرم و دیگر مسئولان، وی را سزاوار اداره مدرسه می‌دانستند و شریف مکه و سلطان عثمانی نیز با مدیریت وی موافق بودند؛ اما مخالفانش نظر سلطان را تغییر داده و آن منصب را از چنگ او درآورده، به دیگری سپرده‌اند.
وی درباره وضع مدارس
شافعیان ،
مالکیان و
حنبلیان گزارش‌هایی مختصر داده و افزوده است که در دوران او همه این مدارس به مدرسه حنفیان تبدیل شده‌اند.
۵. نویسنده در فصلی جداگانه، از صدقات و تلاش‌های نیکوکارانه عثمانیان در گسترش
مسجدالنبی و مکان‌ها و تعمیر چشمه‌های
مدینه سخن گفته است.
۶. در پایان، مکان‌های مقدس ومکان استجابت دعا در مکه را از جنبه دینی و تاریخی معرفی نموده است؛ مانند زادگاه
پیامبر ، خانه
حضرت خدیجه ، دار خیزران
کوه ابوقبیس و زادگاه
حمزه .
۷. یکی از بخش‌های کتاب که از افزوده‌های عبدالکریم است، گزارش نمونه‌هایی از سندهای شرعی و وقفی روزگار عثمانیان است.
در یک سند، موقوفه‌های مخصوص
پرده کعبه از سرزمین‌های
مصر معرفی شده که به دست سلطان سلیمان عثمانی
وقف شده‌اند. اهمیت این سند در آگاهی‌های آن درباره نام این سرزمین‌ها و آبادی‌های وقف شده مصر و ویژگی‌های دقیق اسناد شرعی روزگار عثمانیان و تعیین هزینه‌های مربوط به پرده کعبه است.
۸. نویسنده هنگام نگارش و اتمام این اثر را یک شنبه ۱۱ روز مانده به پایان ماه
شعبان در سال ۱۰۰۰ ق.
(ص۱۶۸) ثبت کرده، در حالی که در خانه اش جنب
باب العمره مسجدالحرام سکونت داشته است.
کتاب حاضر چاپ‌های گوناگون دارد. یک بار در
قاهره به سال ۱۳۶۹ق. به اهتمام مکتبة الثقافه با عنوان تاریخ البلد الحرام منتشر شده است.
نوبتی دیگر بر پایه چند
نسخه خطی به اهتمام احمد محمد جمال و عبدالعزیز رفاعی و عبدالله جبوری در ۲۰۰ صفحه با قطع وزیری در دار الرفاعی ریاض به سال ۱۴۰۳ق. تحقیق و تصحیح شده است.محققان این کتاب، افزون بر تهیه فهرست‌های راهنما و شناسایی مصادر و مآخذ کتاب، یادداشت‌هایی سودمند افزوده‌اند. در این یادداشت‌ها، درباره تلخیص‌ها و افزوده‌های نویسنده بر کتاب الاعلام باعلام بیت الله الحرام نهروالی داوری شده
و گاه بر چگونگی تلخیص و فهم و گزارش عبارات از جانب عبدالکریم قطبی نقد و اشکال شده است.
افادة الانام: عبدالله بن محمد الغازی (م. ۱۳۶۵ق.) ، به کوشش ابن دهیش، مکه، مکتبة الاسدی، ۱۴۳۰ق؛ التاریخ و المورخون: محمد الحبیب الهیله، مکه، مؤسسة الفرقان، ۱۹۹۴م؛ تحصیل المرام: محمد بن احمد الصباغ (م. ۱۳۲۱ق.) ، به کوشش ابن دهیش، مکه، ۱۴۲۴ق؛ معجم المطبوعات العربیه:
علی جواد الطاهر، ریاض، دار الیمامه، ۱۴۱۸ق.
حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، برگرفته از مقاله «اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام».
